RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ

Prof dr hab. inż. arch. Elżbieta Przesmycka Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej elzbieta.przesmycka@pwr.edu.pl Wrocław, 2015-07-01 RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Mgr inż. arch. Marii Musialskiej pt. Kształtowanie się architektury willi częstochowskiej w okresie od 1900 do 1930 roku wykonanej na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej Podstawa opracowania: 1. Zlecenie Pani Dziekan Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej, Prof. dr hab. inż. arch. Elżbiety Trockiej Leszczyńskiej z dnia 10 marca 2015 r. 2. Praca doktorską mgr inż. arch. Marii Musialskiej pt. Kształtowanie się architektury willi częstochowskiej w okresie od 1900 do 1930 roku, Wrocław 2015,wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Grażyny Balińskiej 1. UWAGI OGÓLNE Przedłożona do recenzji praca jest dwutomowym opracowaniem. Praca składa się z dwóch tomów. W pierwszym omówiono kształtowanie się architektury willi częstochowskiej jej różnorodność, nowoczesność, bogactwo detalu i form architektonicznych, typy zabudowy, atmosferę w jakiej powstawały obiekty i ich otoczenie. Drugi tom pracy stanowi katalog przedstawiający zebrane materiały dla poszczególnych willi. Tom I zawiera 135 stron tekstu,tom II (Katalog) 285 stron. Zasadnicza część pracy składa się z dziewięciu rozdziałów, w tym 294 przypisów, 103 pozycji bibliograficznych (11 jednostek archiwalnych, 42 czasopisma, 50 pozycji książkowych). Praca zawiera bardzo dużo ilustracji, schematów, tabel umieszczanych przez Autorkę na zakończeniu poszczególnych rozdziałów na nie numerowanych stronach. Stąd recenzentka nie podjęła się zliczenia wszystkich materiałów ilustracyjnych, które także są bardzo rozbudowane w opisach i wewnętrznej numeracji. Katalog zawiera informacje o 35 willach, w tym materiały archiwalne, fotografie współczesne, inwentaryzacje oraz zwięzłe opisy poszczególnych obiektów, tym razem na ponumerowanych stronach. 2. ROZDZIAŁ 1. zawiera : wstęp,cel pracy, zakres terytorialny i czasowy badan, stan badań, metody pracy, definiuje przedmiot badań i kończy rozdział rycinami. We wstępie przedstawia zjawisko stopniowego znikania willi lub ich gruntowną przebudowę, likwidowanie otaczających wille ogrodów i zieleni, co jak słusznie zauważa 1

zmienia i historyczny charakter. Poszukuje odpowiedzi na pytania co spowodowało te zmiany. stad wynika konieczność, jak twierdzi, analizy dokumentacji, sporządzanie inwentaryzacji, kwerendy archiwów państwowych i prywatnych, aby ocalić od zapomnienia obiekty i ich właścicieli, bowiem do dziś zabudowa ta ma wielki wpływ i oddziaływanie na specyficzną zabudowę miasta. Jako cel pracy Autorki jest analiza procesu powstawanie willi w Częstochowie, jaki w przeciągu niedługiego czasu zaowocował kilkudziesięcioma realizacjami o niebanalnych niekiedy formach i bardzo dobrych rozwiązaniach funkcjonalnych. Autorka podjęła próbę scharakteryzowania cech willi częstochowskich, określenia cech wspólnych i różnic - próbę klasyfikacji obiektów w ramach badanego zespołu. Jako główny cel pracy jest według doktorantki jest ocalenie od zapomnienia określonej grupy dziedzictwa kulturowego oraz zwróceniu uwagi na wartości, często nie dostrzegane, nie rozumiane i niedoceniane oraz od zniszczenia lub przekształcenia tej zagrożonej grupy budowli. Zakres terytorialny i czasowy badań obejmuje obszar, na którym powstało 35 obiektów willowych, na terenach położonych na północ i południe od głównej osi miasta - Alei Najświętszej Marii Panny. Uwzględnia także wille powstałe poza tym obszarem. Granice czasowe to okres od 1900 do 1930 roku, czas rozwoju przestrzennego miasta wynikającego z rozkwitu gospodarczego, gdy powstały niemal wszystkie projekty willi na wspomnianym terenie. Mieszkańcami tych willi były przeważnie osoby zajmujące kierownicze stanowiska w zakładach przemysłowych, pracownicy administracji państwowej, architekci, lekarze, prawnicy, właściciele sklepów i różnych firm.autorka przeprowadza bardzo wyczerpującą analizę stanu badań gdzie jak sama stwierdza niezwykle pomocne są istniejące w zasobach miasta wszelkie opracowania dotyczące Częstochowy z czasów powstawania willi częstochowskich Doktorantka sięga także do artykułów zamieszczanych na łamach ówczesnych czasopism, głównie w świetle problemów jakie im wówczas towarzyszyły, tj. pozyskiwania terenów pod nową formę zabudowy, dobór materiałów jak i poszukiwanie rozwiązań technicznych ułatwiających budowę. Bada opisy prototypów formy architektonicznej willi w materiałach źródłowych niemieckich, angielskich, amerykańskich zamieszczonych na łamach warszawskiego Przeglądu Technicznego Autorka wskazuje na wzajemne oddziaływania modnych w tym czasie kierunków i ich wpływ na architekturę willi w części centralnej Polski pozostającej pod zaborem rosyjskim, a w tym i Częstochowy. Przedstawia problematykę dotyczącą willi po 1990 roku, w tym wiele cennych informacji o stanie ich zachowania (bądź zniszczenia ) willi częstochowskich zamieszczanych w prasie lokalnej. Zauważa także, że w ostatnio ukazujących się publikacjach dotyczących willi Polski brak jest obiektów z Częstochowy.( Najnowsza pozycja z 2013 r.- Słynne wille Polski, pod red. Ryszarda Nakoniecznego).Podkreśla, że szczególnie Częstochowa odczuwa brak opracowań i publikacji na temat architektury willowej a niniejsza praca powinna uzupełnić tę lukę. Metoda pracy przyjęta przez doktorantkę opiera się na klasycznych wzorach: badań terenowych, przeprowadzania studiów literatury, badan źródeł, przeprowadzania wywiadów z właścicielami. Analiza zebranego przez Autorkę materiału pozwoli na: wyodrębnienie typów budowli oraz na sformułowanie syntetycznych wniosków, oraz wskazań konserwatorskich. Autorka szeroko przedstawia Definicję przedmiotu badań, ściśle precyzuje definicje pojęcia willa od starożytnego Rzymu, przez pojęcia encyklopedyczne, po pojęcie domu jednorodzinnego- Landhausu. Stwierdza, że Częstochowa jako miasto intensywnego rozwoju przemysłu w końcu XIX i na początku XX wieku, nie oparła się nowym tendencjom 2

w zabudowie jednorodzinnej i również w tym czasie wykształciła nowy typ zabudowy miejskiej - do dziś funkcjonujący pod nazwą willi częstochowskiej. 3. Rozdział 2 to charakterystyka epoki na tle historycznym, społecznym, politycznym, kulturowym. Przedstawiono w nim analizę źródeł, tj. zachowanych materiałów archiwalnych, analizę ksiąg wieczystych, przeanalizowano historyczne i współczesne plany i mapy miasta. Autorka podkreśla, że początek XX wieku był niezwykle znamiennym czasem kształtowania się świadomości społecznej i patriotycznej. Częstochowa w końcu XIX i na początku XX wieku znalazła się w szczególnej sytuacji politycznej i gospodarczej. W XIX wieku po wojnach napoleońskich 1813 roku, kiedy to twierdza jasnogórska została poddana oblegającym ją wojskom rosyjskim, nastąpił czas względnego spokoju. Miasto znalazło się na zachodnich obrzeżach Królestwa Kongresowego, a w pobliżu zbiegały się granice trzech zaborów. W końcu XIX wieku Częstochowa należała do najszybciej rozwijających się miast Królestwa. Powstało tu wiele nowoczesnych fabryk, często opartych na kapitale zagranicznym : francuskim, niemieckim i belgijskim. Największy rozkwit przemysłu w Częstochowie przypadał na lata 1881 1900. W 1900 roku na terenie Częstochowy istniało 67 fabryk i zakładów pracy..wtedy też nastąpił trzykrotny wzrost ludności miasta. Także wzrosła ilość domów z prawie 1000 do około 2000 domów. Wybudowanie i otwarcie w 1902 roku linii kolejowej Herby - Częstochowa, oraz odcinka Częstochowa - Kielce i Kielce - Dęblin, a także otwarcie kontroli celnej w Herbach spowodowało zwiększenie możliwości transportowych do Częstochowy. Autorka omawia stan rozwijającego się przemysłu w Częstochowie oraz wpływ na ożywienie produkcji jaki miało zorganizowanie w Częstochowie w 1909 roku Wystawy Przemysłowo Rolniczej, obrazującej poziom i stan rodzimego przemysłu. Opisuje rolę wystawy oraz Domu Sztuki wzniesionego wg. projektu Jana Witkiewicza- Koszczyca. Omawia sytuację miasta w latach i wojny światowej, i okresu powojennego. Zauważa, że dopiero w latach 1925-28, utworzono Częstochowie sieć wodno - kanalizacyjną, zelektryfikowano miasto, co spowodowało poprawę warunków bytowych mieszkańców. Czynniki te czyniły miasto bardzo atrakcyjnym dla przybywających, aby osiedlić się na stałe, a także przybywających do Częstochowy pątników. Autorka podkreśla rolę inteligencji, będącej głównym nosicielem i reprezentantem kultury narodowej. Częstochowa z początku XX wieku, rozwój miasta, plany urbanistyczne, lokalizacja zabudowy willowej. Autorka szczegółowo bada przyczyny z powodu których wynikły opóźnienia w rozwoju urbanistycznym i stanie infrastruktury miejskiej Częstochowy. Oddaje w znakomity sposób szczególny, niepowtarzalny klimat Częstochowy z początku wieku XX, aby jak pisze oddać scenerię i warunki, w jakich powstawała ówczesna willa częstochowska. Podkreśla wpływ ruchu pątniczego na rozwój urbanistyczny Częstochowy. W 1818 roku wytyczona została Aleja Najświętszej Maryi Panny jako droga do Starej i Nowej Częstochowy i Jasnej Góry prowadząca Przedstawia plany połączenia Starej i Nowej Częstochowy opracowany w 1823 roku przez inżyniera wojewódzkiego Jana Bernharda. Według tego planu wytyczono trzy place zwane rynkami: Podjasnogórski, Św. Jakuba i Nowy Rynek. W 1826 r. postanowieniem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego osady połączone zostały w jeden organizm miejski, co usytuowało Częstochowę na czwartym miejscu pod względem wielkości w Królestwie po Warszawie, Lublinie i Kaliszu. Podkreśla znaczenie porządkowania struktury miasta od 1928 r. zwraca uwagę na fakt iż, Częstochowa należała przed wojną do większości miast, które nie posiadały zatwierdzonych planów regulacyjnych. Prace pomiarowe i regulacyjne były daleko zaawansowane, jednak wybuch wojny zatrzymał dalszy bieg prac. Zwraca uwagę na fakt, iż 3

w innych miastach pod zaborem rosyjskim, zaczęły powstawać dzielnice willowe z domami wolnostojącymi w ogródkach. Dopiero w 1930 roku udało się rozpocząć regulację wielkich terenów pod szczytem Jasnej Góry i przylegających do parków miejskich, na podstawie już wiele lat wcześniej opracowanych planów regulacyjnych całej okolicy podjasnogórskiej przez prof. Szyszko- Bohusza. Podkreśla fakt, że zainicjowana na Zachodzie Europy moda na osady - ogrodowe szybko znalazła naśladowców w wolnej Polsce, jako możliwość wznoszenia osobnych, ładnych domów w otoczeniu ogrodów, a w Częstochowie znalazła oddźwięk, niestety, bez tworzenia dzielnic willowych z powodu braku planów zabudowy miasta. Zabudowa willowa była nie tylko akceptowaną formą zabudowy, ale wręcz zalecaną, przez władze budowlane miasta. Lokalizacja zabudowy willowej - kształtowanie działek pod zabudowę willową i willi na działce. Autorka omawia wielkość,kształty działek na których wznoszono badane wille. ilustrując je planami archiwalnymi, przy okazji opisuje stan zagospodarowania działek oraz zajęcia jej mieszkańców. Wyniki swych badań przedstawia w trzech tabelach. 4. ROZDZIAŁ 3. Program funkcjonalny willi częstochowskiej W rozdziale tym Autorka szczegółowo bada i opisuje przeznaczenie willi, właścicieli, użytkowników, rozwiązania planistyczne willi. Na podstawie przeprowadzonych analiz planów willi określa cechy wspólne, podobieństwa i różnice, rozwiązania nowatorskie..stwierdza, że większość częstochowskich willi mocno odbiegała od tak rozumianej normy i zaledwie niewielka grupka wśród nich to wille wyłącznie przeznaczone dla jednej rodziny. Szczegółowo analizuje właścicieli willi pod względem statusu społecznego, miejsca pochodzenia, narodowości. Stwierdza, ze przeważnie przybyli do Częstochowy z całej Polski: z województwa zamojskiego, z okolic Płocka, Wielunia, ze Śląska, rodziny przesiedlonych z obecnej Ukrainy, a nawet spoza granic - z Austrii czy potomków fabrykantów niemieckich, urodzonych już w Polsce. Sporą grupę stanowili bogaci Żydzi. Opisuje także sytuację właścicieli i willi po II wojnie światowej, kiedy obiekty te zmieniały właścicieli, dokwaterowano lokatorów, bądź miały zwykle obciążoną hipotekę wcześniej przeprowadzanymi koniecznymi remontami. Następnie Autorka przeprowadza próbę sklasyfikowania willi pod kątem różnorodności form rzutów zestawiając je tabelach. Dzieli je na 4 grupy. Wśród willi przedstawionych w grupie I większość przeznaczonych było wyłącznie na funkcję mieszkalną dla jednej, dwóch czy więcej rodzin czy pojedynczych osób. Jednym z kryteriów podziału jest usytuowanie pomieszczeń dla służby, stróża. Przedstawia, trochę nie zrozumiałe dla recenzentki fragmenty rzutów, na których znajdują się np. pomieszczenia służbówek. Chyba lepiej było by pokazać cały rzut kondygnacji z zaznaczeniem ww. pomieszczeń, co dałoby obraz usytuowania wszystkich funkcji na kondygnacji omawianych willi. A tak Doktorantka opisuje coś, co każdy architekt bez problemu zidentyfikuje na planie. Wiele uwagi poświęca problematyce wyposażenia w infrastrukturę sanitarną willi. Podkreślając, iż Nieodłącznym elementem powstających willi, bardzo nowatorskim na owe czasy, było zamontowanie w nich systemu wodno - kanalizacyjnego. Nie czerpano już wody 4

ze studni za pomocą wiadra lecz za pomocą pompy, do zbiornika umieszczonego na poddaszu. Ze zbiornika woda była następnie rozprowadzana do punktów poboru: do umywalek w łazienkach i toaletach, zlewów kuchennych i toalet. Przedstawia schematy łazienek, szczegółów opisując wyjęte z planów schematy. Opisuje dodatkowe budynki gospodarcze, wznoszone jako pomocnicze dla funkcji mieszkalnej, jako jej uzupełnienie najczęściej wolnostojące, obory i obórki, chlewy i chlewiki, a więc pomieszczenia, w których hodowano zwierzęta domowe jak: krowy, kozy, owce oraz świnie. Jako Kolejne kryterium klasyfikacji willi przyjmuje Autorka sposób rozwiązania komunikacji w willi i strefowanie pomieszczeń z uwzględnieniem rodzaju i ilości wejść do willi.dzieli wille na: z systemem korytarzy i przedpokojów, z wyraźnym centrum komunikacyjnym, Wyodrębnia inną cechę wspólną, charakterystyczną dla wielu willi tj. połączenie strefy prywatno nocnej lub rekreacyjno - reprezentacyjnej z zewnętrzną przestrzenią rekreacyjną, którą stanowił ogród, Kolejne kryterium klasyfikacji stanowi ilość kondygnacji w budynkach willowych. W podsumowaniu stwierdza : Wśród willi częstochowskich trudno znaleźć dwie jednakowe, nie można zatem właścicieli posądzić o brak pomysłowości, co do wykorzystania swoich obiektów. Te niezwykle obszerne i zarazem reprezentacyjne budowle, nierzadko zbyt duże jak dla jednej rodziny, zapewniały właścicielom również możliwość czerpania z nich dodatkowych dochodów. W każdym obiekcie pomieszczenia były wykorzystane niemal perfekcyjnie. Żadne z nich nie marnowało się, a niemal każda willa była swoistym małym przedsiębiorstwem, dającym i zatrudnienie, i schronienie nie tylko właścicielom i ich rodzinom, ale także osobom spoza najbliższej rodziny. 5. ROZDZIAŁ 4. Materiały i rozwiązania konstrukcyjne stosowane przy wznoszeniu willi. Doktorantka przedstawia w nim sytuację prawną w zakresie prawa budowlanego, gdy od 1820 roku kiedy z rozkazu cara wprowadzono zakaz wznoszenia obiektów drewnianych w miastach całego królestwa, a w Częstochowie i okolicy zaczęto pozyskiwać kamień wapienny, rodzimy materiał dla celów budowlanych. Dla nowo wznoszonych willi częstochowskich kamień wapienny i cegła okazały się również podstawowym materiałem budowlanym.opisuje sposób wznoszenia budynków, układy konstrukcyjne, spoiwa, sposoby fundamentowania, rodzaje stropów, kształty dachów itp. 6. ROZDZIAŁ 5. Przedstawia Rozwiązanie architektoniczne willi częstochowskich, oraz typologię form. W rozdziale tym Autorka stwierdza że próba wypracowania uniwersalnego modelu dla willi w Częstochowie u początków XX wieku nie od razu zakończyła się powodzeniem, a lata 1912-1913 to drugi okres, który pozostawił kolejne, z których trzy wybudowane zostały jako domy własne architektów.dopiero lata dwudzieste XX wieku to okres powstania większości badanej zabudowy willowej. Autorka omawia bryły poszczególnych obiektów od 1900r., przez kolejne wille powstałe w latach 1912 1913, potem z lat 20, aż po lata 1930 XX wieku. Są to bardzo szczegółowe opisy poszczególnych willi, według recenzentki zbyt rozbudowane. Zdecydowanie lepiej było zamieścić je na początku pracy, stosując zasadę od ogółu do szczegółu Tu także opisuje Autorka detal architektoniczny willi, zaznaczając wyraźne skłanianie się do rozwiązań architektonicznych w duchu eklektyzmu i stylu secesyjnego (w elewacjach willi architekta Augusta Allerta, willi Buchenhajna).Wille, które powstały po roku 1920 określa 5

jako oszczędniejsze w zdobieniach. Analizuje elementy zdobnicze elewacji, ograniczające się do kolumn, kamiennych lub stalowych balustrad, do neobarokowych szczytów facjat, skarp, konsoli betonowych lub drewnianych, na których wsparte były balkony i daszki. Autorka omawia także Wystrój wnętrz, który chyba najbardziej uległ zmianom. Wiele cennych informacji na temat wyposażenia willi dostarczyły Autorce protokoły z przejęcia willi, zbiory rodzinne dawnych właścicieli i ich rodzin. Szczegółowo omawia wpływ wzorców zewnętrznych na rozwiązania architektury częstochowskich willi. Podkreśla Niewątpliwe inspiracje dzieła E. Howarda Garden Cities of Tomorrow. Oprócz wzorów wniesionych przez architektów i samych inwestorów z podróży po Europie, z literatury fachowej, prasy czy studiów to, to jak słusznie zauważa wiele wzorów zaczerpnięto z architektury zaprezentowanej na mającej miejsce w 1909 roku w Częstochowie, Wystawie Przemysłowo Rolniczej, gdzie architekci z innych zaborów mieli możliwość zaprezentowania najlepszych projektów ze swojego dorobku zawodowego. Wiele willi, zwłaszcza tych projektowanych przez architektów: Strokołowskiego, Fijałkowskiego, Mońkowskiego, Protta, Tymińskiego i innych nawiązuje do stylistyki dworu polskiego. W projektowanych przez nich willach Autorka odnajduje wiele analogii z innymi rozwiązaniami podobnych obiektów, w tym zastosowanych w Domu Sztuki projektu Jana Koszczyca - Witkiewicza, umiejętnie przetransponowane dla potrzeb willi.zauważa tak że próbę nawiązania willę do stylu zakopiańskiego, jaką podjął architekt Szymkowiak projektując dom własny. Omawia projektowana dla Wacława Grosmana, która prezentuje modernistyczną i bardzo nowoczesną, jak na owe czasy, kubiczną formę o płaskim dachu.podsumowując,autorka stwierdza, iż zarówno kompozycja bryły willi częstochowskich jak i ich wygląd zewnętrzny nie nawiązywały wyraźnie do jakiegoś jednego konkretnego wzoru lub nie czerpały od początku do końca przez naśladownictwo. ( )Niemniej jednak każdy powstały obiekt, choć łączył w sobie dość swobodnie zaczerpnięte wzory z różnych rozwiązań i motywów historycznych tworzył niepowtarzalną całość. Typologię form Dzieli Autorka trzy podstawowe typy: wille nawiązujące do dworu polskiego, wille nawiązujące do stylu zakopiańskiego, wille w stylu modernistycznym. 7. ROZDZIAŁ 6. Otoczenie willi. Analizuje działki wszystkich badanych willi. Każda z nich powstawała na własnej, wydzielonej działce, położonej na południe i północ od głównej ulicy miasta łączącej Starą i Nowa Częstochowę - Alei Najświętszej Maryi Panny. Ogrody przywillowe -zagospodarowanie działki, szata roślinna, ogrodzenia. W rozdziale tym omowiono lokalizację zabudowy willowej na działkach, jej sposób aranżacji, zagospodarowanie zielenią. Autorka zwraca uwagę na to iż niektórzy projektanci, obok architektury willi planowali również zagospodarowanie terenu wokół niej z alejkami, placykami, klombami i grządkami. Oni też dobierali zieleń i wskazywali jej miejsce. Podkreśla bogactwo szaty roślinnej jak: sosna himalajska, żywotnik japoński, berberys i inne. Analizuje także formy małej architektury, takich jak np. drewniane altany, fontanny, obudowy studni, pomniki z figurami sakralnymi i świeckimi. Opisuje także formy i rodzaje zabudowy pomocniczej. 6

8. ROZDZIAŁ 7. Stan zachowania, użytkowanie obecne, przemiany, zagrożenia. W rozdziale tym Autorka dokonuje podsumowania stwierdzając, że nie wszystkie wille częstochowskie zachowały się do czasów obecnych, a te które przetrwały przedstawiają bardzo różny stan techniczny, choć w większości wille prezentują się bardzo dobrze. Podkreślże duże znaczenie maja nowe funkcje publiczne czy,bankowe, handlowe i usługowe, kancelarie adwokackie, ekskluzywne mieszkania i biura. które pozwoliły na dokonywanie kompleksowych remontów. Równocześnie stwierdza, ze.aż siedem willi spośród badanych nie istnieje. Omawia szczegółowo przyczyny zniszczeń i dewastacji zabudowy willowej od czasów i wojny światowej, po dzień dzisiejszy. Zwraca uwagę na fakt, ze dopiero w latach 80-90 tych XX w. większość willi została całkowicie uwolniona od niechcianych lokatorów. Ogromnie zdewastowane lecz wolne od lokatorów wille łatwiej znajdowały bogatych nabywców, których stać było na remont, a niejednokrotnie na odbudowę od fundamentów całych obiektów. Nie uniknęło zniszczeń przede wszystkim otoczenie willi. Nie pozostało nic z dawnej otwartej zielonej przestrzeni, wspaniałych ogrodów i spójnej z nimi architektury rezydencji. Wtłoczone w blokowiska wille praktycznie nie są odbierane w krajobrazie. Tradycja miejsca została w karygodny sposób zaprzepaszczona. O odnawianie obiektów zgodnie z duchem epoki, w jakiej powstawały, nikt w Częstochowie nie dba. 9. ROZDZIAŁ 8. Zawiera Podsumowanie, wnioski. Autorka stwierdza, że przystąpienie do badań nad tą grupą cennej zabudowy Częstochowy było ostatnim momentem, jako że żyją jeszcze osoby emocjonalnie związane z obiektami, dysponujące wiedzą i pamiątkami udało się Autorce dotrzeć do ocalałej części dokumentacji z lat 1900-1939 w archiwum Urzędu Miasta, a zapoznanie się z dokumentacją pozwoliło na określenie wartości architektury willowej badanego okresu i określenia zakresu zniszczeń w obrębie tego co pozostało. 10. PODSUMOWANIE I UWAGI KRYTYCZNE Recenzentka nie wnosi uwag merytorycznych, wręcz przeciwnie muszę podkreślić wnikliwość badawczą i ogrom pracy włożony w przedstawioną do recenzji dysertację doktorską. Doktorantka wykazała się znajomością tematu wiele wykraczająca poza temat pracy. Szczególnie widoczne jest to w przeprowadzonych przez nią badaniach podłoża historycznego, gospodarczego, społecznego mającego wpływ na kształtowanie się obrazu urbanistyki i architektury Czestochowy. Ale nie ustrzegła się także pewnych niedociągnięć od strony edytorskiej, choć to nie umniejsza walorów poznawczych pracy. Znacznie utrudnia czytanie pracy brak numeracji stron zawierających materiał ilustracyjny i dokumenty archiwalne. Także numeracja odnosząca się do poszczególnych rozdziałów jest wielce skomplikowana. Na przykład Ryc. 2. posiada jeszcze cyfrowe uszczegółowienie 2a,b,c, a potem jeszcze dodane cyfrowe rozdrobnienie np. Ryc 2b.12, - do 31.Także tabele nie posiadają numeracji stron. Tabela nr 1 ma aż 15 stron i jest zamieszczona miedzy Ryc.2b.13, Ryc.2b.14 a 7

Ryc.2b.31.Myślę, że w przypadku przygotowania pracy do opublikowania te niewielkie niedociągnięcia łatwo będzie poprawić, a praca niewątpliwie warta jest opublikowania. 11.OPINIA PODSUMOWUJĄCA Uwzględniając przestawioną w punktach 1-10 analizę i ocenę rozprawy wyrażam opinię, że Autorka wykonała samodzielnie i w pełnym zakresie badania nad podjętym zadaniem naukowym. W opracowaniu tematu rozprawy wykazała się wysokim poziomem wiedzy niezbędnym do samodzielnego prowadzenia wielokierunkowych badań naukowych. W konkluzji stwierdzam, że wykonaną przez Panią mgr inż. arch. Marię Musialską pracę doktorską cechuje bogactwo udokumentowania zebranych informacji. Pracę wykonano w oparciu o celowo określony program, a zawarte w niej wnioski końcowe mogą mieć praktyczne znaczenie pomocne w świadomym uwzględnieniu roli zabudowy willowej w kształtowaniu tożsamości Częstochowy i ochronie tego cennego dziedzictwa architektonicznego miasta np. przy opracowywaniu planów ochrony, czy innych działaniach np. rewitalizacyjnych miast. Przedkładając niniejszą pracę Pani mgr inż. arch. Marii Musialskiej przed Radę Wydziału stawiam wniosek o przyjęcie pracy, jako rozprawy doktorskiej i dopuszczenie Kandydatki do dalszych etapów postępowania kwalifikacyjnego przewidzianych obecnymi wymogami Ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki z dnia 14 marca 2003 r.( Dz. U. Nr 65, poz.595 ze zm.dz.u. z 2005r. nr 164,poz.1365) w trybie bez zmian wchodzących w życie z dn.01.10.2011r. 8