STUDIA PRAWNICZE. Prawo pracy. Jakub Stelina (red.)

STUDIA PRAWNICZE Prawo pracy Jakub Stelina (red.) C.H.BECK

STUDIA PRAWNICZE Prawo pracy

W sprzedaży: L. Florek Prawo pracy. orzecznictwo, wyd. 2 Zbiory Orzecznictwa Becka L. Florek Prawo pracy, wyd. 14 Podręczniki Prawnicze M. Barzycka-Banaszczyk Prawo pracy, wyd. 14 Skrypty Becka W. Muszalski kodeks pracy. komentarz Duże Komentarze Becka kodeks pracy, wyd. 39 Twoje Prawo www.ksiegarnia.beck.pl

Prawo pracy Redaktor prof. UG dr hab. Jakub Stelina Autorzy dr Artur Rycak, dr Magdalena Rycak, prof. UG dr hab. Jakub Stelina, prof. UG dr hab. Monika Tomaszewska, prof. UG dr hab. Marcin Zieleniecki WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2013

Propozycja cytowania: J. Stelina (red.), Prawo pracy, Warszawa 2013 Poszczególne części opracowali: Artur Rycak: Rozdział VI, VII, XX Magdalena Rycak: Rozdział IX, XII, XXII Jakub Stelina: Rozdział I, II 7 (pkt XII i XIII), rozdział III (z wyjątkiem 12), IV, V, VIII, XIX Monika Tomaszewska: Rozdział II (z wyjątkiem 7 pkt XII i XIII), III 12, X, XVI Marcin Zieleniecki: Rozdział XI, XIII XV, XVII XVIII, XXI Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C. H. Beck 2013 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00 203 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN 978-83-255-4567-3 ISBN 978-83-255-4568-0

Przedmowa Celem niniejszej książki jest przedstawienie systematycznego wykładu obejmującego ogół zagadnień wchodzących w skład prawa pracy jako dyscypliny naukowej i dydaktycznej. A zatem głównym jej adresatem są studenci szkół wyższych, którzy w ramach programu studiów zobowiązani są nie tylko do zaznajomienia się z tym przedmiotem, ale także do weryfikacji zdobytej w toku nauczania wiedzy. Zadanie to nie należy do łatwych i to z co najmniej kilku powodów. Po pierwsze prawo pracy jest co prawda stosunkowo młodą, ale bardzo rozległą i dynamicznie rozwijającą się gałęzią prawa. Po drugie przedmiotem jej regulacji są społeczne stosunki pracy podporządkowanej i stosunki życiowo z nimi związane, a zatem materie o wyjątkowo dużej doniosłości społecznej, ściśle powiązane z polityką społeczną państwa, z natury rzeczy podatne na częste zmiany, nie zawsze przemyślane. Jest wreszcie prawo pracy obszarem, w którym mieszają się różne metody regulacji stosunków społecznych. Po części jest prawem prywatnym (np. w zakresie zawierania umów o pracę), po części zaś prawem publicznym (np. w zakresie norm ochrony życia i zdrowia pracowników). Zdaniem niektórych oznacza to, że prawo pracy jest w istocie zadministratywizowanym prawem cywilnym (lub dla odmiany ucywilnionym prawem administracyjnym). Nie wdając się w ocenę słuszności tego typu uproszczonej wizji naszej gałęzi prawa można jednak z całą pewnością skonstatować, że wskazana specyfika nie ułatwia ani zgłębiania ani też stosowania regulacji prawa pracy w praktyce. Dlatego w ocenie autorów niniejszego podręcznika służyć on może pomocą nie tylko studentom, ale także wszystkim tym, którzy stykają się z tymi regulacjami w swej codziennej pracy zawodowej. Oczywiście ostateczna ocena tego, czy cel ten został osiągnięty i czy warto było uzupełniać i tak już bogatą ofertę wydawnictw podręcznikowych z prawa pracy, należy do Czytelników. W książce uwzględniono stan prawny na dzień 1 grudnia 2012 r. Gdańsk, grudzień 2012 r. Redaktor naukowy

Spis treści Przedmowa.................................................. V Wykaz skrótów............................................... XIX Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy.... 1 1. Praca człowieka a prawo uwagi ogólne...................... 1 2. Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa pracy.................. 4 I. Uwagi ogólne...................................... 4 II. Stosunki pracy...................................... 6 III. Stosunki prawne związane ze stosunkami pracy........... 11 IV. Systematyka prawa pracy............................. 13 3. Funkcje prawa pracy...................................... 13 4. Prawo pracy w systemie prawa.............................. 16 I. Kryterium wyodrębnienia prawa pracy w systemie prawa.... 16 II. Stosunek prawa pracy do innych gałęzi prawa............. 17 1. Prawo pracy a prawo konstytucyjne................... 17 2. Prawo pracy a prawo cywilne........................ 18 3. Prawo pracy a prawo administracyjne................. 19 4. Prawo pracy a prawo ubezpieczenia społecznego........ 21 5. Prawo pracy a inne gałęzie prawa.................... 21 III. Cechy prawa pracy na tle innych gałęzi................. 22 Rozdział II. Zasady i normy prawa pracy......................... 24 5. Zagadnienia ogólne (pojęcia wstępne)........................ 25 6. Klasyfikacja i rodzaje zasad prawa pracy...................... 26 I. Kryteria wyodrębnienia.............................. 26 II. Funkcje zasad...................................... 29 7. Podstawowe zasady prawa pracy............................ 29 I. Zasada wolności pracy............................... 29 II. Zasada poszanowania godności i dóbr osobistych pracownika 30 III. Zasady: równości i niedyskryminacji.................... 31 IV. Zasada prawa do godziwego wynagrodzenia.............. 36 V. Zasada prawa do wypoczynku......................... 36 VI. Zasada prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy............................................. 37

VIII Spis treści VII. Zasada zaspakajania potrzeb socjalnych, bytowych i kulturalnych pracowników...................................... 38 VIII. Zasada ułatwiania podnoszenia kwalifikacji zawodowych... 39 IX. Zasada wolności koalicji............................. 39 X. Zasada partycypacji................................. 40 XI. Zasada nadzoru i kontroli nad warunkami pracy........... 41 XII. Zasada uprzywilejowania pracownika rodzaje norm prawa pracy............................................. 41 XIII. Zasady-metanormy prawa pracy stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego do stosunków pracy................. 46 Rozdział III. Źródła prawa pracy................................ 49 8. Pojęcie, rodzaje, systematyka i hierarchia źródeł prawa pracy...... 50 I. Uwagi wstępne..................................... 50 II. Rodzaje i systematyka źródeł prawa pracy................ 51 III. Hierarchia źródeł prawa pracy......................... 54 9. Konstytucja RP jako źródło standardów w dziedzinie zatrudnienia. 55 10. Źródła prawa o charakterze powszechnie obowiązującym....... 57 I. Uwagi wstępne..................................... 57 II. Ogólne źródła prawa stosunku pracy.................... 58 III. Pragmatyki pracownicze.............................. 60 IV. Źródła zbiorowego prawa pracy....................... 61 V. Źródła prawa nadzoru nad warunkami pracy i prawa o promocji zatrudnienia.............................. 62 11. Specyficzne źródła prawa pracy............................ 63 I. Uwagi wstępne kontrowersje wokół normatywnego charakteru specyficznych źródeł prawa pracy............. 63 II. Układy zbiorowe pracy.............................. 65 1. Pojęcie i rodzaje układów.......................... 65 2. Zakres podmiotowy układu......................... 66 3. Strony układu.................................... 67 4. Zakres przedmiotowy (treść) układów................ 69 5. Zawarcie i rejestracja układu........................ 70 6. Utrata mocy obowiązującej, zmiany i zawieszenie układu. 71 III. Porozumienia zbiorowe.............................. 72 IV. Regulaminy pracy................................... 74 1. Uwagi wstępne................................... 74 2. Treść regulaminu pracy............................ 74 3. Tryb wprowadzania regulaminu pracy i jego wejście w życie........................................ 75 4. Zmiany regulaminu pracy........................... 76 V. Regulaminy wynagradzania........................... 76 1. Uwagi wstępne.................................. 76 2. Treść regulaminu wynagradzania..................... 77 3. Tryb wprowadzania regulaminu wynagradzania i jego wejście w życie.................................. 77

Spis treści IX 4. Zmiany regulaminu wynagradzania................... 78 VI. Inne regulaminy.................................... 78 VII. Statuty........................................... 79 12. Międzynarodowe i europejskie źródła prawa pracy............. 80 I. Miejsce prawa międzynarodowego i europejskiego w systemie źródeł prawa pracy. Uwagi wstępne........... 80 II. Międzynarodowe prawo pracy......................... 81 III. Europejskie prawo pracy............................. 86 Rozdział IV. Charakterystyka stosunku pracy..................... 90 13. Pojęcie i charakter prawny stosunku pracy.................... 90 I. Uwagi wstępne od najmu pracy do najmu pracownika..... 90 II. Pojęcie i rodzaje stosunku pracy........................ 91 III. Charakter prawny stosunku pracy istota pracowniczego podporządkowania.................................. 94 14. Usługi, praca, służba stosunek pracy a niepracownicze stosunki zatrudnienia............................................ 97 15. Strony stosunku pracy.................................... 99 I. Pracownik......................................... 99 II. Pracodawca........................................ 104 1. Uwagi wstępne koncepcje teoretyczne pracodawcy..... 104 2. Pojęcie pracodawcy............................... 106 3. Problem państwa jako pracodawcy................... 109 4. Osoba lub organ reprezentujący pracodawcę............ 110 5. Pracodawca a zakład pracy.......................... 112 6. Zmiana pracodawcy przy zachowaniu tożsamości stosunku pracy........................................... 113 Rozdział V. Nawiązanie umownego stosunku pracy................. 115 16. Uwagi wstępne......................................... 115 17. Pojęcie i rodzaje umów o pracę............................. 116 18. Forma umowy o pracę.................................... 119 19. Treść umowy o pracę..................................... 120 20. Zawarcie umowy o pracę................................. 122 Rozdział VI. Ustanie umownego stosunku pracy................... 124 21. Wprowadzenie. Zagadnienia problemowe i pojęciowe.......... 124 I. Uwagi ogólne i rys historyczny ochrony trwałości umownego stosunku pracy..................................... 124 II. Ochrona trwałości stosunku pracy w Europie i Stanach Zjednoczonych. Zagadnienie powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy..................................... 127 III. Zakaz arbitralnego rozwiązania stosunku pracy jako ogólna zasada europejskiego prawa pracy...................... 129 IV. Podstawy aksjologiczne ochrony trwałości stosunku pracy... 130 V. Zagadnienia pojęciowe............................... 131

X Spis treści 22. Rozwiązanie umowy o pracę za porozumieniem stron........... 134 23. Forma, sposób i tryb rozwiązania umowy o pracę.............. 136 I. Forma czynności prawnych skutkujących rozwiązaniem umowy o pracę..................................... 136 II. Skutki niezachowania formy pisemnej wypowiedzenia i rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia.......... 137 III. Sposób i data złożenia wypowiedzenia i rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia........................... 138 IV. Konsultacja rozwiązania umowy o pracę ze związkiem zawodowym....................................... 139 24. Wypowiedzenie umowy o pracę............................ 143 I. Pojęcie i treść wypowiedzenia......................... 143 II. Okres i termin wypowiedzenia......................... 144 III. Wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony................................. 146 1. Obowiązek uzasadnienia wypowiedzenia. Konstrukcja prawna......................................... 147 2. Relacje pomiędzy klauzulą wypowiedzenia nieuzasadnionego a klauzulami zasad współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa.............................. 149 3. Kryteria i przyczyny wypowiedzenia.................. 150 3.1. Zasada ultima ratio wypowiedzenia umowy o pracę.. 155 3.2. Przyczyny wyłączające wypowiedzenie........... 156 IV. Wypowiedzenie przez pracodawcę terminowych umów o pracę.. 157 1. Wypowiedzenie umowy zawartej na okres próbny....... 157 2. Wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas określony 157 3. Wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas wykonania określonej pracy......................... 159 V. Wypowiedzenie umowy o pracę przez pracownika......... 159 25. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia.............. 160 I. Uwagi ogólne...................................... 160 II. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracodawcę................................... 161 1. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika...................................... 161 1.1. Rozwiązanie umowy z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych........ 162 1.2. Rozwiązanie umowy z powodu popełnienia przestępstwa przez pracownika.................. 166 1.3. Rozwiązanie umowy z powodu utraty przez pracownika uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku................ 167 1.4. Termin na bezzwłoczne rozwiązanie umowy........ 168

Spis treści XI 2. Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z przyczyn niezawinionych przez pracownika...................................... 169 3. Obowiązek ponownego zatrudnienia pracownika po powrocie do pracy............................. 171 III. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika................................... 171 1. Rozwiązanie umowy z powodu szkodliwego wpływu na zdrowie pracownika............................ 171 2. Rozwiązanie umowy z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracodawcy.............. 172 26. Prawo pracownika do odwołania się od rozwiązania umowy o pracę i ciężar dowodu.................................. 174 27. Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy................. 176 28. Zwolnienia grupowe..................................... 181 I. Uwagi ogólne........................................... 181 II. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy o zwolnieniach grupowych........................................ 182 III. Pojęcie zwolnienia grupowego........................ 182 IV. Przyczyny niedotyczące pracodawcy.................... 183 V. Procedura zwolnienia grupowego...................... 183 VI. Porozumienie (regulamin) w sprawie zwolnień grupowych.. 184 VII. Uchylenie szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy... 185 VIII. Zwolnienia z powodu upadłości i likwidacji pracodawcy.... 186 IX. Świadczenia należne pracownikom z tytułu zwolnień grupowych........................................ 186 X. Roszczenie o ponowne nawiązanie stosunku pracy......... 187 29. Sankcje i roszczenia z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę................................................ 187 I. Ogólnie o skutkach wadliwych czynności stron............ 187 II. Roszczenia pracownika z tytułu wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę...................... 189 1. Roszczenia z tytułu wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas niekreślony.................. 189 1.1. Roszczenie o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia, przywrócenie do pracy oraz o wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy........................ 189 1.2. Roszczenie o odszkodowanie.................... 192 1.3. Odszkodowanie zastępcze (facultas alternativa)..... 193 2. Roszczenia z tytułu wadliwego wypowiedzenia umów terminowych..................................... 194 III. Roszczenia pracownika z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę bez wypowiedzenia...... 195 1. Roszczenia z tytułu wadliwego rozwiązania umowy zawartej na czas nieokreślony....................... 195

XII Spis treści 2. Roszczenia z tytułu wadliwego rozwiązania umów terminowych..................................... 195 IV. Roszczenia pracownika z tyłu naruszenia przez pracodawcę przepisów regulujących wygaśnięcie umowy o pracę....... 196 V. Roszczenia pracodawcy z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę przez pracownika............ 196 30. Wygaśnięcie umowy o pracę............................... 197 Rozdział VII. Zmiany stosunku pracy............................ 199 31. Wprowadzenie.......................................... 199 32. Zmiana podstawy prawnej stosunku pracy.................... 200 33. Zmiana pracodawcy..................................... 201 I. Przejście zakładu pracy na innego pracodawcę............ 201 1. Regulacje prawne i ich ratio legis.................... 201 2. Pojęcie zakładu pracy, części zakładu pracy oraz przejścia w rozumieniu art. 23 1 KP i dyrektywy 2001/23/WE...... 202 3. Podstawy prawne i data przejścia..................... 206 4. Ogólne skutki prawne przejścia i odpowiedzialność pracodawców za zobowiązania...................... 208 5. Rozwiązanie stosunku pracy przez pracownika za uprzedzeniem................................. 210 6. Skutki prawne przejścia wobec pracowników zatrudnionych na podstawie pozaumownych stosunków pracy.......................................... 210 7. Obowiązki informacyjne i negocjacyjne pracodawców.... 211 II. Zmiana pracodawcy w wyniku zmian normatywnych oraz na podstawie jednostronnych decyzji pracodawcy.......... 211 34. Zmiana treści umownego stosunku pracy..................... 212 I. Wprowadzenie..................................... 212 II. Porozumienie zmieniające............................ 213 III. Wypowiedzenie zmieniające........................... 213 1. Konstrukcja prawna i zakres......................... 213 2. Warunki braku wadliwości i skutki wypowiedzenia zmieniającego.................................... 214 3. Przedmiot wypowiedzenia.......................... 215 4. Ochrona przed zmianą treści stosunku pracy i roszczenia pracownika z tytułu wadliwego wypowiedzenia zmieniającego....................... 216 IV. Zmiany normatywne treści umownego stosunku pracy...... 220 V. Zmiana treści umownego stosunku pracy na podstawie jednostronnych czynności pracodawcy.................. 221 1. Czasowe powierzenie innej pracy.................... 221 2. Przeniesienie do innej pracy........................ 224 35. Zmiana treści pozaumownych stosunków pracy................ 225 36. Zawieszenie stosunku pracy i stan nieczynny.................. 226

Spis treści XIII Rozdział VIII. Pozaumowne stosunki pracy....................... 229 37. Uwagi wstępne......................................... 229 38. Stosunki pracy z powołania................................ 230 I. Zakres podmiotowy stosunków pracy z powołania......... 230 II. Charakter prawny aktu powołania...................... 231 III. Cechy charakterystyczne stosunków pracy z powołania..... 232 39. Stosunki pracy z mianowania.............................. 233 I. Uwagi wstępne..................................... 233 II. Zakres podmiotowy stosunków pracy z mianowania........ 234 III. Charakter prawny aktu mianowania..................... 234 IV. Cechy charakterystyczne stosunków pracy z mianowania.... 235 40. Stosunki pracy z wyboru.................................. 236 41. Spółdzielcze stosunki pracy............................... 237 Rozdział IX. Elastyczne i nietypowe formy zatrudnienia pracowniczego............................................ 239 42. Pojęcie elastycznych i nietypowych form zatrudnienia pracowniczego......................................... 240 43. Koncepcja flexicurity..................................... 243 44. Praca tymczasowa....................................... 246 I. Ogólna charakterystyka pracy tymczasowej i najważniejsze definicje.......................................... 246 II. Zasady zatrudniania pracowników tymczasowych i kierowania tych pracowników do wykonywania pracy tymczasowej..... 247 III. Realizacja zatrudnienia tymczasowego.................. 250 45. Telepraca.............................................. 251 I. Uwagi wprowadzające i kluczowe pojęcia................ 251 II. Warunki stosowania telepracy przez pracodawcę........... 253 Rozdział X. Wynagrodzenie za pracę............................ 256 46. Pojęcie i charakter prawny wynagrodzenia.................... 256 I. Cechy i definicja wynagrodzenia za pracę................ 256 II. Przedmiot wynagrodzenia za pracę..................... 259 47. Podstawy prawne........................................ 261 48. Metody ustalania wynagrodzenia i systemy wynagradzania...... 264 49. Składniki wynagrodzenia................................. 266 I. Składniki wynagrodzenia jako element polityki kadrowej.... 266 II. Wynagrodzenie minimalne............................ 267 III. Wynagrodzenie zasadnicze............................ 268 IV. Dodatki, premie i nagroda jubileuszowa................. 268 50. Ochrona wynagrodzenia za pracę........................... 270 I. Środki ochrony wynagrodzenia za pracę................. 270 II. Wyłączenie zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia....... 270 III. Termin, miejsce i czas wypłaty wynagrodzenia............ 271 IV. Pieniężna forma wynagrodzenia........................ 273

XIV Spis treści V. Odliczenia i potrącenia z wynagrodzenia za pracę......... 273 VI. Kwota wolna od potrąceń............................ 275 51. Świadczenia majątkowe związane z pracą niestanowiące wynagrodzenia......................................... 275 52. Ochrona roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy............................................ 276 Rozdział XI. Obowiązki pracodawcy i pracownika................. 280 53. Uwagi ogólne.......................................... 281 54. Obowiązki pracodawcy określone w art. 94 KP................ 282 55. Obowiązek przeciwdziałania mobbingowi.................... 291 56. Obowiązek pracodawcy wydania świadectwa pracy............ 296 57. Obowiązki pracownika określone w art. 100 KP............... 300 58. Zakaz konkurencji....................................... 304 Rozdział XII. Czas pracy....................................... 310 59. Źródła regulacji czasu pracy.............................. 311 I. Polskie regulacje czasu pracy.......................... 311 II. Międzynarodowe i unijne regulacje czasu pracy.......... 312 60. Pojęcia i instytucje dotyczące czasu pracy.................... 313 I. Czas pracy......................................... 313 II. Wymiar czasu pracy................................. 315 III. Norma czasu pracy.................................. 317 IV. Niepełny wymiar czasu pracy.......................... 318 V. Pięciodniowy tydzień pracy........................... 321 VI. Okres rozliczeniowy................................. 321 VII. Doba pracownicza................................... 322 VIII. Okres odpoczynku.................................. 324 IX. Praca zmianowa.................................... 325 X. Rozkład czasu pracy................................. 326 XI. System czasu pracy.................................. 328 XII. Praca w nocy....................................... 328 XIII. Przestój........................................... 329 XIV. Dyżur............................................ 331 XV. Podróż służbowa.................................... 333 61. Odpoczynek dobowy i tygodniowy.......................... 336 I. Uwagi wstępne..................................... 336 II. Odpoczynek dobowy................................ 337 III. Odpoczynek tygodniowy............................. 338 62. Systemy czasu pracy..................................... 339 I. Uwagi wstępne..................................... 339 II. Podstawowy czas pracy.............................. 340 III. Równoważny czas pracy.............................. 341 IV. Skrócony czas pracy................................ 343 V. Zadaniowy czas pracy................................ 344 VI. Czas pracy w ruchu ciągłym........................... 347

Spis treści XV 63. Praca w dni wolne od pracy............................... 348 I. Uwagi wstępne..................................... 348 II. Praca w dzień wolny od pracy z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy........................ 349 III. Praca w niedziele i święta............................. 350 64. Rekompensowanie pracy w nocy........................... 352 65. Praca w godzinach nadliczbowych.......................... 353 I. Pojęcie i przesłanki zlecania pracy w godzinach nadliczbowych..................................... 353 II. Limity godzin nadliczbowych......................... 356 III. Praca w godzinach nadliczbowych w niepełnym wymiarze czasu pracy........................................ 357 IV. Rekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych...... 358 66. Czas pracy osób na stanowiskach kierowniczych............... 360 67. Ewidencja czasu pracy................................... 362 Rozdział XIII. Urlopy pracownicze.............................. 365 68. Uwagi ogólne.......................................... 365 69. Urlopy wypoczynkowe................................... 366 I. Pojęcie i charakter prawny urlopu wypoczynkowego....... 366 II. Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego. Wymiar urlopu wypoczynkowego................................... 368 III. Sposób realizacji prawa do urlopu wypoczynkowego....... 377 IV. Świadczenia przysługujące z tytułu urlopu wypoczynkowego 387 70. Urlop bezpłatny......................................... 391 Rozdział XIV. Uprawnienia pracownika związane z rodzicielstwem... 395 71. Uwagi ogólne.......................................... 395 72. Zakaz zatrudniania przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia................................. 399 73. Uprawnienia przysługujące w okresie ciąży................... 401 74. Uprawnienia przysługujące w związku z wychowywaniem dziecka 408 Rozdział XV. Zatrudnianie młodocianych........................ 421 75. Uwagi ogólne.......................................... 421 76. Pojęcie młodocianego.................................... 426 77. Warunki dopuszczalności zatrudniania młodocianych........... 428 78. Przygotowanie zawodowe młodocianych..................... 429 79. Obowiązek dokształcania................................. 432 80. Zatrudnianie młodocianych w innym celu niż przygotowanie zawodowe............................................. 433 81. Szczególna ochrona zdrowia młodocianych.................. 434 82. Urlopy wypoczynkowe młodocianych....................... 436

XVI Spis treści Rozdział XVI. Powszechna ochrona pracy........................ 438 83. Pojęcie ochrony pracy.................................... 438 84. Podstawy prawne........................................ 440 85. Obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony pracy.............. 442 I. Charakterystyka obowiązków pracodawcy............... 442 II. Rodzaje obowiązków pracodawcy...................... 443 86. Obowiązki innych podmiotów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy......................................... 449 87. Środki realizacji prawa pracownika do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy........................... 451 88. Wewnętrzne (zakładowe) instytucje ochrony pracy............. 452 I. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy.................. 452 II. Konsultacje oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.... 455 89. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe.................... 456 I. Pojęcie wypadku przy pracy........................... 456 II. Tryb ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy 460 III. Pojęcie choroby zawodowej........................... 462 IV. Świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych....................................... 465 1. Prawo do świadczeń i ich rodzaje..................... 465 2. Utrata prawa do świadczeń.......................... 466 3. Zbieg tytułów do świadczeń wypadkowych z innymi tytułami........................................ 468 4. Świadczenia uzupełniające.......................... 468 5. Odszkodowanie za przedmioty utracone............... 469 Rozdział XVII. Nadzór nad warunkami zatrudnienia.............. 470 90. Uwagi ogólne.......................................... 470 90a. Państwowa Inspekcja Pracy.............................. 472 91. Społeczna inspekcja pracy................................ 478 Rozdział XVIII. Odpowiedzialność pracownicza................... 481 92. Uwagi ogólne.......................................... 481 93. Odpowiedzialność porządkowa............................. 482 94. Odpowiedzialność dyscyplinarna........................... 489 95. Odpowiedzialność materialna.............................. 492 Rozdział XIX. Zbiorowe prawo pracy........................... 508 96. Ogólna charakterystyka zbiorowego prawa pracy.............. 509 I. Przedmiot zbiorowego prawa pracy..................... 509 II. Podmioty zbiorowego prawa pracy..................... 511 97. Związki zawodowe...................................... 511 I. Uwagi wstępne..................................... 511 II. Wolności związkowe................................ 512 III. Struktury związków zawodowych...................... 514 IV. Utworzenie związku zawodowego...................... 515

Spis treści XVII V. Cele, zadania i uprawnienia związków zawodowych........ 515 VI. Status prawny zakładowej (międzyzakładowej) organizacji związkowej........................................ 517 98. Pozazwiązkowe przedstawicielstwo pracowników.............. 519 I. Przedstawicielstwa zinstytucjonalizowane................ 519 1. Rady pracowników................................ 519 2. Europejskie rady zakładowe i inni przedstawiciele załóg w przedsiębiorstwach ponadnarodowych.............. 520 3. Rady pracownicze w przedsiębiorstwach państwowych... 523 II. Przedstawicielstwo niezinstytucjonalizowane............. 523 99. Organizacje pracodawców................................ 524 100. Rozwiązywanie sporów zbiorowych........................ 525 I. Uwagi wstępne..................................... 525 II. Pojęcie, przedmiot i strony sporu zbiorowego............. 526 III. Procedura rozwiązywania sporu zbiorowego rokowania, mediacje i arbitraż społeczny.......................... 527 IV. Strajk............................................. 528 101. Dialog trójstronny...................................... 530 Rozdział XX. Rozwiązywanie sporów i przedawnienie roszczeń ze stosunku pracy.......................................... 532 102. Uwagi wstępne i terminologiczne.......................... 532 103. Polubowne rozwiązywanie sporów ze stosunku pracy.......... 534 104. Ugoda w sporze ze stosunku pracy........................ 535 105. Komisje pojednawcze................................... 538 106. Sąd polubowny........................................ 542 107. Rozstrzyganie spraw z zakresu prawa pracy przez sądy pracy.... 542 I. Ustrój sądów pracy.................................. 542 II. Sprawy z zakresu prawa pracy rozpoznawane przez sądy pracy............................................. 545 1. Sprawy o roszczenia ze stosunku pracy................ 545 2. Sprawy o roszczenia związane ze stosunkiem pracy...... 548 3. Sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy............ 550 4. Sprawy o roszczenia z innych stosunków prawnych...... 550 5. Sprawy o odszkodowanie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych............................. 550 6. Sprawy niemieszczące się w definicji spraw z zakresu prawa pracy.................................... 551 7. Sprawy niepodlegające właściwości sądów pracy........ 551 III. Katalog spraw rozpoznawanych przez sądy pracy.......... 552 1. Sprawy z powództwa pracownika.................... 552 2. Sprawy z powództwa pracodawcy.................... 554 3. Sprawy z powództwa związków zawodowych.......... 554 4. Sprawy z odwołania stron układu zbiorowego pracy..... 554 IV. Właściwość rzeczowa i miejscowa sądów pracy........... 555 1. Uwagi ogólne.................................... 555

XVIII Spis treści 2. Właściwość rzeczowa.............................. 555 3. Właściwość miejscowa............................. 556 4. Przekazanie sprawy innemu sądowi równorzędnemu..... 556 V. Zdolność sądowa i procesowa......................... 557 1. Zdolność sądowa i procesowa pracownika............. 557 2. Zdolność sądowa i procesowa pracodawcy............. 558 VI. Pełnomocnicy procesowi i inspektorzy pracy............. 560 VII. Postępowanie przed sądami pracy...................... 560 1. Uwagi ogólne.................................... 560 2. Zasady postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy..................................... 561 2.1. Uwagi ogólne................................ 561 2.2. Zasada szczególnej ochrony uzasadnionych interesów pracownika.................................. 562 2.3. Zasada ograniczonego formalizmu procesowego..... 563 2.4. Zasada szybkości postępowania.................. 563 2.5. Zasada ugodowego załatwiania sporów............ 564 2.6. Zasada ograniczonej odpłatności................. 564 3. Koszty procesu w sprawach z zakresu prawa pracy........... 564 108. Wybrane zagadnienia egzekucyjne......................... 566 109. Przedawnienie roszczeń, terminy zawite i terminy podobne do terminów zawitych.................................... 567 I. Przedawnienie roszczeń.............................. 567 II. Terminy zawite i terminy podobne do terminów zawitych... 570 Rozdział XXI. Odpowiedzialność pracodawców za naruszenie przepisów prawa pracy..................................... 572 110. Uwagi ogólne......................................... 572 111. Odpowiedzialność majątkowa (odszkodowawcza) pracodawcy.. 573 112. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika............................................ 574 113. Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową............................................ 578 Rozdział XXII. Promocja zatrudnienia i przeciwdziałanie bezrobociu 581 114. Problematyka społeczno-ekonomiczna bezrobocia............. 581 115. Problematyka prawna bezrobocia.......................... 587 I. Uwagi wprowadzające............................... 587 II. Zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu......................... 588 III. Pojęcie bezrobotnego................................ 594 IV. Świadczenia dla bezrobotnych......................... 596 V. Działania na rzecz osób pozostających w szczególnej sytuacji na rynku pracy..................................... 599 Indeks rzeczowy.............................................. 603

1. Źródła prawa Wykaz skrótów BHPR... rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26.9.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm.) EKPC... Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) EKS... Europejska Karta Społeczna z 18.10.1961 r. (Dz.U. 1999, Nr 8, poz. 67 ze zm.) InfPracU... ustawa z 7.4.2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji (Dz.U. Nr 79, poz. 550 ze zm.) KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KP... Kodeks pracy KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPP... Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 83 z 30.3.2010 r., s. 389) KPW... Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia KRO... Kodeks rodzinny i opiekuńczy KW... Kodeks wykroczeń MinWynagrU... ustawa z 10.10.2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz.U. Nr 200, poz. 1679 ze zm.) OchrRoszczPracU... ustawa z 13.7.2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. Nr 158, poz. 1121 ze zm.) PIPU... ustawa z 13.4.2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 404 ze zm.) PPGSiK... Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169) PracSamU... ustawa z 21.11.2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 223, poz. 1458 ze zm.) PracTymczasU... ustawa z 9.7.2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz.U. Nr 166, poz. 1608 ze zm.) PracUrzPańU... ustawa z 16.9.1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.)