Włodzimierz Gogołek wg@id.uw.edu.pl Instytut Dziennikarstwa Uniwersytet Warszawski Warszawa Paradoks Sieci Wstęp Przełomowe, najbardziej brzemienne w skutkach, w zakresie operowania informacją od czasu wynalazku Johannesa Guttenberga, było skierowanie niemal wszystkich inwestycji (materialnych i intelektualnych) właśnie w tym kierunku. Proces gromadzenia i dystrybucji informacji uległ nadzwyczajnej intensyfikacji w latach 40. ubiegłego wieku od okresu, kiedy pojawiły się pierwsze cyfrowe komputery. Obserwowany od tego czasu postęp technologiczny, utożsamiany z doskonalonymi komputerami, dotyczy pełnego spektrum elektroniki, także użytkowej, służącej do codziennego operowania informacją RTV, a w tym wszelkiego typu rejestratorów i odtwarzaczy. Urządzenia te stają się tańsze, mniejsze, bardziej niezawodne, a przede wszystkim powszechne. Formy gromadzonych i przetwarzanych przez nie informacji (w postaci cyfrowej) wzbogacono od znaków, przez obrazy, dźwięk do wideo włącznie. Osiągnięto zadawalający poziom doskonałości narzędzi gromadzenia, transmisji i lokalnego przetwarzania informacji. Owa lokalność odnosi się do informacji, które są przetwarzane branżowo (bez względu na lokalizację geograficzną). Obejmuje to automatyzowanie prostych operacji finansowych, edycję tekstów i multimediów, obliczanie nadzwyczaj skomplikowanych funkcji opisujących modele zmiany pogody i badanie skomplikowanych zjawisk fizycznych. Okres ten etap cyfry ukazał potęgę informacji w postaci cyfrowej i możliwości jej przetwarzania. Uwieńczeniem tego etapu była kolejna wielka zmiana na początku lat 90. powszechny dostęp do autostrad informacyjnych, stopniowo łączących niemal wszystkie komputery na świecie etap sieci, któremu towarzyszy szybko rozwijająca się komunikacja sieciowa. Obejmuje ona cały glob, stwarza nigdy wcześniej niedostępne warunki szybkiej wymiany informacji. Obudziło to nadzieje na nieskrępowaną, wolną wymianę informacji, na nieograniczone czasowo i geograficznie wykorzystanie bogactwa ludzkiej wiedzy, na demokrację informacyjną. Tymczasem świadome, bezpośrednie korzystanie z wszystkich cyfrowych zasobów informacyjnych świata, przekracza fizyczne i intelektualne możliwości pojedynczego człowieka. W konsekwencji jesteśmy świadkami paradoksu zgody na ograniczanie oczekiwanych swobód informacyjnych wirtualnego świata. Obserwowane jest godzenie się na korzystanie z pośredników, narzędzi agregujących, wspomagających selektywny wybór informacji. Akceptacja tej formy wspomagania korzystania z bogactwa Sieci jest milczącą aprobatą ograniczanej swobody informacyjnej. Naturalne staje się korzystanie ze zagregowanych, odpowiednio opracowanych źródeł informacji z gotowych rozwiązań. Bogactwo Sieci zaczyna być 1
postrzegane jako utrudnienie z jej korzystania. Na ograniczanie dostępu do informacji coraz większy wpływ mają prawa autorskie, które skutecznie ograniczają dostęp do światowego bogactwa intelektualnego. Paradoks ograniczania swobód informacyjnych pogłębia multimedialna forma odbieranych z Sieci informacji w coraz mniejszym stopniu wymagająca wyobraźni i własnej kreatywności. Kolejnym ograniczeniem owych swobód staje się sprawne komputerowe odczytywanie przekazów niewerbalnych i ściśle z nimi związana personalizacja dostarczanie takich informacji, które najbardziej pasują do profilu odbiorcy. Katalizatorem wyróżnionych ograniczeń jest łączność bezprzewodowa oraz konstrukcja urządzeń, fizycznie coraz bliższych człowiekowi, obecnie w postaci wielofunkcyjnych telefonów komórkowych. W konsekwencji zasygnalizowanych zjawisk, nieoczekiwanie rosnąca liczba osób będących po drugiej stronie wykluczenia informacyjnego korzystająca z nowoczesnych technologii doświadcza malejącej swobody informacyjnej we współczesnym świecie, znajdują się po stronie b-wykluczenia. Gotowe rozwiązania Technologie informacyjne dostarczając tanich narzędzi do transmisji informacji i jej kopiowania, szybko ograniczają liczbę miejsc, w których powstają wszelkiego rodzaju produkty intelektualne, od rozrywki, przez biznes do nauki. Znacznie tańsze stało się ich kopiowanie i tania, skutecznie wspomagana efektywną reklamą, dystrybucja. Dzięki Sieci, jej komunikacyjnemu potencjałowi, sprawnej wymianie informacji, często wystarczy sam pomysł, by jego rozwiązanie w postaci gotowego produktu (opisu, projektu urządzenia) zostało szybko zlokalizowane w skali całego globu. Stwarza to warunki do korzystania z najlepszych gotowych rozwiązań, oszczędności czasu ich wyszukiwania i wdrażania. Jaskrawo jest to widoczne wśród uczących się na wszystkich poziomach edukacji od szkół podstawowych, średnich do uczelni włącznie. Uczący się tracą zaufanie do tradycyjnych autorytetów (tab. 1), jednocześnie bardziej polegając na zasobach sieciowych (rys. 1). Tabela 1. Godne zaufania źródła informacji [skala ocen: 1-10] źródło informacji 1977 2007 przyjaciele i rodzina 8,8 8,6 osoby obce z doświadczeniem 4,2 7,9 nauczyciele 9,2 7,3 duchowni 9,0 6,9 gazety i periodyki 8,1 6,1 ulubione stacje radiowe 6,8 5,5 wiadomości telewizyjne 7,5 5,2 blogi * 2,8 reklamy 3,3 2.2 Źródło: Bridge Ratings and the University of Massachusetts as cited in press release. August 1, 2007. [Za:] Good news: The pool of influencers is growing, Reaching Influencers With Word-of-Mouth. emarketer 2007, August 6 2
Krótkie pytanie w wyszukiwarce daje rezultaty w postaci setek odpowiedzi, z których część jest poprawna, gotowa do bezpośredniego wykorzystania. Badania British Library i JISC wskazują, iż 89% studentów korzysta z wyszukiwarek rozpoczynając poszukiwanie informacji, 93% jest usatysfakcjonowana doświadczeniami zdobytymi podczas korzystania z sieciowych zasobów informacyjnych. Efektem tego jest stopniowa rezygnacja korzystania z bibliotek, tym intensywniejsza, im studenci potrafią lepiej posługiwać się narzędziami, służącymi przeszukiwaniu Sieci [Information Behaviour, 2008, s. 7]. Zjawisko korzystania z gotowych wzorców, przywiązania do schematów ułatwiają myślenie, szybkie rozwiązywanie codziennych problemów. Stanowią one jednocześnie swego rodzaju gorset utrudniający uporanie się z problemami całkowicie nowymi, przed jakimi jakże często stawia nas współczesny świat. Nic więc dziwnego, że umiejętność przełamywania owych schematów jest szczególnie ceniona właśnie w obecnej dobie [Kaczmarek, 2005, s. 202]. Zgodny z naturą ludzką odruch korzystania ze sprawnych sposobów komunikowania i zdobywania informacji stwarza zagrożenie zbytniej ufności w tak uzyskiwaną wiedzę, w której wyborze nie uczestniczył człowiek. Ilustracją tego zagrożenia jest tytuł popularnej na świecie książki Nie każ mi myśleć [Krug, 2006]. Na jej treść składa się między innymi pierwsze prawo funkcjonalności Sieci, w szczególności konstrukcji stron, które powinny automatycznie ułatwiać ( bezmyślne ) korzystanie zainteresowanemu z odszukanych w Sieci informacji. Wykorzystywane są w tym celu skuteczne metody socjotechniczne, które mają na celu wzbudzanie zaufania do zasobów Sieci, wskazując nawet możliwość miary zbiornika zaufania, jakim darzone są owe zasoby [Krug, 2006, s. 174]. Wzmacniającą składową zachęcania i ułatwiania korzystania z zasobów sieciowych jest anonimowość. Stanowi ona przesłankę do spontaniczności w komunikacji z Siecią nieskrępowaną wolność wyboru i wyrażania własnych uczuć z dostępnego ich asortymentu. [ ] Oznacza wyzwolenie od przymusu grania i odczuwania tylko tego, czego człowieka odczuwać nauczono [Berne, 2004, s. 151]. Sieć coraz pełniej symulująca zachowania ludzkie przy stwarzaniu poczucia anonimowości, dostosowaniu funkcji do indywidualnych oczekiwań odbiorcy (personalizacja) i prostoty wymiany z nią informacji (interfejs użytkownika), zacieśnia więź informacyjną z człowiekiem. Komputery stanowiące elementy struktury Sieci wzbudzają zaufanie do tego, co oferuje Internet, zachęcają do bezkrytycznego akceptowania informacji, których źródłem nie jest człowiek, a maszyna. Akceptując poprawność organizacji sposobów przechowywania w Sieci informacji i dostępność sprawnych narzędzi ich pozyskiwania, należy zauważyć niebezpieczeństwo nieweryfikowalnego doboru odszukiwanych w ten sposób informacji. Ścieżka dostępu do nich staje się łatwa i akceptowana bezkrytycznie. Brak jest oceny jakości w ten sposób odszukanej informacji, która odpowiadając na pytanie zainteresowanej osoby, ogranicza najczęściej potrzebę jej sprawdzenia merytorycznego. Ilustracją zasygnalizowanego zagrożenia korzystania z gotowych, także niesprawdzonych rozwiązań w Sieci był sondaż przeprowadzony wśród studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Uzyskane rezultaty wprawdzie wskazują na dominującą krytyczną ocenę odbieranych z Sieci informacji, jednak są wyraźne, jeśli idzie o znaczący stopień bezkrytycyzmu lub wręcz kopiowania ( kopiuj i wklej ) informacji pozyskanych 3
z Sieci (rys. 1). Podobne wyniki uzyskano w badaniach wśród studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie, gdzie 63% przebadanych studentów potwierdziło, iż odwiedza w procesie uczenia się strony z gotowymi rozwiązaniami ze ściągami [Pulak, 2007, s. 301]. Młodzi ludzie bardzo mało czasu poświęcają ocenie wartości odszukanej w Sieci informacji. Jest to wynikiem wygody, braku umiejętności sprecyzowania swoich potrzeb informacyjnych, jak i braku umiejętności krytycznego komunikowania się z Siecią wyszukiwania informacji w Sieci [British Library]. 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 bezkrytycznie z rezerwą kopiowanie 2007 2008 2009 Rys. 1. Ocena studentów [%] korzystania z informacji dostępnych w Sieci (2007 retrospekcja, 2009 przewidywanie) Źródło: Badania przeprowadzono w 2007 roku na grupach studentów od III do V roku na Uniwersytecie Warszawskim i na Politechnice Radomskiej, łącznie przebadano 135 studentów. Niemal alarmujące wydają się wyniki badań wskazujące na nieukrywaną przez studentów tendencję do rosnącego zainteresowania gotowymi rozwiązaniami, które są dostępne w Sieci. 4
8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 wiki ściągi specjalisty czne 2007 2008 2009 Rys. 2. Oceny liczb godzin poświęcanych tygodniowo na korzystanie z wybranych zasobów Sieci (2007 retrospekcja, 2009 przewidywanie). Źródło: badania własne Zjawisko korzystania z gotowych rozwiązań intelektualnych pogłębiane jest przez wspomnianą anonimowość poczynań w Sieci. Dostępne narzędzia umożliwiają skuteczne ukrycie swojej tożsamości, ułatwiając proceder anonimowego komunikowania się z Siecią w celu korzystania z gotowych opracowań. 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Informacje z Sieci komunikacja książki, prasa pomysłowość RTV inne Rys. 3. Co najbardziej pomaga w pracy twórczej? Źródło: badania własne Badając problem samodzielności uczących się, stwierdzono, iż podczas pracy twórczej studenci najchętniej korzystają z zasobów Sieci, komunikacji, książek i prasy własna pomysłowość sytuowana jest przez nich jako najmniej przydatna. Badania potwierdzają zasygnalizowaną wcześniej tezę o intensywniejszym korzystaniu przez 5
badanych z gotowych rozwiązań, które są dostępne w Internecie. Sieć, a nie własna wiedza i kreatywność, w opinii badanych, stała się głównym źródłem odpowiedzi na pojawiające się pytania związane z pracą, nauką i własnymi zainteresowaniami. Forma informacji Oczekiwany w Sieci pluralizm informacyjny skutecznie ograniczają sprawdzone tytuły elektronicznych gazet i portali oszczędzając czas szukającym informacji w powodzi informacyjnej wszystkich mediów. Media drukowane (tradycyjne) pozostawiały odbiorcy duży margines swobody informacyjnej. Stanowiła o tym nieograniczona wyobraźnia dźwięków, obrazów i ruchu, inspirując samodzielność, rozniecając wyobraźnię i twórcze myślenie. Radio pozostawiało już tylko swobodę wyobraźni obrazów, barw i ruchu. Informacje multimedialne początkowo tylko dźwięk, potem obrazy, barwy i ostatecznie wideo ograniczają potrzebę jakiejkolwiek wyobraźni odbierającego przekaz informacyjny. Jakość informacji w postaci odpowiednio spreparowanych (przy pomocy maszyn) obrazów, dźwięków i filmów sprawia, iż są one szybciej i chętniej odbierane od stworzonych w sposób naturalny. Dowodzą tego, między innymi, sukcesy komercyjnych przedsięwzięć, w których odpowiednie oprogramowanie ocenia jakość kompozycji muzycznych oraz wskazuje sposób i zakres ich modyfikacji [Gogołek, 2006]. Służą temu także narzędzia programowe doskonalące riffy fortepianowe i gitarowe. Program taki na podobieństwo automatów usuwających błędy czerwonych oczu na fotografiach selektywnie wskazuje błędy komponowanego utworu [Direct Note Access]. Następuje zauważalny powrót do średniowiecznej idei Biblii pauperum troski o czytelność przekazu. Dotyczy to nie tylko treści, ale także sposobów komunikowania się z maszynami tak zwanej ikonografii, języka symboli i obrazków 1. Ta niewątpliwa zaleta nowoczesnych przekazów informacyjnych, stanowi jednocześnie drugi po gotowych rozwiązaniach wymiar ograniczania swobód informacyjnych użytkownika Sieci. Profesjonalnie dobrana forma przekazu zachęca i ułatwia do jego odbioru. Dzięki doskonaleniu formy i personalizacji dostarczanych użytkownikowi informacji wyobraźnia zostaje studzona. Podczas odbierania informacji pozostaje coraz mniejszy margines na wysiłek intelektualny jej odbiorcy. W konsekwencji naturalny odruch dążenia do jak najmniejszego wysiłku podczas wykonywania wszelkich operacji przez człowieka oraz atrakcyjność przekazu profesjonalnie przygotowanych multimedialnych informacji, determinują wybór źródeł informacji. Popularnością cieszą się przekazy, które są najatrakcyjniejsze formą i najpełniej spełniają manifestowane i ukryte oczekiwania odbiorcy (personalizacja). Analizując problematykę cyfrowego tworzenia, zapisu i odtwarzania muzyki, warto zwrócić uwagę na pracę nad komputerową muzyczną inteligencją. Istota jej polega na komputerowej ocenie utworów muzycznych w poszukiwaniu przyszłych przebojów. Wykorzystywane do tego celu programy wyróżniają ok. 30 parametrów, które opisują muzykę (barwa dźwięku, oktawa, zakończenie, zakres częstotliwości, pełnia dźwięku itp.), co pozwala na formalny w postaci równań matematycznych opis dowolnego utworu 1 Obiegowo ten sposób komunikacji określany jest mianem interfejsu graficznego. 6
muzycznego. Na przykład firma Platinium Blue dysponuje danymi o trzech milionach utworów, łącznie z informacjami o ich popularności na różnych rynkach świata. Dane te z powodzeniem wykorzystuje program Music Science. Efektem jego pracy było, między innymi, wskazanie wartości miar podobieństw między dziełami Beethovena i przebojami zespołu U2. Dowodzi to, iż mimo ogromnych zmian w muzyce na przestrzeni niemal trzech wieków programy muzycznej inteligencji są w stanie wyróżnić niezmienne, ponadczasowe, wartości utworów, nawet z odległych epok. Okazuje się, że odpowiednie wielkości tych miar stanowią niemal gwarancję rynkowego powodzenia ocenianego utworu. Jednocześnie stabilność ocen tego rodzaju twórczości na przestrzeni wieków dowodzi, że nie zależą one od mody, nie grożą unifikacją w ten sposób wspomaganej twórczości muzycznej. Naturalnie stworzyło to nowy rynek dla autorów muzyki, jej wydawców i firm producentów narzędzi do oceny muzyki. Rośnie popularność usług polegających na komputerowej ocenie materiałów dźwiękowych wraz z sugestiami ich zmian lub wręcz pomocy w decyzji wyboru przez wydawcę utworu wartego promocji 2. Komunikacja niewerbalna Przyjazna współpraca z komputerem obejmuje wszystkie czynności związane z przekazywaniem informacji w relacji maszyna człowiek. Pomijając doskonalone tradycyjne technologie werbalnej komunikacji człowiek maszyna (klawiatura, mysz, monitor), rosnące znaczenie mają urządzenia, dzięki którym maszyny coraz częściej dorównują, naturalnym dla człowieka, sposobom przekazywania i odbierania informacji. Spełniając oczekiwania komunikacji werbalnej, umożliwiają także w części komunikację niewerbalną. Komunikacja niewerbalna, wymieniona tutaj w czwartej kolejności jest najbardziej zaawansowanym kanałem informacyjnym, stwarzającym zagrożenie utraty swobody informacyjnej użytkownika Sieci. Dzięki możliwości automatyzowania procesu określania stanu aktywności emocjonalnej, odczuć człowieka, możliwe jest precyzyjniejsze, niż kiedykolwiek wcześniej, dostosowanie funkcji maszyn do zachowań człowieka [http://www.cyberkineticsinc.com/, 2007]. Idzie tu o dostosowywanie informacji przekazywanych przez maszynę stosownie do wyników automatycznej interpretacji werbalnych i pozawerbalnych sygnałów użytkownika. Celem jest tworzenie przez maszyny takich komunikatów i form informacji by ich odbiór przez człowieka był jak najmniej uwarunkowany jego wolą. Zabiegowi temu służy 2 Roczna opłata za tego typu usługę wynosi 100 000 USD. O jej wiarygodności świadczą między innymi komputerowo przepowiedziane sukcesy: Candy Shop, Be the Girl, Unwritten, She says, You re Beautiful. Powodzenia tej formy udziału maszyn w przemyśle fonograficznym są mało nagłaśniane nikt nie chce wiedzieć, że słuchany utwór został wybrany przez maszynę, a nie przez człowieka! Nie zmienia to stanu rzeczy, że narzędziami tymi są zainteresowani tacy giganci przemysłu muzycznego, jak: Capitol Records, Universal Music Group, EMI i Casablanca Records, a nawet Disney dobierają komputerowo muzykę do swoich filmów. Automatyczna analiza utworów muzycznych umożliwia wiele innych zastosowań. Rozważa się m.in. komputerowe wspomaganie pracy prawników do wstępnej oceny przestrzegania praw autorskich wskazywania plagiatów. 7
także personalizacja, wyróżniona tutaj jako kolejny czynnik stanowiący o zagrożeniu swobód informacyjnych użytkowników Sieci. Dominacja językowa Dla rosnącej części społeczeństwa zasoby Sieci są często podstawowym źródłem informacji z zakresu życia codziennego, kultury, rozrywki, a nawet nauki (rys. 4). Mając na uwadze selektywność udostępnianych w ten sposób informacji oraz często bezkrytyczne ich akceptowanie przez odbiorców, stwarzane jest zagrożenie unifikacji, a nawet manipulowania odbiorcami. Selektywność ta w dużej mierze jest konsekwencją nadal dominujących treści, które dostępne są tylko w języku angielskim. Mimo rosnącej części zasobów informacyjnych Sieci, które są w językach narodowych, warto zwrócić uwagę na to, iż były francuski prezydent Jacques Chirac określił zjawisko dominacji językowej jako ważne zagrożenie dla ludzkości [Goldsmith, 2006, s. 50]. Przykładem takiego zagrożenia jest selektywne dobieranie książek z określonych kręgów kulturowych (np. związanych z językiem angielskim), które są dostępne w postaci cyfrowej w Sieci. Stwarza to oczywistą przewagę w popularności (dzięki Internetowi) pewnych tytułów wobec tych, które są także dostępne, ale tylko w formie drukowanej, tylko w niektórych bibliotekach i tylko dla niektórych osób. Inne Gazety ipod TV Tel. komórkowy Komputer Internet 0 20 40 60 Rys. 4. Media i technologie, bez których konsumenci nie mogą żyć [%] (USA, kwiecień 2007 r.). Źródło: Internet Keeps Young People Upbeat. emarketer 2007, August 27 To zagrożenie kolejna forma ograniczania swobód informacyjnych określone jako siła jutra (The Power of tomorrow) ma związek z inicjatywą Google a Book Search. 8
Dotyczy ona przedsięwzięcia zamiany na postać cyfrową piętnastu milionów anglojęzycznych książek i udostępnianiu ich w Sieci. Przedmiotem zainteresowania Google a są zbiory Harvard, Stanford, University of Michigan, Oxford University i New York Public Library. Zabieg ten, w sposób naturalny, spowoduje skierowanie większej uwagi na materiały napisane w języku angielskim [Riding, 2005] 3. Podobną inicjatywę, na nieco mniejszą skalę zgłosił Microsoft, jednak uznając dominację Google a w tym zakresie, po digitalizacji około miliona książek, zrezygnował z tego przedsięwzięcia [Palmer, 2005; Helft, 2008]. Sygnałem świadczącym o powadze sytuacji zapowiedzi dominacji kultury anglosaskiej jest próba ograniczenia popularności wyszukiwarek tworzonych przez Amerykanów (tym samym stronniczej unifikacji informacyjnej internetowych zasobów) przez inicjatywę francusko-niemiecką z udziałem Bertelsmann a w budowie europejskiej multimedialnej wyszukiwarki Quaero (łac. szukam). Celem jej konstruktorów jest stworzenie ogólnodostępnego narzędzia porządkującego, rozpoznającego i indeksującego dane o zasobach: w formie audio, obrazów, wideo i tekstów. Inicjatywa ta, ze względu na źródła finansowania, którymi są środki publiczne, a nie jak w Google pochodzące z działalności komercyjnej (głównie reklamy), ma wymiar kulturalny i polityczny [Attack of the Eurogoogle, 2006]. Podobny, rozszerzający zakres indeksowanych zbiorów o inne obszary kulturowe ma Theseus wyszukiwarka finansowana przez rząd niemiecki. Bezpośredni związek z wyróżnioną tu dominacją językową i jej związku z działaniem wyszukiwarek jest zakres przeszukiwanych zasobów sieciowych. Szacuje się, że zaledwie 1% tych zasobów jest odnotowywany w bazach wyszukiwarek i potem udostępniany poszukującym informacji w Sieci 4. Zatem osoby polegające na zasobach sieciowych i na skuteczności funkcjonowania wyszukiwarek mają stukrotnie zawężany (przypadkowo lub nie) widoczny dla nich horyzont informacji w postaci cyfrowej. Transmisja Czynnikiem stanowiącym o sprawnej komunikacji między użytkownikiem a Siecią jest nieograniczona geograficznie i fizycznie transmisja danych. Potencjał ten, z jednej strony, stanowi o swobodzie dostępu do informacji, łatwości komunikacji, z drugiej stwarza skuteczne narzędzie ograniczające tę swobodę. Nadawca informacji, dysponując odpowiednim zapleczem logistycznym i ekonomicznym, dzięki sprawnej łączności, znacznie łatwiej dociera ze swoimi celowo dobieranymi przekazami do określonej grupy osób (np. reklamy SMS-owe, telefoniczna agitacja polityczna itp.). Telefony komórkowe jako naturalne narzędzia komunikacyjne, stają się użytecznym pośrednikiem gazet elektronicznych, pełnią funkcję odbiorników radiowych i telewizyjnych. Fizycznie są wobec tradycyjnych komputerów coraz bliżej organizmu ludzkiego, nawet 3 W najbliższych dziesięciu latach Google zamierza wydać na to przedsięwzięcie do 200 mln USD. Także wartościowa literatura francuskojęzyczna będzie sukcesywnie umieszczana w Sieci (roczny budżet 1,35 mln USD). [Za:] Wyatt E.: Googling Literature: The Debate Goes Public. The New York Times 2005, November 19 4 Procedura gromadzenia tych informacji polega na tak zwanej indeksacji (budowanie indeksów) przyporządkowywania słowom kluczowym adresów stron, które zawierają te słowa. 9
w postaci zbliżonej do implantów współcześnie w postaci bezprzewodowych słuchawek wkładanych do ucha. Zapowiedzią fizycznego ograniczania dystansu między człowiekiem, a światem informacji są zaawansowane prace nad wykorzystaniem ludzkiej skóry do przesyłania danych (patent Microsofta 6754472), tworzenia personalnej sieci (PAN Personal Area Network) oraz ludzkich implantów w postaci czipów, przechowujących dane o ich nosicielach [Feder, 2006]. Dzięki nowoczesnym technologiom, następuje ograniczanie barier przepływu informacji, także tych, które wynikały wcześniej z fizycznych utrudnień korzystania z urządzeń elektronicznych. Urządzenia te zaczynają stanowić niemal nieodłączną część garderoby ( ubieralne komputery), którą (tymczasem) można zmienić lub wyrzucić. Transmisja informacji między światem nieożywionym a ludzkim organizmem zaczyna mieć charakter ciągły, jest tania i użyteczna. Człowiek staje się elementem hybrydy łączącej w sobie jego organizm i suplement zmysłów mobilne narzędzia służące komunikacji ze światem informacji cyfrowych. Stwarza to kolejne wyzwanie swobodzie informacyjnej obywatela współczesnego świata. Konsekwencje Zasygnalizowane niektóre sposoby wymiany informacji między człowiekiem i Siecią wydają się w znacznym stopniu spełniać sformułowane przez E. Berne a rozumienie stosunków społecznych, w których komunikowanie rozumiane jest jako reakcja transakcyjna (każda forma odpowiedzi) na bodziec transakcyjny (forma pytania). W przypadku, gdy reakcja jest właściwa, oczekiwana i następuje z naturalnym porządkiem zdrowych stosunków komunikacja przebiega gładko [Berne, 2004, s. 21-22]. Do takiej sytuacji zmierzają konstrukcje maszyn, które po części przejmują funkcję adwersarza, bezkonfliktowego, spolegliwego partnera komunikacji. Przyjmując terminologię McLuhana, po etapie rozgraniczenia mediów na gorące i zimne, mamy do czynienia z ciągłym podgrzewaniem mediów, efektywnie ograniczających swobodę informacyjną ich odbiorców. Nowoczesne, a przede wszystkim internetowe media oraz pozostałe zasoby wirtualnego świata, pozostawiają coraz mniej potrzeb na samodzielność, wyobraźnię i swobodę wyboru [McLuhan, 2004, s. 410]. Ilość dostępnych informacji wymusza korzystanie z agregatorów, które zamiast zainteresowanego odbiorcy, same dokonują klasyfikacji i wyboru upowszechnianych informacji. Liczba gotowych odpowiedzi, a nawet rozwiązań napotykanych problemów (już wcześniej rozwiązanych), często okazuje się dostateczna, by pokusa korzystania z gotowego produktu informacyjnego, zwyciężyła 5. Realnego znaczenia nabiera hasło kopiuj i wklej. Oferowane przez Sieć ułatwienia odbioru informacji przez użytkownika skutecznie ograniczają wysiłek intelektualny niezbędny do odbioru odpowiednio spreparowanej informacji. Krystalizuje się zjawisko powszechnego wykorzystywania, powielania zazwyczaj dobrych, sprawdzonych, ale nie oryginalnych wzorców. Proces ten wspomaga coraz 5 Przykładem tego są zasoby hurtowni danych CRM i bazy FAQ. Zgromadzone tam zasoby informacyjne pozwalają na automatyczne udzielanie odpowiedzi (w 90%) na powtarzające się pytania dotyczące rozwiązywania problemów w firmie. 10
doskonalsza personalizacja oraz wspomniane ograniczanie fizycznego dystansu między odbiorcą informacji a jej źródłami. W efekcie trafności uzyskiwanych, dzięki technologiom informacyjnym, informacji, paradoksalnie osoby będące po drugiej stronie wykluczenia informacyjnego korzystające z nowoczesnych technologii stają się osaczane informacyjnie. Przestrzeń dostępnej, ale skanalizowanej, moderowanej przez maszyny informacji, dzięki jej atrakcyjności, pozostawia im coraz mniejsze pole swobodnego wyboru. W wyniku tego, jak nigdy wcześniej, szansę mają indywidualności, umysły, które skutecznie opierają się korzystaniu z gotowych, narzucanych rozwiązań, szybkiego, skanalizowanego dostępu do informacji unikają b-wykluczenia. Dzięki poszukiwaniom, a nawet błądzeniu w różnorodnych zasobach informacyjnych, znacznie rosną szanse na oryginalność i kreatywność. Realność zasygnalizowanego zagrożenia, wynikającego z pokusy korzystania z gotowych, dostępnych w Sieci, rozwiązań, a tym samym ograniczania kreatywności studentów, potwierdziły wyniki badań własnych. Celem ich było określenie siły związku pomiędzy tendencją do korzystania z gotowych rozwiązań dostępnych w Sieci a kreatywnością badanych osób. Do tego celu wykorzystano narzędzie Stanisława Popka Kwestionariusz Twórczego Zachowania KANH 6. Jego sformalizowana postać, możliwość uzyskania ilościowych miar oraz dowiedziona wartość informacyjna uzyskiwanych wyników o twórczej i odtwórczej postawie badanych ułatwiły poszukiwanie zasygnalizowanego związku [Popek, 2004]. Uzyskane dzięki kwestionariuszowi odpowiedzi (60 pytań), pozwoliły na oszacowanie wartości liczbowej następujących postaw twórczych: konformizm (K), nonkonformizm (N), zachowania algorytmiczne (A) i zachowania heurystyczne (H). Wartość parametrów K i A oceniają postawę odtwórczą badanego, N i H twórczą. Badania przeprowadzono wiosną 2008 roku, anonimowo, na 161 studentach studiów dziennych i wieczorowych Uniwersytetu Warszawskiego w Instytucie Dziennikarstwa. Kwestionariusz KANH został uzupełniony o 16 dodatkowych pytań, które dotyczyły sposobu i intensywności korzystania z Sieci przez badanych. Kluczowe pytania uzupełniające dotyczyły zaufania do informacji odbieranych z Sieci. Badani studenci tylko na niektóre formy aktywności w Sieci (poczta, wiki, specjalistyczne serwisy, media, Web 2.0) poświęcają średnio w tygodniu 34 godziny. Dowodzi to znaczącej intensywności korzystania przez nich z zasobów Sieci (niemal 5 godzin każdego dnia). Uzyskane wyniki potwierdzają znaczącą korelację (0,41) postawy odtwórczej studentów z ich samooceną bezkrytycznego korzystania z zasobów sieciowych. Zaobserwowano przewidywany proporcjonalny związek miary zaufania studentów do informacji odbieranych z Sieci z miarą ich odtwórczej postawy oszacowanej Kwestionariuszem KANH. Studenci charakteryzujący się zachowaniami twórczymi są bardziej krytyczni wobec zasobów informacyjnych Sieci. Równocześnie zauważono naturalną, potwierdzającą wiarygodność uzyskanych wyników, zależność wskazującą korelację (0,33) samooceny własnej wiedzy i pomysłowości 6 Podczas procedury badawczej skorzystałem z merytorycznej pomocy eksperta psychologii profesora Bożydara Karczmarka z UMCS. 11
z miarą oceny postawy twórczej i odwrotnie proporcjonalną ( 0.34) z oceną postawy odtwórczej. Wyróżniającą okazała się korelacja (0,45) samooceny intensywności korzystania z innych form komunikacji i zdobywania informacji za pośrednictwem Sieci (portale społecznościowe, blogi) z miarą odtwórczego zachowania zachowania algorytmicznego, które wyznaczane jest przez nastawienie kopiujące i reprodukcyjne badanego [Popek, 2004, s. 24]. Wynik ten oraz wartość korelacji postawy odtwórczej z bezkrytycznym korzystaniem z sieciowych zasobów pozwalają stwierdzić, iż stopień intensywności korzystania z zasobów Sieci ma odwrotnie proporcjonalny związek z kreatywnością użytkowników Internetu. Konkluzja ta dowodzi celowości dalszych pogłębionych badań w zakresie związków zachowań twórczych i odtwórczych z bezkrytycznym korzystaniem z informacji sieciowych. Idzie tu o poszukiwanie optymalnej proporcji pomiędzy odbieranym przez użytkowników Sieci strumieniem informacyjnym (czas i ilość odbieranych informacji), a ich twórczymi zachowaniami. Zakończenie Wydaje się, że przedstawiony stan operowania informacją, malejącej potrzeby samodzielnego poszukiwania odpowiedzi i w konsekwencji zanikającej swobody jej wyboru (b-wykluczenie) nieuchronnie prowadzi do kolejnego etapu rozwoju technologii informacyjnych. Zapewne zaskoczy on wszystkich, także jego głównych twórców, gdy moc połączonych ze sobą maszyn będzie w stanie powiązać, znacznie większy od możliwości człowieka, zbiór zasobów informacyjnych nie w poszukiwaniu odpowiedzi spełniając warunek Alana Turinga, ale aby zadać pytania, przekraczające ludzką wyobraźnię 7. Być może stanie się to przekroczeniem progu, ucieleśnienia niepokojącej wizji wyboru, przez ludzkość, znacznie bogatszej (bo nie w pełni poznanej?), od otaczającego nas świata, przestrzeni wirtualnej (cyberprzestrzeni). Zapowiedzią tego jest bogactwo cyfrowych zasobów informacyjnych, rosnąca autonomia maszyn (diginetmedia), coraz doskonalsze komputerowe gry, a także wirtualne enklawy, w których istniejący realnie ludzie spędzają znaczną część swojego życia. 7 Sformułowany przez A. Turinga warunek uznania maszyny jako tworu obdarzonego inteligencją, przedstawiony został w postaci testu polegającego na prowadzeniu przez sędziego rozmowy z człowiekiem i maszyną jednocześnie. Jeśli sędzia, na podstawie rozmowy, nie będzie w stanie rozróżnić rozmówców (który z nich jest maszyną), maszyna spełnia kryterium inteligencji. 12
Literatura Attack of the Eurogoogle. The Economist 2006, March 11 Berne E.: W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 2004 Direct Note Access. [Za:] Eisenberg A.: In Search of Perfect Harmony. Through Software. The New York Times, June 22, 2008 Feder B. J.: Remote Control for Health Care. The New York Times 2006, September 9 Gogołek W.: Hit z komputera. Polityka 2006, nr 45 Goldsmith J., Wu T.: Who Controls the Internet? Oxford University Press 2006 http://www.cyberkineticsinc.com/content/medicalproducts/braingate.jsp [dostęp 1/2007] Information Behaviour of the Researcher of the Future, London, UCL, 11 January 2008 Kaczmarek B.: Misterne gry w komunikację. Wydaw. UMCS, Lublin 2005 Krug S.: Nie każ mi myśleć. Wyd. II. Wydaw. Helion, Gliwice 2006 McLuhan M.: Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka. WNT, Warszawa 2004 Palmer M.: Microsoft in deal with British Library to add 100,000 books to the internet. Financial Times 2005, November 4; Helft M.: Microsoft Will Shut Down Book Search Program. The New York Times 2008, May 24 Popek S.: Kwestionariusz twórczego zachowania KANH. Wydaw. UMCS, Lublin 2004 Pulak I.: Wyszukiwanie informacji jako element edukacji informatycznej przyszłych nauczycieli. [W:] Informatyczne przygotowanie nauczycieli. Pod red. J. Migdałka, M. Zając. Wydaw. Fall, Kraków 2007 Riding A.: France Detects a Cultural Threat in Google. The New York Times 2005, April 11 13