Poziom fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów wybranymi pastami fluorkowymi

Czas. Stomatol., 2006, LIX, 4, 238-244 Organ Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego http://www.czas.stomat.net Poziom fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów wybranymi pastami fluorkowymi Fluoride level in saliva after brushing of teeth with selected fluoride toothpastes Urszula Kaczmarek 1, Agnieszka Czajczyńska 1, Aneta Gmyrek-Marciniak 1, Iwona Grzesiak-Gasek 1, Henryk Filipowski 2 Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej AM we Wrocławiu 1 Kierownik: prof. dr hab. U. Kaczmarek Z Katedry i Zakładu Patofizjologii AM we Wrocławiu 2 Kierownik: prof. dr hab. J. Jagielski Streszczenie Cel pracy: określono czas utrzymywania się wzrostu stężenia fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów wybranymi pastami fluorkowymi. Materiał i metody: ocenianymi pastami były Meridol (aminofluorki, fluorek cyny(ii), 1400 ppm F), Elmex (aminofluorki, 1250 ppm F), Colodent (fluorek sodu, 1100 ppm F) i Fluorodent (monofluorofosforan sodu, 1002 ppm F). Poziomy fluoru oznaczano w supernatancie niestymulowanej ślinie mieszanej za pomocą jonowoselektywnej elektrody (Orion 96 09BN) połączonej z mikrokomputerem CPI-551. U 80 badanych próbki śliny pobierano 3-krotnie grupa A, a u 40 osób 5-krotnie grupa B. Wyniki: wykazano istotny statystycznie związek między poziomem fluoru w ślinie a zawartością związku fluoru w paście i upływem czasu od szczotkowania zębów. Po upływie 60 min. od szczotkowania zawartość fluoru w ślinie była taka sama (Meridol), nieznacznie wyższa (Elmex) lub nieco niższa (Colodent i Fluorodent) od poziomu wyjściowego. Podsumowanie: uzyskane dane potwierdziły istotny statystycznie związek poziomu fluoru w ślinie z upływem czasu od szczotkowania zębów. Summary Aim of the study: The study aimed at evaluating the duration of increased levels of fluoride in saliva after teeth have been brushed with selected fluoride pastes. Material and methods: The evaluated toothpastes included: Meridol (aminofluorides, stannous fluoride (II), 1400 ppm F), Elmex (aminofluorides, 1250 ppm F), Colodent (sodium fluoride, 1100 ppm F), and Fluorodent (sodium monofluorophosphate, 1002 ppm F). Fluoride levels in supernatant of unstimulated mixed saliva were measured using a fluoride ion-specific sensitive electrode (Orion 96 09BN) connected to a microcomputer CPI-551. In group A, salivary samples were collected three times from 80 subjects. In group B, which comprised 40 subjects, measurements were taken five times. Results: A statistically significant relationship was demonstrated between fluoride levels in saliva on the one hand, and the fluoride content in toothpaste and the elapsed time on the other. 60 minutes after brushing the fluoride content in saliva was the same (Meridol), slightly higher (Elmex), or slightly lower (Colodent, Fluorodent) than baseline levels. Conclusion: The results confirmed a statistically significant relationship between fluoride levels in saliva and the length of time that elapses after brushing. HASŁA INDEKSOWE: pasty do zębów, fluorki, ślina, szczotkowanie zębów KEYWORDS: toothpastes, fluorides, saliva, toothbrushing 238

2006, LIX, 4 Poziom fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów Wstęp W ostatnich latach w wielu krajach zaobserwowano znaczne obniżenie frekwencji i intensywności próchnicy. Znaczącą w tym rolę przypisuje się związkom fluoru zawartym w powszechnie dostępnych środkach do higieny jamy ustnej, takich jak pasty i żele do zębów, płukanki, nitki i wykałaczki. Wśród nich, pasty do zębów są najważniejszym i najbardziej rozpowszechnionym źródłem fluoru; systematycznie stosowane są najczęstszą i najprostszą formą kontroli próchnicy u osób w każdym wieku. Ich używanie zapewnia łączny efekt ułatwiania mechanicznego usuwania próchnicotwórczej płytki nazębnej z dostarczaniem fluorków do interfazy ślina/płytka/twarde tkanki zęba. Kariostatyczna skuteczność past fluorkowych jest dobrze udokumentowana (2, 9, 12, 13, 15, 16, 18, 19, 21, 22, 23). Jony fluorkowe hamują rozwój próchnicy poprzez trzy mechanizmy: inhibicję demineralizacji, wzmożenie remineralizacji oraz hamowanie wzrostu i metabolizmu bakterii próchnicotwórczych. Wykazano, że stężenia fluoru dostarczane z past do zębów nie wywierają działania za pośrednictwem tego ostatniego mechanizmu. Natomiast, jak wykazano w badaniach in vitro, ich działanie kariostatyczne wynika z systematycznego dostarczania do środowiska jamy ustnej niewielkich ilości fluorków, ich retencji w płytce i ślinie oraz modyfikacji równowagi procesów demineralizacji i remineralizacji (4, 20). Stwierdzono, że stężenie fluoru w ślinie utrzymujące się powyżej wartości 0,03 ppm przyspiesza proces remineralizacji (cyt. wg 10). Do past dodawane są nieorganiczne (fluorek sodu NaF, fluorek cyny (II) SnF 2, monofluorofosforan sodu Na 2 PO 4 F) lub organiczne (aminofluorki) związki fluoru. Zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej z 1977 r. (cyt. wg 9) maksymalna zawartość fluoru w pastach do zębów do codziennego użytku może wynosić do 1500 ppm. Zawarty w paście fluorek sodu łatwo ulega dysocjacji i powstaje zjonizowana, aktywna forma fluoru (F). Natomiast w cząsteczce monofluorofosforanu sodu fluor jest silnie związany kowalencyjnie. Uwolnienie jonu fluorkowego z tego związku wymaga hydrolizy przez bakteryjną niespecyficzną fosfatazę, co następuje przy kontakcie z płynami jamy ustnej przed dyfuzją do płytki. Aminofluorki są amfipatycznymi związkami, w których aminy zastąpione długimi łańcuchami wodorowęglowymi są kationami dla jonów fluorkowych. Części aminowe nie tylko ułatwiają dostarczanie fluorku do powierzchni zębów, ale także wykazują działanie antybakteryjne. Zawarty w paście fluorek cyny (II) oprócz uwalniania jonów fluorkowych, działa dodatkowo bakteriostatycznie ze względu na jony cyny. Jednakże działanie kationu tego metalu powoduje powstanie efektów ubocznych przebarwień zębów związanych z tworzeniem tlenku cyny i odczuciem ściągania tkanek miękkich (4, 8). W wielu pracach oceniano retencję fluoru w jamie ustnej po miejscowym zastosowaniu preparatów fluorkowych (pasty, żele, płukanki). Zaobserwowano związek między poziomem fluoru w jamie ustnej, a jego zawartością w paście do zębów (6), jak również wzrost stężenia w ślinie wraz ze wzrostem stężenia fluoru w preparacie (7). Zero i wsp. (22) oceniając poziomy fluoru w wydzielinie z przewodów gruczołowych, ślinie całkowitej i płytce wykazali, że metoda i czas aplikacji oraz stężenie fluoru w preparacie istotnie wypływają na poziom fluoru w jamie ustnej. C e l p r a c y : określono czas utrzymywania się wzrostu stężenia fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów wybranymi pastami fluorkowanymi. Materiał i metody Ocenie poddano cztery pasty fluorkowe różniące się zawartymi w nich związkami i stężeniem fluoru: Meridol aminofluorki, fluorek 239

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., cyny(ii), 1400 ppm F, Elmex aminofluorki, 1250 ppm F, Colodent fluorek sodu, 1100 ppm F oraz Fluorodent monofluorofosforan sodu, 1002 ppm F. Dane o zawartości fluorków w pastach pochodzą od producenta. W badaniu wzięło udział 50 osób, ochotników, obojga płci, w wieku 21-35 lat o podobnych nawykach higienicznych i żywieniowych. Uczestniczyli oni w ocenie więcej niż jednej pasty. Przed badaniem byli proszeni o pozostanie na czczo i nie szczotkowanie zębów w domu. Przed pobraniem niestymulowanej śliny mieszanej (deponowanie śliny do probówki), każdy badany szczotkował zęby pod nadzorem przez 1 min. z użyciem pasma pasty długości 1 cm, a następnie płukał jamę ustną 40 ml wody destylowanej. U 80 osób (po 20 osób stosujących dany rodzaj pasty) próbki śliny pobierano 3-krotnie: przed szczotkowaniem badanie 0 i po upływie 15 min. badanie I i 30 min. od szczotkowania badanie II (grupa A). Natomiast u 40 osób (po 10 osób stosujących dany rodzaj pasty) pobierano ślinę 5-krotnie: przed szczotkowaniem badanie 0, po upływie 15 min. badanie 1, 30 min. badanie 2, 60 min. badanie 3 i 120 min. od szczotkowania badanie 4 (grupa B). W czasie trwania badania pacjenci nie spożywali żadnych pokarmów ani napojów. Pobrane próbki śliny mieszanej wirowano przez 15 min przy 3 900 obr./min, a w otrzymanym supernatancie oznaczano poziom fluoru za pomocą jonowoselektywnej elektrody (Orion 96 09BN) połączonej z mikrokomputerem CPI-551. Ogółem oznaczenia fluoru wykonano w 680 próbkach śliny. W analizie statystycznej wszystkich danych zastosowano test Wilcoxona lub test par Manna-Whitneya. Ponadto z grupy A wyodrębniono po 17 osób nie różniących się istotnie wyjściowym poziomem fluoru w ślinie. Utworzyły one grupę C i dane dla osób stanowiących tę grupę poddano analizie za pomocą MANOVA. Metoda ta pozwala na rozpatrzenie wzajemnego wpływu zmiennych kategoryzujących (rodzaj pasty, kolejne pomiary) na analizowane zmienne zależne (wzrost fluoru w ślinie i szybkość jego usuwania ze śliny retencję). W porównaniu między podgrupami oceniającymi poszczególne pasty przy braku istotnych różnic wykorzystano test LDS, a w przypadku różnic test Cheffego. Za istotne statystycznie przyjęto te różnice, dla których poziom był istotny p 0,05. Wyniki W analizie danych nie uwzględniano płci badanych, gdyż nie wykazano różnic w poziomie fluoru w ślinie pomiędzy kobietami i mężczyznami. Średni wyjściowy poziom fluorków w ślinie dla wszystkich badanych wahał się od 0,2 do 0,3 ppm. Różnił się on istotnie tylko pomiędzy podgrupami grupy A stosującymi pasty Meridol i Fluorodent. W tabeli I i ryc. 1 zestawiono dane uzyskane dla grupy A. Po upływie 15 minut od szczotkowania zębów wszystkimi badanymi pastami zanotowano istotny (p<0,001) wzrost stężenia fluoru w ślinie w porównaniu z poziomem wyjściowym (badanie 0 vs I), który po upływie dalszych 15 minut ulegał znamiennemu obniżeniu (p<0,001), ale nadal przewyższał poziom wyjściowy (badanie II vs 0). Największe średnie przyrosty stężenia fluorków w badaniu I zaobserwowano po użyciu past Elmex (o 0,33 ppm, tj. o 122%) i Meridol (o 0,32 ppm, tj. o 114%), a następnie Colodent (o 0,20 ppm, tj. o 69%) i Fluorodent (o 0,18 ppm, tj. o 86%). W badaniu II w odniesieniu do badania I zanotowano spadek poziomu fluoru w ślinie odpowiednio o 0,21 ppm (35%), 0,23 ppm (38%), 0,17 ppm (35%) i 0,15 ppm (37%). Natomiast w badaniu II w porównaniu z badaniem I stwierdzono istotnie wyższe (p<0,05) od wyjściowych stężenia fluoru w przypadku past Meridol (o 0,11 ppm, tj. o 39%) i Elmex (o 0,10 ppm, tj. o 37%), a nieznacznie wyższe po zastosowaniu past Colodent (o 0,03 ppm, tj. o 10%) i Fluorodent (o 0,03 ppm, tj. o 14%). 240

2006, LIX, 4 Poziom fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów T a b e l a I. Poziom fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów badanymi pastami w grupie A Pasta Badanie 0 x ± SD Badanie 1 x ± SD Badanie 2 x ± SD Meridol 0,28 ± 0,11 0,60 ± 0,27 0,39 ± 0,15 Elmex 0,27 ± 0,15 0,60 ± 0,31 0,37 ± 0,18 Colodent 0,29 ± 0,21 0,49 ± 0,25 0,32 ± 0,20 Fluorodent 0,22 ± 0,10 0,40 ± 0,20 0,25 ± 0,11 Istotność różnic: p<0,05, p<0,001. Ryc. 1. Średnie przyrosty/spadki stężenia fluoru w ślinie między odstępami pomiarów (grupa A). Ryc. 2. Retencja fluoru po szczotkowaniu badanymi pastami w okresie 2 godzin (grupa B). T a b e l a I I. Wyniki testu MANOVA rozpatrującego związek rodzaju pasty i czasu badania na poziom fluoru w ślinie w grupie C Zmienna Df efektu MS efekt MS Df błędu MS błąd MS F poziom istotności p 1. rodzaj pasty 3 0,1309 64 0,0926 1,4137 0,247 2. czas badania 2 1,1276 128 0,0097 115,7582 0,000 3. interakcja 1-2 6 0,0227 128 0,0097 2,3274 0,036 W grupie B oceniano retencję fluoru po szczotkowaniu zębów badanymi pastami. Jako punkt odniesienia przyjęto stężenie fluoru występujące w ślinie po upływie 15 minut od szczotkowania daną pastą (ryc. 2). Stwierdzono wolniejsze, we wszystkich okresach pomiarowym, tempo usuwania fluoru z jamy ustnej po użyciu pasty Meridol (odpowiednio o 34%, 28% i 19%). W przypadku pasty Elmex znaczny spadek stężenia fluoru zanotowano w badaniu 2 w odniesieniu do 1 (o 42%) i w badaniu 4 w odniesieniu do 3 (o 57%). Zastosowanie pasty Colodent wykazało najwyższą redukcję poziomu fluoru po upływie 60 minut od szczotkowania w odniesieniu do poziomu po upływie 30 minut (badanie 3 vs 2). Natomiast zmniejszanie się stężenia fluoru w ślinie wraz z upływem czasu od szczotkowania pastą Fluorodent 241

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., T a b e l a I I I. Porównanie średnich zmian poziomu fluoru w ślinie testem LDS w grupie C Meridol Elmex Colodent Fluorodent 0,222 0,189 0,096 0,136 NS 0,005 0,05 0,441 0,05 NS 0,005 0,05 NS 0,05 NS NS NS brak istotności statystycznej. Ryc. 3. Stężenia fluorków w ślinie po szczotkowaniu zębów ocenianymi pastami w poszczególnych okresach badawczych w odniesieniu do poziomu wyjściowego (grupa B). było proporcjonalne (wynosiło odpowiednio 44%, 40% i 35%). Na rycinie 3 zilustrowano przyrosty/spadki stężenia fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów w poszczególnych okresach badawczych w odniesieniu do poziomu wyjściowego. Z przedstawionych danych wynika, że po upływie 60 minut od szczotkowania zębów ocenianymi pastami nie stwierdzono podwyższenia stężenia fluorków w ślinie, z wyjątkiem niewielkiego dla pasty Elmex (o 12%). W badaniu 4 po użyciu wszystkich past, a w badaniu 3 dla past Meridol, Colodent i Fluorodent zauważono nieco niższe od wyjściowych poziomy fluorków w ślinie. Może to być spowodowane kilkukrotnym, kolejnym pobieraniem śliny od badanych, sprzyjającym usuwaniu fluoru z rezerwuarów jamy ustnej. Z analizy danych grupy C wynika, że dla osób nie różniących się istotnie wyjściowym poziomem fluoru w ślinie po użyciu poszczególnych past do zębów występuje znamiennie różny zarówno wzrost stężenia, jak i szybkość usuwania ze śliny (tab. II). Po przeprowadzeniu analizy wariancji dla tempa zmian poziomu fluoru wykazano, że nie są one jednakowe dla ocenianych past. Z testu LDS (tab. III) wynika, że tempo zmian poziomu fluoru po zastosowaniu pasty Meridol różni się istotnie statystycznie od tempa zmian po użyciu past Colodent i Fluorodent odpowiednio na poziomie p<0,01 i p<0,05. Natomiast tempo zmian po szczotkowaniu pastą Elmex różni się istotnie (p<0,05) od pasty Colodent. Omówienie wyników i dyskusja Jak oczekiwano poziomy fluoru w ślinie były wyższe po zastosowaniu past z wyższą zawartością fluoru. Determinantą efektu przeciwpróchnicowego jest zawartość fluoru w paście. Stwierdzono bowiem, że przy stężeniu w przedziale 1000-1500 ppm na każdy wzrost stężenia o 500 ppm zwiększa się skuteczność pasty (8, 9). Innym nie mniej istotnym czynnikiem jest sposób oczyszczania zębów ilość używanej pasty, czas kontaktu pasty z zębami podczas oczyszczania oraz płukanie jamy ustnej po zakończeniu szczotkowaniu. Jamę ustną płucze się w sposób zróżnicowany wodą z kubka lub naniesioną do garści ręki albo szczoteczką zwilżoną wodą. Używanie większej ilości wody (korzystanie z kubka) powo- 242

2006, LIX, 4 Poziom fluoru w ślinie po szczotkowaniu zębów duje usuwanie większych ilości fluorków z rezerwuarów jamy ustnej ze względu na gradient stężeń, co zmniejsza działanie kariostatyczne. Natomiast, gdy po szczotkowaniu wprowadza się do jamy ustnej niewielką ilości wody i przetrzymuje się przez pewien czas mieszaninę nie usuniętej pasty i wody, to uzyskuje się efekt działanie płukanki i zwiększenie redukcji próchnicy. Z badań Duckwortha i wsp. (5) wynika, że nawyk płukania odgrywa istotną rolę w retencji fluoru w jamie ustnej dostarczanego za pośrednictwem past do zębów. Jednak Machiulskiene i wsp. (17) w 3-letnim badaniu klinicznym nie wykazała istotnych różnic w przyroście próchnicy u dzieci płuczących i nie płuczących jamę ustną po szczotkowaniu zębów. Stężenie fluoru stwierdzane w ślinie w danym okresie po aplikacji preparatu fluorkowego jest wynikiem złożonej interakcji między czynnikami wpływającymi na usuwanie a czynnikami oddziałującymi na retencję fluorku. Płukanie jamy ustnej wodą po szczotkowaniu przyspiesza usuwanie fluorków z jamy ustnej przez efekt rozcieńczania, sprzyja temu również wypluwanie pasty, a ponadto około 22% użytej pasty jest zatrzymywane na szczotce (14). Według badań Sjogrena i Melina (20) czas trwania płukania nie wpływa na retencję fluoru w ślinie całkowitej i płytce. Ze względu na powszechny nawyk płukania jamy ustnej wodą po szczotkowaniu w badaniu własnym również polecano pacjentom płukanie określoną ilością wody. Podobnie jak we wcześniejszych badaniach (1), własne dane wykazały najwyższe stężenia fluoru w ślinie po użyciu past zawierających aminofluorki. Może to być spowodowane specjalną strukturą związku powodującą ich akumulację na wszystkich powierzchniach z tworzeniem monomolekularnej warstwy kationowej działającej jako ochronny, przeciwpłytkowy film i dobrze adherujący precypitat fluorku wapnia na powierzchni szkliwa stanowiący ważne źródło fluoru (3, 10, 18, 19). Zbliżone do wcześniejszych badań (3, 11) są również własne dane wykazujące szybkie (po upływie 30 min.) obniżanie się stężenia fluoru po zastosowaniu past do zębów. Po ekspozycji jamy ustnej na fluor, poziom fluoru obniża się głównie w wyniku wydzielania śliny i jej połykania. Duckworth i Morgan (6) sugerowali dwufazowe obniżanie się stężenia fluorku dostarczonego przy użyciu pasty. Według nich w początkowej fazie trwającej 40-80 min. następuje szybkie usuwanie, a w drugiej trwającej kilka godzin dochodzi do powolnej eliminacji fluoru z rezerwuarów jamy ustnej (powierzchnie zębów, tkanki miękkie). Stężenie fluoru w ślinie jest wskaźnikiem jego retencji w jamie ustnej. Nie w pełni rozstrzygnięta jest kwestia dotycząca ilości niezbędnych fluorków w ślinie do przesunięcia równowagi demineralizacji i remineralizacji. Z punktu widzenia ochrony przed próchnicą takie poziomy powinny być utrzymane przez cały dzień, a zwłaszcza w okresie fermentacji węglowodanów w płytce. Podsumowanie W podsumowaniu można stwierdzić, że uzyskane dane potwierdzają istotny statystycznie związek poziomu fluoru w ślinie z upływem czasu od szczotkowania zębów, jak również od chemicznego związku fluoru i jego stężenia w paście. Piśmiennictwo 1. Attin T., Hellwig E.: Salivary fluoride content after toothbrushing with a sodium fluoride and an amine fluoride dentifrice followed by different mouthrinsing procedures. J. Clin. Dent., 1996, 7, 1, 6-8. 2. Brunn C., Lambrou D., Larsen M. J., Fejerskov O., Thylstrup A.: Fluoride in mixed human saliva after different topical fluoride treatments and possible relation to caries inhibition. Community Dent. Oral Epidemiol., 1992, 10, 2, 124-129. 3. Campus G., Lallai M. R., Carboni R.: Fluoride concentration in saliva after use of 243

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., oral hygiene products. Caries Res., 2003, 37, 1, 66-70. 4. Cate ten J. M., Larsen M. J., Pearce E. I. F., Fejerskov O.: Chemical interactions between the tooth and oral fluids. W: Dental caries pod red. O. Fejerskov i E.A.M. Kidd. Blackwell Munksgaard, 2003, 66-67. 5. Duckworth R. M., Knoop D. T., Stephen K. W.: Effect of mouthrinsing after toothbrushing with fluoride dentifrice on human salivary levels. Caries Res., 1991, 25, 1, 287-291. 6. Duckworth R. M., Morgan S. N.: Oral fluoride retention after use of fluoride dentifrices. Caries Res., 1991, 25, 1, 123-129. 7. Duckworth R. M., Stewart D.: Effect of mouthwashes of variable NaF concentration but constant NaF content on oral fluoride retention. Caries Res., 1994, 28, 1, 43-47. 8. Ellwood R., Fejerskov O.: Clinical use of fluoride. W: Dental caries pod red. O. Fejerskov i E.A.M. Kidd. Blackwell Munksgaard 2003, 207- -213. 9. Fluorides and oral health, WHO Expert Committee on Oral Health Status and Fluoride Use, WHO Technical report Series, 846, 1994, 26-28. 10. Kaczmarek U.: Mechanizmy kariostatyczne fluoru. Czas. Stomatol., 2005, LVIII, 6, 404-413. 11. Issa A. I., Tumba K. J.: Oral fluoride retention in saliva following toothbrushing with child and adult dentifrices with and without water rinsing. Caries Res., 2004, 38, 1, 15-19. 12. Lagerlof F., Oliveby A.: Caries-protective factors in saliva. Adv. Dent. Res., 1994, 8, 2, 229-238. 13. Lagerweij M. D., Cate ten J. M.: Remineralisation of enamel lesions with daily applications of a high-concentration fluoride gel and a fluoridated toothpaste: An in situ study. Caries Res., 2002, 36, 2, 270-274. 14. Loveren van C., Ketley C. E., Cochran J. A., Duckworth R. M., O`Mullane D. M.: Fluoride inegestion from toothpaste: fluoride recovered from toothbrush, the expectorate and after-brush rinses. Community Dent. Oral Epidemiol., 2004, 32, Suppl. 1, 54-61. 15. Lynch R. J., Navada R., Walia R.: Low-levels of fluoride in plaque and saliva and their effects on the demineralisation and remineralisation of enamel: role of fluoride toothpastes. Int. Dent. J., 2004, 54, Suppl 1, 304-309. 16. Madlena M., Nagy G., Gabris K., Marton S., Kesztheelyi G., Banoczy J.: Effect of amine fluoride toothpaste and gel in high risk groups of Hungarian adolescents: Results of a longitudinal study. Caries Res., 2002, 36, 2, 142-146. 17. Machiulskiene V., Ricahrs A. Nyvad B., Baelum V.: Prospective study of the effect of post-brushing rinsing behaviour on dental caries. Caries Res. 2002, 36, 5, 301-307. 18. Petzold M.: The influence of different fluoride compounds and treatment conditions on dental enamel: A descriptive in vitro study of the CaF 2 precipitation and microstructure. Caries Res., 2001, 35, 1, 45-51. 19. Shani S., Friedman M., Steinberg D.: The anticariogenic effect of amine fluorides on Streptococcus sobrinus and glucosyltransferase in biofilms. Caries. Res., 2000, 34, 3, 260-267. 20. Sjogren K., Melin N. H.: The influence of rinsing routines on fluoride retention after toothbrushing. Gerodontology, 2001, 18, 1, 15-20. 21. Torrado A., Valiente M., Zhang W., Li Y., Munoz C. A.: Remineralization potential of a new toothpaste formulation: An in vitro study. J. Contemp. Dent. Pract., 2004, 5, 1, 18-30. 22. Zero D. T., Raubertas R. F., Fu J., Pedersen A. M., Hayes A. L., Featherstone J. D.: Fluoride concentrations in plaque, whole saliva, and ductal saliva after application of home-use topical fluorides. J. Dent. Res., 1992, 71, 1768-1775. 23. Zimmer S., Jahn K. R., Barthel C. R.: Recommendations for the use of fluoride in caries prevention. Oral Health Prev. Dent., 2003, 1, 1, 45-51. Otrzymano: dnia 10.I.2006 r. Adres autorów: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26. 244