MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016 PIOTR KOLASA, DARIUSZ ROZMUS NADZÓR ARCHEOLOGICZNY W OTULINIE NEOLITYCZNEJ PRACOWNI KRZEMIENIARSKIEJ W BĘBLE, POW. KRAKÓW W 2012 R. Key words: Neolithic, flint knapping workshop, Bębło Krakow dis., Lesser Poland Voivodeship. Podczas nadzoru archeologicznego nad przyłączem gazowym w miejscowości Bębło prowadzonym przez działki nr 585/10, 585/5 i 490 pozyskano zabytkowy materiał krzemienny (Rozmus 2011). Inwestycja była prowadzona na skraju znanego stanowiska archeologicznego (por. ryc. 1 i 2). Wykop prowadzono wzdłuż drogi, na krawędzi stromego stoku (por. ryc. 2). Miał szer. ok. 60 cm, a jego głębokość nie przekraczała 80 cm. Zabytki krzemienne wystąpiły bardzo płytko w warstwie podglebia ponad calcem. Krzemienie posiadające ślady obróbki przez człowieka były przemieszane z surowiakami. W miejscu prowadzonych robót ziemnych i w najbliższej okolicy występują liczne konkrecje krzemienne i ich fragmenty zdeponowane w trakcie procesów naturalnych, wśród których występują również fragmenty noszące ślady obróbki przez człowieka. Materiał ten znajduje się na stoku wzniesienia, w związku z czym artefakty krzemienne mogły przemieścić się ze szczytu w dół, poszerzając zasięg stanowiska. Odnaleziona podczas badań składanka materiałów krzemiennych (ryc. 3:7) przeczy jednak takiemu stwierdzeniu. Odkryty podczas nadzoru materiał krzemienny (ryc. 3) należy do neolitycznej pracowni krzemieniarskiej na stanowisku Bębło I kol. Zachruście nr AZP 162 (ryc. 1, 2) badanej przez S. Kowalskiego i J. K. Kozłowskiego w 1954 r. (materiały z tych prac znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie - nr inw. MAK/PM 91). Pozyskano wówczas 1225 wyrobów krzemiennych. Dodatkowo, nieopodal stanowiska odnaleziono siekierkę i klinik krzemienny gładzony oraz topór kamienny (Chochorowska 2006, 228; Kowalski, Kozłowski 1958, 339). W miejscowości Bębło (Schronisko Małe i Wysokie w Żytniej Skale) występują też ślady osadnictwa paleolitycznego, związanego z kręgiem oryniackim (Kozłowski, Kozłowski 1977, 321). Dostępność dobrego do obróbki materiału krzemiennego skłaniała ludzi do penetracji tego obszaru w różnych okresach epoki kamienia, od paleolitu począwszy. Nie ulega wątpliwości, że dzięki nadzorowi archeologicznemu wiemy, że w tym przypadku mamy do czynienia z ewidentną kontynuacją stanowiska rozpoznanego w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku jako pracownia krzemieniarska. Odkrycie in situ składanki krzemiennej dodatkowo uprawomocnia wniosek o większym zasięgu omawianego stanowiska. Opis wybranych wyrobów krzemiennych (tab. 1). D. Rozmus Muzeum Miejskie Sztygarka Dąbrowa Górnicza, Wyższa Szkoła Humanitas Sosnowiec 107
LITERATURA Chochorowska E. 2006 Źródła archeologiczne z Jury Ojcowskiej w zbiorach MAK, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, 228. Kowalski S., Kozłowski J. K. 1958 Neolityczna pracownia krzemieniarską w miejscowości Bębło pow. Olkusz, Wiadomości Archeologiczne 25/4, 339-354. Kozłowski J. K., Kozłowski S. K. 1977 Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa. Rozmus D. 2011 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w miejscowości Bębło, gmina Wielka Wieś - Nr pozwolenia 373/11, Archiwum Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. PIOTR KOLASA, DARIUSZ ROZMUS Archaeological supervision in the buffer zone of a Neolithic flint knapping workshop in Bębło, Krakow dis., in 2012 Suary During archaeological supervision of a gas connection running through plots no 585/10, 585/5 and 490 in the village of Bębło, historic flint material was obtained. On the site of conducted excavation work and in the vicinity there occurred numerous concretions and their flint fragments, deposited in the course of natural processes, among which there are also fragments showing traces of being processed by man. The flint material discovered during the supervision belongs to the Neolithic flint knapping workshop Bębło I, Zachruście colony, no AZP 162 examined by S. Kowalski and J. K. Kozłowski in 1954 (inv. no MAK/PM 91). During that research 1225 flint articles were acquired. Additionally, an axe and a polished flint wedge, as well as a stone adze were found close to the site. Availability of flint material, suitable for processing, encouraged people to penetrate that area during various periods of the Stone Age starting with the Palaeolithic. It is beyond doubt, that thanks to archaeological supervision we know that in this case we are dealing with obvious continuation of the site identified in the 1950s as a flint knapping workshop. The discovery in situ of flint medley additionally justifies the conclusion about a larger range of the discussed site. 108
Numer Wymiary Opis zabytku 1 zachowanego dł. - 121 szer. - 72 grub. - 66 Konkrecja krzemienna z pojedynczymi odbiciami; inicjalna faza formowania obłupnia. Obróbce poddano pokrytą w całości powierzchnią korową konkrecję krzemienną o nieregularnym, choć w przybliżeniu owalno-spłaszczonym, kształcie. Formowanie obłupnia w tym przypadku ograniczyło się do zniesienia nierówności powierzchni korowych kilkoma odbiciami, szczególnie na szerszych stronach konkrecji. Dokonano także formowania przyszłej powierzchni (na jednej z węższych stron konkrecji) przeznaczonej na piętę. W tym celu zniesiono owal w tej części, wykonując odbicia od strony węższych, długich boków. Na przeciwległej stronie bryły uformowano krótkie, dwustronne zatępisko, formując tym samym przyszły wierzchołek obłupnia. Na tym etapie zaprzestano formowania bryły. Spowodowane było to ujawnieniem się pęknięć termicznych w obrębie masy krzemiennej, które uwidoczniły się w postaci nieregularnych uskoków, psując tym samym powierzchnie przemysłowe negatywowe, szczególnie powierzchnię przyszłej pięty. 2 Inicjalna faza formowania obłupnia lub rdzeń odłupkowy. Do obróbki posłużyła kulista bryła krzemienna o nierówno ukształtowanych powierzchniach termicznych i korowych. Intencjonalna obróbka ograniczyła się do odbicia kilku odłupków od nieprzygotowanej powierzchni termicznej. Celem tego zabiegu mogło być wstępne formowanie obłupnia lub pozyskanie półsurowca odłupkowego, jednak już po kilku odbiciach w obrębie masy krzemiennej ujawniły się pęknięcia termiczne niejednolitość struktury masy krzemiennej dodatkowo obniżyła możliwości precyzyjnej obróbki bryły. Zaowocowało to powstaniem głębokich negatywów i uskoków termicznych, a to z kolei doprowadziło do zaniechania dalszej eksploatacji. 3 zachowanego dł. - 116, szer. - 70, grub. - 73 4 zachowanego dł. - 75, szer. - 30, grub. - 66 Tabela 1. Opis wybranych wyrobów krzemiennych Tabela 1. Descroption of selected flint products Obłupień (wiórowy) Obłupień został uformowany na fragmencie termicznie popękanej konkrecji krzemiennej w kształcie prostopadłościanu o podstawie prostokąta. Obie szerokie płaszczyzny bryły stanowią powierzchnie korowe, długie wąskie boki to powierzchnie termiczne zewnętrzne, natomiast wąskie krótkie części konkrecji to: w jednym przypadku powierzchnia termiczna, a w drugim nieokreślona (na niej uformowano piętę). Na odłupnię wybrano jeden z długich wąskich boków, natomiast na piętę- krótką wąską część. W związku z korzystnym kształtem konkrecji zabiegi poprzedzające właściwe rdzeniowanie ograniczyły się do uformowania pięty i części wierzchołkowej obłupnia. Powierzchnię pięty uformowano odbiciem dokonanym od prawego, szerokiego boku o powierzchni korowej, które zniosło część bryły, by w ten sposób uzyskać poprawny kąt rdzeniowania. Następnie, tak utworzona powierzchnia negatywowa została wyrównana kilkoma odbiciami od strony przyszłej odłupni. W części wierzchołkowej, poprzez odbicie dokonane od tylniej strony przyszłego rdzenia, uzyskano powierzchnię, której negatyw z kolei posłużył za podstawę odbicia dla odłupka zdejmującego część powierzchni korowej na lewym boku obłupnia. Miało to na celu zwężenie wierzchołkowej części przyszłej odłupni. Po takim uformowaniu obłupnia przystąpiono do właściwej eksploatacji wiórowej (względnie do formowania odłupni), jednak ze względu na słabą łupliwość powierzchni termicznej w tej części, już pierwsze odbicie popsuło częściowo kąt rdzeniowania, w związku z czym dalsza eksploatacja okazu doprowadziłaby do konieczności pracochłonnych napraw. Dodatkowo masa krzemienna okazała się lekko spękana termicznie, zaniechano więc dalszej obróbki. Obłupień (wiórowy) (ryc. 3:1) Na przyszły obłupień przeznaczono termicznie oddzielony, płaski fragment konkrecji krzemiennej. Obie szersze powierzchnie boczne stanowią powierzchnie termiczne, schodzące się pod kątem ostrym w części przeciwległej względem odłupni. Powierzchnia termiczna, znajdująca się po prawej stronie, została uzyskana celowo poprzez rozszczepienie pęknięcia termicznego uderzeniem (obecność tzw. rozszczepienia). Na przyszłą odłupnię przeznaczono wąska, dłuższą część bryły. Zabiegi przygotowawcze w tej części ograniczyły się do kilku odbić (dokonanych od lewego boku termicznego) formujących powierzchnię przyszłej odłupni. Z kolei negatywy tych odbić posłużyły za podstawę do kilku odbić schodzących na prawy bok (mających na celu zwężenie odłupni?), co znalazło wyraz w delikatnym retuszu powierzchniowym w tej części bryły. Prawdopodobnie podczas bliżej nie określonych zabiegów formujących piętę, doszło do ujawnienia pęknięcia termicznego w tej części, co spowodowało zaniechanie dalszej obróbki i porzucenie okazu. 109
5 zachowanego dł. - 121, szer. - 35, grub. - 53 6 zachowanego domniemanej dł. - 61, szer. - 22, grub. - 46 7 zachowanego domniemanej dł. - 74, szer. - 32, grub. - 65 8 zachowanego dł. - 81, szer. - 59, grub. - 75 Obłupień (ryc. 3:2) Do dalszej obróbki przeznaczono bardzo masywny wiór o przekroju poprzecznym trójkątnym, który został odbity od powierzchni termicznej. Część górną wióra w połowie stanowi powierzchnia termiczna zewnętrzna, a w drugiej rozległy negatyw wcześniejszego odbicia oraz nieco mniejszy, powstały w trakcie odbicia półsurowca. Na domniemaną przyszłą odłupnię przeznaczono styk strony pozytywowej z prawą, negatywową częścią wióra. Tu uformowano jednostronne zatępisko, schodzące na stronę pozytywową wióra (ślady odbić na stronie negatywowej w większości powstały podczas odbicia owego jednostronnego zatępiska). Piętą natomiast stała się powierzchnia negatywowa, uformowana przed odbiciem półsurowca. Widoczne są odbicia rylcowe (?) na styku powierzchni negatywowej, pozytywowej i wierzchołkowej wióra, które tworzą ostrą krawędź, które najprawdopodobniej nie powstały intencjonalnie. Obróbce poddano masywny odłupek (ryc. 3:3), którego stronę górną stanowi kora i powierzchnia termiczna zewnętrzna. Obłupień uformowano odbijając szereg drobnych odłupków od strony dolnej, znosząc ostrą krawędź na styku obu płaszczyzn. Retusz ten objął prawie całą, dookolną krawędź odłupka (w części przeznaczonej na przyszłą odłupnię? lub piętę?). Część owalu odłupka została następnie zniesiona różnokierunkowymi odbiciami, tworząc względnie płaską powierzchnię przyszłej pięty lub odłupni. W trakcie tej czynności ujawniła się niska jakość surowca - spękania termiczne w obrębie masy krzemiennej, co poskutkowało porzucenie. Należy także zwrócić uwagę na bardzo staranny retusz fragmentu odłupka o długości 45, który tworzy równą krawędź w wierzchołkowej części odłupka, w związku z tym okaz mógł funkcjonować jako narzędzie (odłupek retuszowany) Ma bardzo ścisłą analogię we wcześniej odkrytym na stanowisku wyrobie (Kowalski, Kozłowski 1958, tabl. LII:6). Obłupień? (ryc. 3:4) Do formowania obłupnia wybrano termiczno-korowy fragment konkrecji krzemiennej. Zabiegi przygotowawcze ograniczyły się do uformowania jednostronnego zatępiska w tylniej części oraz próby wyrównania i zwężenia przyszłej odłupni. Niewykluczone jest jednak, iż przyszłą odłupnię stanowić może część bryły z jednostronnym zatępiskiem (tylnia część wg rysunku), piętą w takim przypadku byłby domniemany wierzchołek, na którym odbiciem od strony zatępiska uzyskano niewielką płaszczyznę. O takiej formie przyszłej eksploatacji może także świadczyć uformowanie kilkoma odbiciami na wierzchołku części odłupniowej. Odbicia te nadały odpowiedni kształt odłupni, co w przyszłości ułatwiłyby poprawne rdzeniowanie. Obłupień (ryc. 3:6) Płaszczyznę lewego boku stanowi powierzchnia termiczna i negatyw odłupka odbitego od strony wierzchołkowej przyszłego rdzenia. Prawy bok zajmuje powierzchnia korowa oraz negatyw odłupka zdejmującego korę, odbitego od strony przyszłej pięty. Obie płaszczyzny boczne zbiegają się pod katem ostrym w tylniej części rdzenia. W tej części też odbito dwa odłupki (od strony lewego boku) tworząc jednostronne zatępisko. Odłupnia została uformowana kilkoma odbiciami od strony przyszłej pięty (podobnie jak część prawego boku) oraz odbiciami prostopadłymi do niej samej, od strony lewego boku (miało to miejsce jeszcze przed odpadnięciem fragmentu termicznego w tej części przyszłego obłupnia). Na tym etapie przystąpiono do uformowana pięty, odbijając liczne odłupki głównie od strony prawego boku i odłupni oraz jednego odbicia od lewej strony. Prawdopodobnie ostateczną czynnością (względnie przed uformowaniem pięty) było odbicie od strony lewego boku, schodzące na cześć wierzchołkową obłupnia. Zabieg ten mógł mieć na celu zaostrzenie części wierzchołkowej lub też był wynikiem próby zmiany orientacji rdzenia. Forma (z odbiciem w części wierzchołkowej) kształtem nawiązuje do rdzeni dwupiętowych. Przyczyną porzucenia rdzenia przed przystąpieniem do właściwej eksploatacji było pojawienie się pęknięć termicznych oraz słaba łupliwość masy krzemiennej w części piętowej, skutkująca nawarstwieniem się drobnych negatywów formujących piętę (odbitych od strony odłupni), które popsuły poprawny kąt rdzeniowania. 9 Rdzeń szczątkowy lub zatępiec (ryc. 3:5) Niewielki fragment konkrecji krzemiennej z powierzchniami negatywowymi, korowymi i termicznymi. Forma bryły, jak i wyraźne zatępisko, pozwalają sklasyfikować fragment jako zatępiec, choć może być to także pozostałość po silnie wyeksploatowanym rdzeniu (lub jego fragment). 110
10 dł. - 46 i 44, szer. - 8 i 10, grub. - 8 i 3 Dwa wiórki tworzące składankę (ryc. 3:7) Składankę stanowią wiórki o przekroju nieregularnie trapezowatym, których górną płaszczyznę stanowią powierzchnie termiczne, po dwa negatywy zgodne z kierunkiem odbicia oraz powierzchnia korowa. Jeden z wiórków posiada wierzchołek zwykły, drugi natomiast przypominający wierzchnik (jego wierzchołek znosi część nieobrobionego wierzchołka rdzenia). Sądząc po sęczkach, odbicia wiórków dokonano przy użyciu pośrednika lub techniką naciskową. Wiórki te, sądząc po ich formie, zostały odbite od płaskiego, wąskoodłupniowego rdzenia (?), którego lewy bok (względem odłupni) stanowiła powierzchnia korowa, a bok prawy oraz część wierzchołkową- powierzchnia termiczna (pięta nieokreślona). Wiórki przypominają rylczaki, jednak, mając na uwadze technologię krzemieniarską na stanowisku, wydaje się to mało prawdopodobne. 11 Odłupek Wydłużony, pochodzący z bliżej nieokreślonej zaprawy wstępnej. Strona górna odłupka zdominowana jest przez powierzchnie termiczne oraz, w mniejszym stopniu, przez negatywy i powierzchnię korową (w partii wierzchołkowej). 12 Fragment konkrecji Powstał poprzez rozszczepienie się pęknięcia termicznego, do którego doszło wskutek celowego lub przypadkowego uderzenia (obecność punktu uderzenia w postaci tzw. skazy oraz fal odbicia w części nie objętej pęknięciem termicznym), co stworzyło powierzchnię termiczną negatywową. Pozostałą część fragmentu konkrecji stanowi powierzchnia korowa i pojedyncze negatywy po odłupkach. 111
Ryc. 1. Bębło powiat Kraków. Rejon stanowiska archeologicznego Bębło I kolonia Zachruście Fig. 1. Bębło, Krakow district. Area of the archaeological site Bębło I, Zachruście colony Ryc. 2. Bębło powiat Kraków. Rejon stanowiska objęty nadzorem archeologicznym Fig. 2. Bębło, Krakow dis. Site area under archaeological supervision 112
Ryc. 3. Bębło powiat Kraków. Materiał krzemienny pozyskany podczas nadzoru Fig. 3. Bębło, Krakow dis. Flint material obtained during supervision 113