4 POLITYKA OKUPACYJNA NIEMIEC za nim po znasz no wy te mat 1. Przypomnij zasady nazizmu sformułowane przez Adolfa Hitlera. 2. Scharakteryzuj stosunek żołnierzy niemieckich do społeczeństw podbijanych państw europejskich. 1941 r. 1943 r. 1945 r. 29 IX 1941 r. początek egzekucji Żydów w Babim Jarze 20 I 1942 r. konferencja nazistów w Wannsee 29 VIII 1944 r. wybuch powstania na Słowacji polityka rasowa iii rzeszy Przekonanie na temat rzekomej wyższości rasy germańskiej nad innymi narodowościami Hitler zawarł już w Mein Kampf. Poglądy Führera miały decydujący wpływ na politykę III Rzeszy wobec ludności okupowanych terenów podczas II wojny światowej. Kraje Europy Zachodniej zgodnie z planami Niemców miały pozostać częścią powojennego świata, dlatego ich obywateli nie poddano represjom. W zupełnie inny sposób traktowano ludność Europy Wschodniej. Zamieszkujący ją Słowianie, Żydzi oraz Romowie byli przedstawiani przez propagandę narodowych socjalistów jako podludzie. Do grupy tej zaliczono także Niemców, którzy nie pasowali do idealnego społeczeństwa tworzonego przez narodowych socjalistów, m.in. osoby niepełnosprawne fizycznie i psychicznie, bezdomnych oraz świadków Jehowy. Według oficjalnej propagandy Niemcy, będąc nadludźmi, nie byli zobowiązani do przestrzegania żadnych norm etycznych w postępowaniu z podludźmi. Politykę ekspansji w kierunku wschodnim Niemcy jeszcze przed wybuchem wojny usprawiedliwiali koniecznością zdobycia Lebensraumu, czyli przestrzeni życiowej na wschodzie kontynentu. Planowali zajęcie dla rasy germańskiej terenów europejskich od jeziora Ładoga na północy do Morza Czarnego na południu. Przygotowali również szczegółowy plan osiedleńczy i germanizacyjny tych obszarów, tzw. Generalny Plan Wschodni (GPW), który zakładał wymordowanie lub przesiedlenie za Ural ludności słowiańskiej z obszarów Niemieckie obozy koncentracyjne Pierwsze niemieckie obozy koncentracyjne powstały w III Rzeszy w 1933 r. Umieszczano w nich obywateli niemieckich uznawanych za wrogów państwa. Po wybuchu wojny hitlerowcy utworzyli na terenie Niemiec i okupowanych krajów ponad 9 tys. obozów koncentracyjnych. Trafiała tam inteligencja z podbitych krajów, osoby związane z ruchem oporu, a także ofiary ulicznych łapanek, jeńcy oraz przedstawiciele narodowości przeznaczonych do eksterminacji. Łącznie podczas II wojny światowej w obozach przebywało 18 mln osób, z czego 11 mln poniosło śmierć. Część z obozów koncentracyjnych została zamieniona w obozy zagłady. Różnice pomiędzy obydwoma rodzajami obozów były niewielkie w obozach koncentracyjnych uśmiercano więźniów po wcześniejszym ich wykorzystaniu do niewolniczej pracy, w obozach zagłady ludność była przeznaczona do natychmiastowej eksterminacji. Niemiecki obóz koncentracyjny w Oświęcimiu (Auschwitz) na ziemiach polskich założono w 1940 r. W skład olbrzymiego kompleksu obozowego wchodziły setki baraków ogrodzonych drutami kolczastymi pod napięciem. Na terenie obozu znajdowały się również komory gazowe i krematoria. fotografia, Oświęcim, 1945 r. Jaki był cel powstania niemieckich obozów koncentracyjnych 150
i i w o j n a ś w i a t o w a dokonywano okrutnych mordów oraz przeprowadzano masowe wywózki do przymusowej pracy w Niemczech lub do obozów koncentracyjnych. Kolumna sań z osadnikami niemieckimi na drodze pod Przemyślem. Według założeń niemieckiego Generalnego Planu Wschodniego miejsce wymordowanych lub wysiedlonych Słowian na terenie Polski i Ukrainy mieli zająć Niemcy sprowadzeni z Rzeszy oraz innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. fotografia, okolice Przemyśla, 1940 r. Polski, Ukrainy, Białorusi i Rosji. Jedynie nieliczne grupy, wybrane zgodnie z pseudonaukowymi wytycznymi niemieckiej teorii rasowej, miały zostać poddane germanizacji. Zamierzano także pozostawić kilka milionów Słowian z zamiarem wykorzystania ich do niewolniczej pracy. Do całkowitej zagłady przeznaczono natomiast wszystkich Żydów oraz ludność romską. Wraz z wybuchem II wojny światowej Niemcy rozpoczęli realizację swoich zbrodniczych planów. Z wielką skrupulatnością przystąpiono przede wszystkim do mordowania elit intelektualnych podbitych krajów. Nie liczono się również z pozostałą ludnością cywilną polityka niemiecka wobec żydów Najokrutniejszy los Niemcy przewidzieli dla milionów europejskich Żydów. Według ideologii nazistowskiej mieli oni ulec całkowitej zagładzie, lecz w momencie wybuchu wojny Niemcy nie mieli jeszcze sprecyzowanych planów eksterminacji. Szybko jednak rozpoczęto prześladowania Żydów nakazano im noszenie opasek z gwiazdą Dawida, które miały ich wyróżnić spośród pozostałej części społeczeństwa. Niedługo potem, w 1940 r., przystąpiono do umieszczania ludności żydowskiej w specjalnie wydzielonych obszarach, zwanych gettami, gdzie była głodzona i mordowana. W tym okresie naziści nadal rozpatrywali jeszcze możliwość wysiedlenia Żydów za Ural lub na Madagaskar, jednak doszli do przekonania, że w warunkach wojny jest to niewykonalne. Dlatego jesienią 1941 r. Niemcy podjęli decyzję o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej, co było równoznaczne z wprowadzeniem w życie planu zagłady wszystkich europejskich Żydów. Szczegóły tych nieludzkich planów dopracowano 20 stycznia 1942 r. na konferencji w Wannsee koło Berlina. Do przeprowadzenia operacji wyznaczono jednostki SS, a całym przedsięwzięciem dowodził Adolf Eichmann. Więźniowie z obozu Mauthausen-Gusen byli wykorzystywani do morderczej pracy na rzecz niemieckiego przemysłu, m.in. do pracy w kamieniołomach przy wydobywaniu granitu. Obóz ten był jednym z najcięższych niemieckich obozów koncentracyjnych, stanowił także miejsce zagłady austriackich Żydów. fotografia, Mauthausen, 1944 r. Budowa muru oddzielającego getto w Warszawie od pozostałej części miasta. Dzielnica żydowska została utworzona 2 października 1940 r. z rozkazu Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa. Na terenie o powierzchni 2,6 km² zgromadzono wówczas ponad 400 tys. osób żydowskiego pochodzenia. fotografia, Warszawa, 1940 r. 151
p o l i t y k a o k u p a c y j n a n i e m i e c holokaust Termin holokaust pierwotnie miał znaczenie religijne i odnosił się do składania ofiary całopalnej. Obecnie pojęciem Holokaust określa się zagładę 6 mln Żydów, dokonaną przez Niemców podczas II wojny światowej. Proces ludobójstwa rozpoczął się w połowie 1941 r. i trwał ok. 40 miesięcy. Synonimem Holokaustu stosowanym przez niektórych Żydów jest słowo Szoah (hebr. całkowita zagłada ). Planową eksterminację ludności żydowskiej rozpoczęto jeszcze przed konferencją w Wannsee. Po ataku III Rzeszy na ZSRR w 1941 r. tuż za Wehrmachtem na wschód ruszyły specjalne oddziały Einsatzgruppen, które wymordowały pół miliona Żydów, a także wielu Romów i jeńców wojennych. Zabijano najczęściej za pomocą karabinów maszynowych, a wiele z tych zbrodni odbywało się przy współudziale miejscowych Białorusinów, Ukraińców i Litwinów. Najbardziej znanymi miejscami eksterminacji Żydów na Wschodzie są Babi Jar koło Kijowa (ponad 100 tys. zabitych) oraz podwileńskie Ponary (ponad 80 tys. ofiar). Wkrótce opracowano jednak nowy sposób realizacji planu zagłady Żydów, polegający na utworzeniu specjalnych obozów śmierci, gdzie uśmiercano więźniów poprzez zagazowanie. Ten rodzaj eksterminacji przetestowano wcześniej podczas zbrodniczej akcji wyeliminowania osób niepełnosprawnych i umysłowo chorych. Pierwszym obozem śmierci był Kulmhof (Chełmno nad Nerem), kolejne zlokalizowano w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, a także w obozach powstałych początkowo jako koncentracyjne Auschwitz-Birkenau (Oświęcim-Brzezinka) i Majdanek. Część ludności żydowskiej kierowano również do obozów pracy, takich jak Gross-Rosen (Rogoźnica). W tych miejscach dokonywano eksterminacji poprzez nieludzki wysiłek podczas pracy. O lokalizacji obozów śmierci na terytorium dzisiejszej Polski zadecydowały względy praktyczne przytaczane przez oprawców. Uważali oni, że sterroryzowani przez nich Polacy nie będą chcieli pomagać Żydom, a centralne położenie kraju i dobrze rozwinięta sieć kolejowa ułatwią transport ofiar. Wszystkie obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi powstałymi za pieniądze z budżetu III Rzeszy. Funkcję strażników pełnili tam esesmani oraz żołnierze jednostek pomocniczych. W obozach śmierci wymordowano większość polskich i europejskich Żydów. Zbrodni dokonywano za pomocą specjalnych samochodów, w których uśmiercano ludzi spalinami, lub w komorach gazowych, gdzie stosowano środek chemiczny cyklon B. infografika zagłada żydów Zbrodniczy plan likwidacji całego narodu żydowskiego Niemcy przeprowadzali w sposób systematyczny i szczegółowo zaplanowany. Działania te miała uzasadnić rasistowska ideologia i pseudonauka stworzona na jej potrzeby. W wyniku hitlerowskiej polityki eksterminacji śmierć poniosło ok. 6 mln Żydów z całej Europy, w tym ok. miliona dzieci. Wymordowano wówczas prawie całe społeczności żydowskie z terenów Polski i Ukrainy. Zupełnie zniknęła także kultura żydowska oraz zanikł język jidysz, którym posługiwali się Żydzi w Europie Środkowej. Ofiary Holokaustu Janusz Korczak był działaczem społecznym, pisarzem i pedagogiem. W trakcie wojny prowadził w warszawskim getcie dom dziecka. Pomimo możliwości wydostania się poza mury getta zdecydował się towarzyszyć swoim podopiecznym i wraz z nimi w sierpniu 1942 r. trafił do obozu zagłady w Treblince. fotografia, Warszawa, ok. 1939 r. 152
Selekcja więźniów odbywała się natychmiast po ich przyjeździe do obozu Auschwitz-Birkenau. Już na rampie kolejowej kolejo lędu na płeć oraz możliwości fizyczne. Osoby starsze, chore, a tak w każdym obozie dokonywano podziału ludzi ze względu a także dzieci były traktowane przez nazistów jako bezużyteczne, zne, dlatego kierowano je bezpośrednio do komór gazowych. fotografia, Auschwitz-Birkenau, 1944 r. Naziści doprowadzili do eksterminacji ludzi na skalę przemysłową. W przeciągu kilku lat opracowali metody, które pozwalały im na skuteczne mordowanie tysięcy osób. Powstały specjalne obozy zagłady, których głównym zadaniem było mordowanie kolejnych transportów Żydów. fotografia, Auschwitz, 1945 r. Masowe egzekucje przeprowadzano na terenach zajętych przez hitlerowców od wybuchu wojny z ZSRR w 1941 r. Specjalne grupy Einsatzgruppen dokonywały mordów na Żydach w celu ich całkowitej eksterminacji. 1. Wyjaśnij, w jaki sposób ideologia nazistowska doprowadziła do ludobójstwa podczas II wojny światowej. fotografia, 2. Przedstaw skutki Holokaustu. Ukraina, ok. 1942 r. praca z infografiką 153
p o l i t y k a o k u p a c y j n a n i e m i e c Władysław Bartoszewski został w 1940 r. zatrzymany przez hitlerowców w masowej obławie na ulicach Warszawy. Trafił wówczas do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, z którego został zwolniony wiosną 1941 r. Tak wspomina swój pobyt w obozie. Pierwsze wrażenie: kilka budynków i wielki plac apelowy. Oświetlono nas reflektorami, uformowano szyk, ustawiono alfabetycznie w szeregach. Teraz zobaczyliśmy po raz pierwszy kapów w ich pasiakach z różnokolorowymi trójkątami. Ludzie w paski z czarnymi, zielonymi i czerwonymi trójkątami głośno wrzeszczeli i mocno bili [...]. Potem ponumerowano nas, zaprowadzono do łaźni, tam była prawdziwie gorąca woda. Musieliśmy oddać wszystkie nasze rzeczy, wetknięto je do worków, a my zostaliśmy odziani na nowo. Nie wszyscy dostali pasiaki, ja miałem spodnie w paski i kurtki Wehrmachtu. Tak ubrany jestem na zdjęciu obozowym jako Haftling KL Auschwitz [więzień obozu koncentracyjnego Auschwitz] numer 4427. TEKST ŹRÓDŁOWY pobyt w auschwitz Następnego dnia spędzono nas wszystkich na plac apelowy. Był to ranek 22 września 1940 r. Stali tam wszyscy więźniowie. Dowiedzieliśmy się już [...] z rozmów rzeczy strasznych, ale nie pojmowaliśmy jeszcze tego. 22 września przyszedł komendant obozu Fritsch i powiedział: Popatrzcie tam, na ten komin. Popatrzcie, to jest krematorium. Wszyscy pójdziecie do krematorium, 3 tysiące stopni ciepła. I ciągnął dalej, że jest to jedyna droga na wolność przez komin. praca z tekstem źródłowym 1. Opisz wrażenia autora z pobytu w obozie. 2. Wyjaśnij znaczenie słów komendanta, że jedyna droga do wolności w Auschwitz prowadzi przez komin. Kapo więzień pełniący funkcję dozorcy w niemieckim obozie koncentracyjnym. Źródło: W. Bartoszewski, Warto być przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste, Poznań 1990, s. 59 62. Władysław Bartoszewski w obozowym ubraniu i z numerem na fotografii z oficjalnych niemieckich dokumentów z KL Auschwitz. fotografia, Auschwitz, 1940 r. postawy wobec holokaustu Likwidacja kolejnych gett sprawiła, że Żydzi zaczęli domyślać się losu, jaki ich czeka. Świadomość ta wywołała z jednej strony przerażenie, a z drugiej chęć godnej śmierci. Przyczyniło się to do stworzenia ruchu oporu. Najlepiej rozwijał się on w Warszawie, gdzie działał Żydowski Związek Wojskowy oraz Żydowska Organizacja Bojowa. Obie organizacje przy współpracy z AK przygotowały w kwietniu 1943 r. powstanie w getcie. Większa część powstańców zginęła jednak z bronią w ręku, a całą dzielnicę Niemcy zrównali z ziemią. Okupowane ziemie polskie były jedynym obszarem w Europie, gdzie za pomaganie Żydom groziła kara śmierci. Mimo to w ratowanie Żydów zaangażowało się wiele osób. Pod kierownictwem Juliana Grobelnego działała Rada Pomocy Żydom Żegota, do której należał m.in. Władysław Bartoszewski. Polskie Państwo Podziemne poprzez swojego kuriera Jana Karskiego o losie Żydów informowało także aliantów. Prezydent USA Roosevelt oświadczył wówczas, że jedynym sposobem pomocy w tej sytuacji jest szybkie wygranie wojny przez aliantów. 154
i i w o j n a ś w i a t o w a Żydom pomagali także zwykli ludzie, np. Irena Sendlerowa czy rodzina Józefa i Wiktorii Ulmów z Markowej w Rzeszowskiem. Małżeństwo to wraz z szóstką małych dzieci zostało rozstrzelane za ukrywanie ośmiu Żydów. Polacy jako naród nie dali się nakłonić przez Niemców do udziału w pogromach ludności żydowskiej, choć zdarzały się przypadki tzw. szmalcowników, wydających Żydów Niemcom. Takie osoby były jednak skazywane przez Polskie Państwo Podziemne na karę śmierci. Do masowego mordu Żydów dokonanego przez Polaków doszło jedynie w 1941 r. w Jedwabnem, na terenie dawnej okupacji sowieckiej. Ostatecznie wojnę przeżyło jedynie ok. 350 tys. z 3 mln polskich Żydów. ruch oporu w krajach okupowanych Okupacja niemiecka w wielu krajach europejskich spotkała się z oporem miejscowej ludności. Samoistnie lub z inspiracji emigracyjnych rządów zaczęły powstawać tam zorganizowane struktury podziemia. W zależności od państwa miały one charakter elitarny lub masowy. Najwcześniej do tworzenia ruchu oporu i struktur konspiracyjnych przystąpili Polacy. Już 13 listopada 1939 r. w Polsce powstał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), który w 1942 r. został przekształcony w Armię Krajową (AK). W jej szeregach do końca wojny znalazło się ponad 400 tys. zaprzysiężonych członków. W 1940 r. zaczął działalność także ruch oporu we Francji Résistance. Podczas wojny jego członkowie podporządkowali się odgrywającemu rolę francuskiego rządu emigracyjnego Komitetowi Wolnej Francji w Londynie, kierowanemu przez Charles a de Gaulle a. Podziemie we Francji organizowało pomoc jeńcom alianckim i sabotaż, kolportowało pisma propagandowe oraz prowadziło akcje zbrojne, korzystając ze wsparcia brytyjskich sił specjalnych. Działała tam również partyzantka komunistyczna. Po rozpoczęciu inwazji alianckiej Francuzi rozpoczęli masowe tworzenie oddziałów zbrojnych, co pozwoliło im w 1944 r. samodzielnie wyzwolić Paryż. Najliczniejsza partyzantka działała jednak w Jugosławii. Do jej organizacji jako pierwsi przystąpili komuniści, na których czele stanął Josip Broz-Tito. W oddziałach leśnych znalazło się kilkadziesiąt tysięcy ludzi, którzy wspomagani przez aliantów toczyli walkę z okupacyjnymi wojskami niemieckimi i włoskimi, a także z kolaborującymi z nimi Chorwatami. Oprócz partyzantki komunistycznej powstało także prokrólewskie podziemie z oddziałami czetników, kierowanymi Partyzanci jugosłowiańscy walczyli na górskich terenach Serbii i Czarnogóry. Pod koniec wojny oddziały komunistyczne przekształciły się w regularną armię i przy wsparciu żołnierzy radzieckich wyzwoliły swój kraj. fotografia, Jugosławia, 1943 r. przez Dražę Mihailovicia. Wsparcia w postaci dostaw broni oraz instruktorów obydwu ugrupowaniom udzielał wywiad brytyjski. Ruch oporu rozwinął się również w okupowanej Grecji, Holandii, Norwegii oraz we Włoszech. Włosi występowali nie tylko przeciwko Niemcom, lecz także własnym faszystom. W miarę zbliżania się sił alianckich na niektórych obszarach wybuchały powstania, m.in. na Słowacji oraz w Warszawie. Ich celem było wyzwolenie ojczyzny własnymi siłami. Zakończyły się one jednak niepowodzeniem. Podziemie funkcjonowało także na terenach Związku Radzieckiego znajdujących się pod okupacją III Rzeszy. Komunistyczne oddziały partyzanckie zajmowały się głównie zwalczaniem nazistów, jednak zdarzało się, że występowały też przeciwko innym wrogom komunizmu, takim jak polska Armia Krajowa czy ukraińskie podziemie nacjonalistyczne. Partyzanci radzieccy zakładają ładunki wybuchowe na torach kolejowych. Głównym zadaniem działalności sabotażowo-dywersyjnej oddziałów podziemia na Ukrainie i Białorusi było prowadzenie tzw. bitwy o szyny, która miała sparaliżować niemiecki transport kolejowy i utrudnić dostawy na front. fotografia, Białoruś, 1943 r. 155
polityka okupacyjna niemiec europa pod okupacją niemiecką Niemcy, ich sojusznicy oraz kraje okupowane w latach 1939 1945 LEGENDA praca z mapą 1. Wymień kraje, w których znajdowały się niemieckie obozy koncentracyjne. 2. Wskaż państwa, gdzie działały organizacje kolaboracyjne. kolaboracja Kolaboracja z okupantem była w okresie II wojny światowej częstą postawą, Niemcy bowiem umiejętnie wykorzystywali konflikty oraz wewnętrzne spory między podbitymi narodami. Względnie liberalną politykę stosowali w Europie Zachodniej, gdzie pozwolili na utworzenie lokalnych rządów kontrolowanych przez miejscowych faszystów lub zwolenników władzy autorytarnej. Takie działania znacznie ułatwiały im administrację podbitej Europy. Rządy kolaboracyjne powstały m.in. w Danii, Norwegii, Holandii i we Francji. Część z nich, m.in. w Norwegii i we Francji, skrupulatnie 156 wykonywały wszystkie rozkazy z Berlina, również te dotyczące kwestii wydania swoich obywateli pochodzenia żydowskiego. Jednak niektóre z władz kolaboracyjnych potrafiły przeciwstawiać się żądaniom nazistów. Tak było np. w Danii, gdzie władze odmówiły wydania Żydów i zorganizowały ich przerzut do neutralnej Szwecji. Zupełnie inna sytuacja panowała w Europie Środkowej i Wschodniej. Tam Niemcy nie zamierzali tworzyć żadnych struktur miejscowych rządów, ponieważ zamierzali w przyszłości skolonizować te tereny. Jednak aby zyskać sojuszników, starali się wykorzystywać
i i w o j n a ś w i a t o w a Zbrodnie hitlerowskie Podczas II wojny światowej niemieckie wojska oraz policja dopuściły się tysięcy zbrodni na ludności cywilnej. Najwięcej z nich dokonywano na terenach Rzeczypospolitej oraz Związku Radzieckiego, gdzie prowadzono planową eksterminację określonych warstw społecznych i całych narodowości. W okupowanych krajach powszechne były także egzekucje poprzedzone torturami, wykonywane na rzeczywistych lub domniemanych działaczach podziemia. W odwecie za działalność oddziałów partyzanckich palono całe wsie, a ich mieszkańców zabijano lub kierowano do obozów koncentracyjnych. W ZSRR schwytanych członków podziemia zabijano w bestialski sposób, paląc żywcem lub oblewając wodą i wystawiając na 40-stopniowy mróz. Zbrodni dopuszczali się zarówno funkcjonariusze Gestapo, jak i esesmani oraz żołnierze jednostek Wehrmachtu. Wielu ze zbrodniarzy wojennych, szczególnie z obozów zagłady, po wojnie nie zostało osądzonych, ponieważ władze niemieckie umorzyły przeciwko nim postępowania lub odmówiły ich ekstradycji. Ciała mieszkańców wsi Lidice w Czechach zamordowanych przez Niemców 10 czerwca 1942 r. Naziści dokonali tej zbrodni w odwecie za udany zamach oddziału podziemia na szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha. fotografia, Lidice (Czechy), 10 VI 1942 r. Jakie skutki miał terror stosowany przez Niemców wobec podbitych narodów narody walczące o samodzielność, m.in. Białorusinów, Ukraińców, Łotyszy, Estończyków i Litwinów. W zamian za mało konkretne obietnice przyszłej niezależności rekrutowali wśród nich policjantów oraz żołnierzy do jednostek pomocniczych. Ludność w okupowanych państwach miała różny stosunek do sprawy utrzymywania kontaktów z okupantami. W krajach, gdzie działał silny ruch oporu, wszelkie spoufalanie się z wrogiem było piętnowane. Poza tym osoby, które dostarczały informacji Niemcom o działalności podziemia, skazywano na śmierć i zabijano. Były to działania mające chronić konspiratorów przed rozpoznaniem i zdradą. Piętnowano również kobiety utrzymujące kontakty z wrogimi żołnierzami i oficerami. Kobiety utrzymujące kontakty z Niemcami były po wojnie publicznie piętnowane, a na znak hańby golono im głowy. fotografia, Francja, 1944 r. ĆWICZENIA 1. Porównaj sytuację ludności na terytoriach podbitych przez Niemców. 2. Wymień przykłady kolaboracji oraz oporu przeciw niemieckiemu okupantowi. 3. Wyjaśnij, czym był Holokaust. 4. Scharakteryzuj postawy społeczeństwa wobec Holokaustu. DLA ZAINTERESOWANYCH Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, pod red. F. Pipera i T. Świebockiej, Oświęcim 1993. C. Madajczyk, Faszyzm i okupacje 1938 1945. Wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie, Poznań 1984. 157