The literature-based comparison between the properties of teeth restored with individual and prefabricated glass fiber-reinforced composite posts

PROTET. STOMATOL., 2010, LX, 1, 37-43 Porównanie właściwości zębów odbudowanych wkładami koronowo-korzeniowymi lanymi i standardowymi kompozytowymi wzmacnianymi włóknami szklanymi na podstawie piśmiennictwa The literature-based comparison between the properties of teeth restored with individual and prefabricated glass fiber-reinforced composite posts Renata Zielińska, Beata Dejak, Andrzej Suchorzewski Z Zakładu Protetyki Stomatologicznej Katedry Stomatologii Odtwórczej UM w Łodzi Kierownik Katedry: prof. dr hab. M. Romanowicz HASŁA INDEKSOWE: lane wkłady koronowo-korzeniowe, wkłady standardowe kompozytowe wzmacniane włóknem szklanym, wytrzymałość zębów odbudowanych wkładami KEY WORDS: individual posts and cores, prefabricated glass fiber-reinforced composite posts, strength of teeth reconstructed with dowels Streszczenie W pracy dokonano porównania odbudowy zębów wkładami lanymi i prefabrykowanymi wzmacnianymi włóknami szklanymi pod względem wytrzymałości, adhezji, zasad opracowania tkanek zęba, możliwości usunięcia wkładu w celu powtórnego leczenia endodontycznego, estetyki, biozgodności, klinicznych aspektów odbudowy i trwałości uzupełnienia na podstawie piśmiennictwa. Summary The literature-based comparison of individual cast post-and-cores and prefabricated glass fibrereinforced composite posts concerning their strength, adhesive qualities, tooth preparation, ability of post removal in case of root canal re-treatment, aesthetics, biocompatibility, clinical aspects of restorations and their longevity is presented. Wstęp Wkłady koronowo-korzeniowe służą do odbudowy znacznie zniszczonych koron zębów. Są to uzupełnienia protetyczne, składające się z części koronowej, tworzącej substytut zniszczonych, naddziąsłowych tkanek zęba, oraz części korzeniowej osadzonej w kanale. Część koronowa wkładu stanowi podbudowę pod przyszłe uzupełnienie protetyczne, część korzeniowa natomiast pełni funkcję elementu retencyjnego (1). Od lat stosowane są wkłady lane, wykonywane ze stopów metali (chromowo- -kobaltowych, złotych, chromowo-niklowych czy srebro-palladowych) (1, 2). Rozwój nowoczesnych technologii materiałowych umożliwił wykonanie prefabrykowanych wkładów koronowo-korzeniowych. Uzupełnienia te są wykonywane z metali (stopy metali szlachetnych, stal nierdzewna, tytan oraz jego stopy), ceramiki (tlenku cyrkonu) oraz kompozytu wzmacnianego włóknem szklanym lub węglowym (1, 3). W praktyce klinicznej często istnieje problem wyboru odpowiedniego wkładu. W 37

R. Zielińska i inni pracy dokonano porównania właściwości wkładów indywidualnych oraz standardowych kompozytowych wzmacnianych włóknem szklanym. Wytrzymałość zębów odbudowanych wkładami koronowo-korzeniowymi Zęby odbudowane wkładami koronowo-korzeniowymi powinny wytrzymać działanie obciążeń funkcjonalnych. Z badań wytrzymałościowych wynika, że im większy moduł Younga ma materiał, z którego wykonano wkład, tym większe naprężenia koncentrują się w nim samym, a mniejsze naprężenia są przenoszone na korzeń, koronę i cement (4, 5, 6, 7, 8). Z tego powodu, najkorzystniejsze pod względem mechanicznym są wkłady wykonane z metali o dużym module elastyczności (stopy złota 70-95GPa, stop srebro-palladowy 95GPa, tytan 112GPa, stal chromowo-niklowa 200GPa, stop chromowo-kobaltowy 220GPa) (2, 4, 9). W porównaniu z metalowymi, wkłady kompozytowe mają niższy moduł Younga (40GPa) (9). Wkłady metalowe charakteryzują się 7-krotnie większą wytrzymałością na zginanie (1542MPa) niż zębina (213MPa), podczas gdy wkłady z włókien tylko 4-krotną (879MPa) (9). Ze względu na mniejszą wytrzymałość wkłady z włókien powinny mieć większą szerokość niż metalowe. Wąskie wkłady mają predyspozycję do złamania wewnątrz korzeni (10). Zęby odbudowane metalowymi wkładami są bardziej odporne na złamania od wkładów z włóknami (11, 12, 13). Z tego powodu wkłady FRC są przeciwwskazane przy znacznych obciążeniach okluzyjnych, u pacjentów z bruksizmem lub zaciskających zęby (14, 17). Do złamania zębów z wkładami lanymi potrzeba użyć większej statycznej siły niż do zniszczenia zębów odbudowanych wkładami z włókien, choć w obu przypadkach obciążenie przekracza przeciętną siłę żucia (15, 16). Niszcząca siła wywołuje przeważnie uszkodzenie mniej wytrzymałej zębiny, nie wkładu, niezależnie od jego rodzaju (17). Złamania zębów z FRC z reguły występują w szyjce zęba, w przeciwieństwie do źle rokujących złamań korzeni zębów z wkładami indywidualnymi metalowymi (15, 18, 19, 20, 21, 22, 23). Zęby zrekonstruowane standardowymi wkładami z włóknami są bardziej odporne na zmęczenie (24). Adhezja Dokładność wykonania i dopasowania wkładu oraz zespolenia go z tkankami zęba jest jednym z najważniejszych warunków wytrzymałości odbudowy protetycznej (25, 26). W zębach z wkładami, które są dobrze i trwale zacementowane w tkankach, powstają wielokrotnie mniejsze naprężenia (25). Rodzaj cementu użytego do umocowania wkładu w znacznym stopniu wpływa na jego trwałość i retencję (27, 28, 29, 30, 31, 32). Udowodniono, że choroby tkanek okołowierzchołkowych występują częściej w zębach z wkładami, niż tylko z wypełnionymi kanałami, dlatego w celu ograniczenia możliwości wtargnięcia bakterii do kanału idealne byłoby chemiczne połączenie miedzy wkładem a zębiną (18). Zastosowanie współczesnych cementów stomatologicznych zapewnia dobre zespolenie wkładu z cementem, podczas gdy połączenie cement-zębina stanowi słabsze ogniwo i może prowadzić do mikroprzecieku bakteryjnego (18). Wkłady metalowe najczęściej cementuje się za pomocą cementów fosforanowych lub glassionomerowych hybrydowych. Najmocniejsze połączenie oferują jednak cementy na bazie żywicy o podwójnym mechanizmie wiązania, używane do osadzania m.in. wkładów wzmacnianych włóknami szklanymi. Cementy kompozytowe cechują się małą grubością warstwy, dużą wytrzymałością na zginanie i rozciąganie oraz znaczną wytrzymałością połączenia cement tkanki zęba (2). Cementowane adhezyjnie wkłady koronowo-korzeniowe wzmacniają strukturę zębów (33). Wadą cementów żywicznych jest ich złożona i wymagająca precyzji procedura cementowania (26, 34). Systemy wiążące III i IV generacji są wieloskładnikowe i mają kilkuetapową procedurę nakładania. Nowsze systemy, VI i VII generacji, cechuje jeden etap aplikacji, co znacznie ułatwia stosowanie oraz zmniejsza możliwość popełnienia błędu (34). Grupa cementów samoadhezyjnych, oparta na kwaśnych monomerach, pozwoliła na dalsze uproszczenie procedury, a nawet wyeliminowanie czynników łączących (18). Niekorzystnym aspektem cementowania adhezyjnego jest skurcz polimeryzacyjny i związane z nim naprężenia. Mannocci i Bertelli zaobserwowali, że cementowanie adhezyjne także nie jest szczelne (35). Istotny jest również materiał użyty do wypełnienia kanału, ponieważ obecność eugenolu w pa- 38 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1

Wkłady koronowo-korzeniowe ście uszczelniającej może zaburzyć polimeryzację materiałów adhezyjnych (17, 36). Warto wspomnieć o wkładach z włókien IPN, które wykonane są z włókien szklanych zanurzonych w niespolimeryzowanej matrycy żywicznej, dzięki czemu monomer systemu wiążącego dyfunduje do fazy liniowej matrycy i po polimeryzacji łączy włókna. Wkład IPN umożliwia uzyskanie dobrej adhezji pomiędzy wkładem, systemem wiążącym i cementem kompozytowym oraz większą wytrzymałość odbudowy (10, 37, 38, 39, 40). Opracowanie zębów pod wkłady koronowo-korzeniowe Każdy ząb podlegający rekonstrukcji za pomocą wkładu koronowo-korzeniowego wymaga dodatkowej preparacji korzenia w celu przygotowania do tego uzupełnienia. Z piśmiennictwa wiadomo, że część korzeniowa każdego rodzaju wkładu powinna stanowić 2/3 3/4 długości korzenia zęba i być równa, co najmniej długości korony klinicznej (1, 41). Szerokość preparowanego kanału nie powinna przekroczyć 1/3 średnicy korzenia w miejscu połączenia szkliwno-cementowego, a minimalna grubość zachowanych tkanek wokół wkładu wynosi 1 mm (41). Badania wykazały, że poszerzenie kanału korzenia zmniejsza wytrzymałość pozostałych tkanek twardych i powoduje wzrost naprężeń w szyjce zęba (16, 42, 43). Natomiast pozostawienie grubych ścian korzenia zmniejsza podatność zęba na podłużne i poprzeczne pęknięcia (44). Zatem idealny wkład powinien odpowiadać ukształtowaniu korzenia bez konieczności nadmiernego poszerzania. Lane wkłady koronowo-korzeniowe mogą odzwierciedlać dowolny kształt kanału, np. owalny (17, 18, 29). Natomiast zastosowanie wkładów prefabrykowanych wymaga opracowania kanału korzeniowego w kształcie okrągłym, niezależnie od jego morfologii. W przypadkach kanałów spłaszczonych należy rozważyć umieszczenie kilku cienkich wkładów standardowych, ponieważ próba zaokrąglenia osłabi strukturę zęba oraz może spowodować perforację korzenia. Współczesne metody adhezyjne pozwalają na zachowanie dużej ilości zębiny części koronowej. W przypadku wkładów lanych konieczne jest usunięcie podcieni, co może prowadzić do znacznej utraty tkanek podczas opracowania. Najkorzystniejsza sytuacja występuje w zębach odbudowanych wkładami, w których można zastosować efekt obejmy (ferrule effect), polegający na objęciu pozostałych tkanek zęba i rdzenia koroną protetyczną. Badania wykazały, że zęby z zachowaną strukturą naddziąsłową, objęte koroną mają większą wytrzymałość niż zęby pozbawione resztek korony klinicznej (45, 46, 47, 48, 49, 50). Efekt ferrule zwiększa retencję wkładu niezależnie od jego rodzaju, poprawia proporcję części koronowej do korzeniowej oraz zapobiega wypłukaniu cementu (1, 45). Ze względów wytrzymałościowych, wkłady z włókien nie powinny być stosowane, gdy nie ma ścian zrębu korony zęba (18). Niewystarczająca ilość zachowanego zrębu korony przy stosowaniu tych wkładów jest najczęstszą przyczyną późniejszych uszkodzeń mechanicznych (51). Wkładami metalowymi można odbudować większe ubytki struktur korony i odtworzyć jednocześnie jej rdzeń. Natomiast wkłady wzmacniane włóknami, dzięki znacznie mniejszej utracie tkanek naddziąsłowych podczas preparacji i cementowaniu adhezyjnemu, zapewniają dobrą retencję przyszłej korony protetycznej (24). Usuwanie wkładów z korzenia zęba Większość autorów uważa, że wkłady wzmacniane włóknami szklanymi, w przeciwieństwie do lanych, dają się łatwo usunąć z kanału w celu powtórnego leczenia endodontycznego (3, 17, 52, 53, 54), co stanowi wskazanie do stosowania ich w zębach o niepewnym rokowaniu endodontycznym. Usunięcie wkładu lanego jest bardzo trudne i może prowadzić do uszkodzenia korzenia. Mannocci jest zdania, że wkłady z włóknami także mogą sprawiać trudności w usunięciu, ponieważ, w przeciwieństwie do wkładów metalowych, nie mogą być usunięte za pomocą ultradźwięków, poprzez rozerwanie połączenia cementu łączącego. Muszą zostać wycięte wiertłami i ultradźwiękami, które zagłębiając się we wkładzie oddzielają włókna od żywicznej matrycy (10). Estetyka odbudowy Kolejnym aspektem analizy porównawczej są walory estetyczne ostatecznie uzyskanej odbudowy. Wkłady koronowo-korzeniowe lane mają srebrną lub złotą barwę i są nieprzezierne, dlatego mogą zaburzać estetykę koron z transparentnej ceramiki PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1 39

R. Zielińska i inni (skaleniowej i leucytowej) (55). Natomiast wkłady wzmacniane włóknami szklanymi, dzięki ulepszonej transmisji światła i barwie zbliżonej do zębiny są w stanie sprostać wymaganiom kosmetycznym pacjentów. Dobre właściwości optyczne kompozytów wzmacnianych włóknami są związane ze wskaźnikiem załamania światła, który przyjmuje prawie identyczną wartość jak szkliwo zębów. FRC mają również doskonałą odporność na przebarwienia dzięki niskiej absorpcji wody (14, 56, 57). Włókna szklane powodują rozjaśnienie korzenia i zęba, w przeciwieństwie do metalowych, których nieprzepuszczalność dla światła często objawia się zaciemnieniem okolicy szyjki zęba (1, 3, 18, 52, 58). Ma to szczególne znaczenie w przepadku wąskich korzeni (59). Brak elementów metalowych pozwala na uzyskanie naturalnej transparencji uzupełnienia protetycznego, co w okolicy przyszyjkowej eliminuje potrzebę szlifowania zęba filarowego poddziąsłowo i zapobiega uszkodzeniu tkanek przyzębia (17, 56, 60). Kontrast na zdjęciach rentgenowskich Metalowe wkłady indywidualne, w przeciwieństwie do kompozytowych wzmacnianych włóknami szklanymi, dają kontrast na zdjęciach rentgenowskich, co umożliwia radiologiczną ocenę poprawności ich wykonania i umiejscowienia w korzeniu zęba (18, 52). Biokompatybilność Stałe uzupełnienia protetyczne wykonane ze wszystkich podstawowych stopów metali mogą w kontakcie ze środowiskiem jamy ustnej ulegać korozji i być przyczyną przebarwień wewnątrzpochodnych (1, 18, 52, 61). Produkty korozji i jony metali uwalniane w tym procesie mogą mieć działanie cytotoksyczne, rakotwórcze oraz powodować nieprzyjemny smak, podrażnienia błony śluzowej jamy ustnej i alergie (2, 61, 62), a gromadząc się wewnątrz kanałów mogą wywołać ciemne zabarwienie błony śluzowej wyrostka zębodołowego wzdłuż korzenia zęba, co daje negatywny efekt kosmetyczny (62). Materiały FRC są uznawane za biokompatybilne z tkankami zęba, chociaż w wyniku kontaktu z płynami jamy ustnej, początkowo duża wytrzymałość wkładów z włókien na zginanie znacznie się zmniejsza (10). Kliniczne aspekty wykonania wkładów koronowo-korzeniowych Wadą lanych wkładów koronowo-korzeniowych jest procedura dwuwizytowa, która wydłuża czas leczenia i wiąże się także z koniecznością wykonania uzupełnienia tymczasowego. Zwiększa to prawdopodobieństwo kontaminacji kanału korzeniowego płynami z jamy ustnej. Często występują trudności w zaopatrzeniu w tymczasowe uzupełnienie zębów, które po leczeniu endodontycznym mają bardzo zredukowaną ilość tkanek naddziąsłowych (41). Zastosowanie prefabrykowanych wkładów kompozytowych wzmacnianych włóknami szklanymi wymaga mniej skomplikowanego postępowania, skraca czas pracy, także dzięki standaryzacji wiertło-wkład, ograniczając go do jednej wizyty i zmniejsza koszty ze względu na pominięcie fazy laboratoryjnej. W przypadku wkładów lanych konieczne jest pokrycie ich koroną protetyczną, co stanowi dodatkowy koszt dla pacjenta i wydłuża czas uzyskania ostatecznej odbudowy zęba. Natomiast po zastosowaniu wkładów wzmacnianych włóknami można zakończyć leczenie odbudową kompozytową. Trwalsza jest jednak ich odbudowa koroną ceramiczną (63). Podsumowanie Zwiększające się wymagania w stosunku do stałych uzupełnień protetycznych sprawiają, że leczenie stomatologiczne musi oferować różne metody odbudowy, uwzględniając zastosowanie nowoczesnych technologii, gwarantujące wytrzymałość, estetykę i dobre odwzorowanie naturalnego uzębienia. Adhezyjnie cementowane wkłady koronowo-korzeniowe wzmacniane włóknami zapewniają lepsze połączenie z tkankami. Charakteryzują się doskonałą estetyką, a leczenie można zakończyć zarówno odbudową kompozytową jak i koroną ceramiczną. Są one bardziej elastyczne, ale ze względu ma mniejszą wytrzymałość od wkładów lanych ich stosowanie jest przeciwwskazane w przypadku zębów znacznie zniszczonych, bez zachowanego zrębu korony oraz w przypadkach przeciążeń okluzyjnych. Można je łatwo usunąć z korzenia w celu ponowne- 40 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1

Wkłady koronowo-korzeniowe go leczenia endodontycznego. Uszkodzone zęby z wkładami z włókien często nadają się do powtórnej odbudowy. Wkłady wzmacniane włóknami wykonywane są na jednej wizycie. Wkłady indywidualne metalowe nie są estetyczne i wymagają pokrycia koroną protetyczną. Są mechanicznie łączone z tkankami za pomocą tradycyjnych cementów. Wkłady lane charakteryzują się znaczną wytrzymałością na zginanie i rozciąganie. Mogą być wykonane przy całkowitym braku części koronowej i odtwarzają cały rdzeń zęba. Jeżeli są dobrze zespolone z tkankami to wzmacniają strukturę zębów i czynią ją bardziej odporną na złamania. Podczas preparacji konieczne jest często usunięcie dużej ilości tkanek w celu likwidacji podcieni. W przeciwieństwie do wkładów wzmacnianych włóknami, wkłady metalowe bardzo trudno usunąć z korzenia. Niestety uszkodzenia zębów z tym rodzajem wkładów występują wewnątrzkorzeniowo. Wykonanie odbudowy przy pomocy wkładu lanego wymaga procedury dwuwizytowej. Każdego pacjenta po leczeniu endodontycznym, gdzie wskazane jest zastosowanie wkładu koronowo-korzeniowego, należy traktować indywidualnie analizując lokalizację zęba, stan zachowanych tkanek twardych, wielkość działających na ząb sił zgryzowych, wymagania estetyczne związane z materiałem korony czy mostu, pod którymi będzie znajdował się wkład. Długoczasowe badania nie wykazały statystycznych różnic w trwałości i ilości powikłań między odbudową zęba w oparciu o wkłady lane i kompozytowe wzmacniane włóknami szklanymi (64, 65). Piśmiennictwo 1. Spiechowicz E.: Protetyka stomatologiczna podręcznik dla studentów stomatologii: Protezy stałe jednoczłonowe. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006. 2. Craig G. C., Powers J. M., Wataha J. C.: Materiały stomatologiczne: Cementy, Dentystyczne stopy odlewowe i lutowia. Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław 2000. 3. Dobosz J., Ślusarski P.: Możliwości odbudowy zębów leczonych endodontycznie za pomocą nowoczesnych systemów fabrycznych wkładów koronowo-korzeniowych. Stomat. Współczesna, 2007, 1, 40-45. 4. Dejak B.: Badania naprężeń w zębach odbudowanych wkładami koronowo-korzeniowymi z różnych materiałów. Stomat. Współczesna, 1995, 1, 35-40. 5. Okamoto K., Ino T., Iwase N.: Three-dimensional finite element analysis of stress distribution in composite resin cores with fiber posts of varying diameters. Dent. Mater. J., 2008, 27, 1, 49-55. 6. Asmussen E., Peutzfeldt A., Sahafi A.: Finite element analysis of stresses in endodontically treated, dowel-restored teeth. J. Prosthet. Dent., 2005, 94, 4, 321-329. 7. Pegoretti A., Fambri L., Zappini G.: Finite element analysis of a glass fibre reinforced composite endodontic post. Biomaterials 2002, 23, 13, 2667-2682. 8. Pierrisnard L., Bohin F., Renault P.: Coronoradicular reconstruction of pulpless teeth: a mechanical study using finite element analysis. J. Prosthet. Dent., 2002, 88, 4, 442-448. 9. Plotino G., Grande N. M., Bedini R., Pameijer C. H., Somma F.: Flexural properties of endodontic posts and human root dentin. Dent. Mater., 2007, 23, 9, 1129-1135. 10. Mannoci F., Cavalli G., Gagliani M.: Uzupełnienia adhezyjne zębów leczonych endodontycznie. Wydawnictwo Kwintesencja, Warszawa 2008. 11. Martínez-Insua A., da Silva L., Rilo B.: Comparison of the fracture resistances of pulpless teeth restored with a cast post and core or carbon-fiber post with a composite core. J. Prosthet. Dent., 1998, 80, 5, 527- -532. 12. Gu X. H., Kern M.: Fracture resistance of crowned incisors with different post systems and luting agents. J. Oral Rehabil., 2006, 33, 12, 918-923. 13. King P. A., Setchell D. J., Rees J. S.: Clinical evaluation of a carbon fibre reinforced carbon endodontic post. J. Oral Rehabil., 2003, 30, 8, 785-789. 14. Śmielak B.: Kompozyty wzmocnione włóknem szklanym: struktura, właściwości mechaniczne, zastosowanie kliniczne na podstawie piśmiennictwa. Stomat. Współczesna, 2002, 5, 54-57. 15. Bonfante G., Kaizer O. B., Pegoraro L. F., do Valle A. L.: Fracture strength of teeth with flared root canals restored with glass fibre posts. Int. Dent. J., 2007, 57, 3, 153-160. 16. Marchi G. M., Mitsui F. H., Cavalcanti A. N.: Effect of remaining dentine structure and thermal-mechanical aging on the fracture resistance of bovine roots PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1 41

R. Zielińska i inni with different post and core systems. Int. Endod. J., 2008, 41, 11, 969-976. 17. Rosenstiel S. F., Land M. F., Fujimoto J.: Współczesne protezy stałe: Odbudowa zębów leczonych endodontycznie, Protezy stałe wykonane z kompozytu wzmocnionego włóknem. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002. 18. Ahmad I.: Stomatologia estetyczna: Nadbudowy i wkłady koronowo-korzeniowe, Cementowanie prac oraz systemy wiążące z zębiną. Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław 2007. 19. Al-Ansari A.: Which type of post and core system should you use? Evid. Based Dent., 2007, 8, 2, 42. 20. Hayashi M., Takahashi Y., Imazato S.: Fracture resistance of pulpless teeth restored with post-cores and crowns. Dent. Mater., 2006, 22, 5, 477-485. 21. Cormier C. J., Burns D. R., Moon P.: In vitro comparison of the fracture resistance and failure mode of fiber, ceramic, and conventional post systems at various stages of restoration. J. Prosthodont., 2001, 10, 1, 26-36. 22. Newman M. P., Yaman P., Dennison J.: Fracture resistance of endodontically treated teeth restored with composite posts. J. Prosthet. Dent., 2003, 89, 4, 360-367. 23. Fokkinga W. A., Kreulen C. M., Vallittu P. K.: A structured analysis of in vitro failure loads and failure modes of fiber, metal, and ceramic post-and- -core systems. Int. J. Prosthodont., 2004, 17, 4, 476- -482. 24. Goto Y., Nicholls J. I., Phillips K. M.: Fatigue resistance of endodontically treated teeth restored with three dowel-and-core systems. J. Prosthet. Dent., 2005, 93, 1, 45-50. 25. Dejak B.: Wpływ braku przylegania wkładu koronowo-korzeniowego do niektórych części korzenia na naprężenia występujące w strukturach odbudowanego zęba. Protet. Stomatol., 2000, L, 1, 30-37. 26. Szczyrek P., Zadroga K., Mierzwińska-Nastalska E.: Cementowanie uzupełnień pełnoceramicznych przegląd piśmiennictwa. Część I. Protet. Stomatol., 2008, LVIII, 4, 279-283. 27. Rosenstiel S. F., Land M. F., Crispin B. J.: Dental luting agents: A review of the current literature. J. Prosthet. Dent., 1998, 80, 3, 280-301. 28. Cohen B. I., Pagnillo M. K., Newman I., Musikant B. L., Deutsch A. S.: Retencja trzech wkładów koronowo-korzeniowych cementowanych za pomocą pięciu różnych cementów. Stomat. Współczesna, 1999, Supl. 1, 24-29. 29. Naumann M., Sterzenbach G., Rosentritt M., Beuer F., Frankenberger R.: Is adhesive cementation of endodontic posts necessary? J. Endod., 2008, 34, 8, 1006-1010. 30. Balbosh A., Ludwig K., Kern M.: Comparison of titanium dowel retention using four different luting agents. J. Prosthet. Dent., 2005, 94, 3, 227-33. 31. Sen D., Poyrazoglu E., Tuncelli B.: The retentive effects of pre-fabricated posts by luting cements. J. Oral Rehabil., 2004, 31, 6, 585-589. 32. Junge T., Nicholls J. I., Phillips K. M., Libman W. J.: Load fatigue of compromised teeth: a comparison of 3 luting cements. Int. J. Prosthodont., 1998, 11, 6, 558-564. 33. Mendoza D. B., Eakle W. S., Kahl E. A., Ho R.: Root reinforcement with a resin-bonded preformed post. J. Prosthet. Dent., 1997, 78, 1, 10-14. 34. Szczyrek P., Zadroga K., Mierzwińska-Nastalska E.: Cementowanie uzupełnień pełnoceramicznych przegląd piśmiennictwa. Część II. Protet. Stomatol. 2009, LIX, 1, 16-25. 35. Mannocci F., Bertelli E., Watson T. F, Ford T. P: Resin-dentin interfaces of endodontically-treated teeth. Am. J. Dent., 2003, 16, 1, 28-32. 36. Aluchna M.: Rekonstrukcje zachowawcze zębów z zastosowaniem standardowych wkładów koronowo-korzeniowych. Magazyn Stomat., 2006, 9, 99- -104. 37. Wagner L.: Zastosowanie włókien sztucznych w stomatologii. BESTOM-DENTO, Łódź 2008. 38. Włókna szklane w stomatologii. Twój Przegląd Stomat., 2007, 3, 37-40. 39. Garoushi S., Vallittu P. K., Lassila L. V.: Direct restoration of severely damaged incisors using short fiber-reinforced composite resin. J. Dent., 2007. 40. Mannocci F., Sherriff M., Watson T. F., Vallittu P. K.: Penetration of bonding resins into fibre-reinforced composite posts: a confocal microscopic study. Int. Endod. J., 2005, 38, 1, 46-51. 41. Shillinburg H. T., Hobo S., Whitsett D. L.: Protezy stałe. Zarys postępowania klinicznego i laboratoryjnego: Opracowanie zębów z rozległymi uszkodzeniami twardych tkanek. Wydawnictwo Kwintesencja, Warszawa 1997, 156-159. 42. Dejak B., Romanowicz M.: Wpływ kształtu i wielkości części korzeniowych wkładów na wytrzyma- 42 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1

Wkłady koronowo-korzeniowe łość rekonstruowanych zębów w świetle piśmiennictwa. Protet. Stomatol., 2000, L, 2, 86-94. 43. Hunter A. J., Feiglin B., Williams J. F.: Effects of post placement on endodontically treated teeth. J. Prosthet. Dent., 1989, 62, 2, 166-172. 44. Musicant B. L., Cohen B. L., Deutch A. S.: Optymalne zmiany koncepcji budowy wkładu. Stomat. Współczesna 1998, 5, 48-51. 45. Dejak B., Romanowicz M.: Wpływ objęcia koroną protetyczną zachowanych struktur naddziąsłowych zębów na wytrzymałość zębów zrekonstruowanych wkładami koronowo-korzeniowymi. Stomat. Współczesna 2000, 3, 14-19. 46. Eraslan O., Aykent F., Yücel M. T., Akman S.: The finite element analysis of the effect of ferrule height on stress distribution at post-and-core-restored all-ceramic anterior crowns. Clin. Oral Investig. 2008. 47. Stankiewicz N., Wilson P.: The ferrule effect. Dent. Update, 2008, 35, 4, 222-224, 227-228. 48. Naumann M., Preuss A., Rosentritt M.: Effect of incomplete crown ferrules on load capacity of endodontically treated maxillary incisors restored with fiber posts, composite build-ups, and all-ceramic crowns: an in vitro evaluation after chewing simulation. Acta Odontol. Scand., 2006, 64, 1, 31-36. 49. Pereira J. R., de Ornelas F., Conti P. C., do Valle A. L.: Effect of a crown ferrule on the fracture resistance of endodontically treated teeth restored with prefabricated posts. J. Prosthet. Dent., 2006, 95, 1, 50-54. 50. Tan P. L., Aquilino S. A., Gratton D. G., Stanford C. M., Tan S. C., Johnson W. T., Dawson D.: In vitro fracture resistance of endodontically treated central incisors with varying ferrule heights and configurations. J. Prosthet. Dent., 2005, 93, 4, 331-336. 51. Ferrari M., Cagidiaco M. C., Goracci C., Vichi A., Mason P. N., Radovic I., Tay F.: Long-term retrospective study of the clinical performance of fiber posts. Am. J. Dent., 2007, 20, 5, 287-291. 52. Bukowska D.: Włókno szklane w stomatologii estetycznej. Magazyn Stomat., 2000, 7-8, 30-33. 53. Fredriksson M., Astback J., Pamenius M., Arvidson K.: A retrospective study of 236 patients with teeth restored by carbon fiber-reinforced epoxy resin posts. J. Prosthet. Dent., 1998, 80, 151-157. 54. Morgano S. M., Brackett S. E.: Foundation restorations in fixed prosthodontics: current knowledge and future needs. J. Prosthet. Dent., 1999, 82, 643- -657. 55. Magne P., Magne M., Belser U.: The esthetic width in fixed prosthodontics. J. Prosthodont., 1999, 8, 2, 106-118. 56. Śmielak B., Dobosz J.: Wybrane przypadki kliniczne zastosowania stałych uzupełnień protetycznych z kompozytu wzmocnionego włóknem szklanym. Stomat. Współczesna, 2002, 3, 23-27. 57. Miettinen V. M., Narva K. K., Vallittu P. K.: Water sorption, solubility and effect of post-curing of glass fibre reinforced polymers. Biomateriale, 1999, 20, 13, 1187-1194. 58. Ślusarska A., Rafalska A., Sałata E.: Wkłady koronowo-korzeniowe wybrane aspekty współczesnych materiałów i technik zabiegowych. Twój Przegląd Stomat., 2005, 12, 23-25. 59. Minor M.: Estetyka w stosowaniu wkładów koronowo-korzeniowych. Stomat. Współczesna 1999, Supl. 2, 56-57. 60. Freilich M. A., Duncan J. P., Meiers J. C., Goldberg A. J.: Protezy wzmocnione wstępnie impregnowanym włóknem. Część I. Podstawowe zasady postępowania oraz planowanie protez stałych całkowitych i opartych na uzupełnieniach wewnątrzkoronowych. Quintessence Int., 1998, 29, 689-696. 61. Hędzelek W., Urbanek-Brychczyńska M., Wasiak W.: Badanie woltamperometryczne ilości uwalnianych jonów metali ciężkich z wybranych stopów dentystycznych. Protet. Stomatol. 2001, LI, 5, 301- -304. 62. Sokołowski J.: Wpływ powłok azotku tytanu na odporność korozyjną stopów dentystycznych. Protet. Stomatol., 1984, 4, 187-196. 63. Stavropoulou A. F., Koidis P. T.: A systematic review of single crowns on endodontically treated teeth. J. Dent.,2007. 64. Bolla M., Muller-Bolla M., Borg C.: Root canal posts for the restoration of root filled teeth. Cochrane Database Syst. Rev. 2007, 1, CD004623. 65. Jung R.: A comparision of composite post buidups and cast gold-and-core buildups for the restoration of nonvital teeth after 5 to 10 years. Int. J. Prosthodont., 2007, 20, 1, 63-69. Zaakceptowano do druku: 5.XI.2009 r. Adres autorów: 92-216 Łódź, ul. Pomorska 251. Zarząd Główny PTS 2010. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1 43