Konkurencyjność polskich producentów żywności i jej determinanty (3) Redakcja naukowa dr Iwona Szczepaniak Autorzy: dr Łukasz Ambroziak mgr Małgorzata Bułkowska dr Katarzyna Kosior prof. dr hab. Henryk Runowski dr Iwona Szczepaniak mgr Mirosława Tereszczuk dr hab. Ludwik Wicki, prof. SGGW ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2017
Prof. dr hab. Henryk Runowski i dr hab. Ludwik Wicki, prof. SGGW s pracownikami Szkoy Gównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Pozostali Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Ewolucja i perspektywy rynków rolno-spoywczych w zadaniu Konkurencyjno polskich producentów ywnoci i jej determinanty. Celem pracy jest ocena konkurencyjnoci polskich producentów ywnoci i jej wybranych determinant. Recenzenci: dr hab. Krzysztof Firlej, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie dr hab. Karolina Pawlak, prof. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Opracowanie komputerowe Anna Staszczak Korekta Barbara Pawowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki Leszek lipski ISBN 978-83-7658-709-7 DOI: 10.30858/pw/9788376587097 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
6. Postęp biologiczny w rolnictwie i jego wpływ na konkurencyjność producentów rolnych DOI: 10.30858/pw/9788376587097.6 6.1. Wprowadzenie Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa z uwzględnieniem procesów globalizacji i międzynarodowej integracji
6.2. Uwarunkowania wzrostu zapotrzebowania na żywność i pokrycia potrzeb żywnościowych
6.2.1. Zasoby Ziemi a liczba ludności 8% 7% 3% wody 11% tereny zurbanizowane, pustynie, góry lasy pastwiska 71% grunty orne Źródło: Herausforderungen für die Landwirtschaft, Herausgeber Bayer AG, Communications and Public Affairs, Leverkusen 2015. The World Bank Annual Report 2008
Razem 2533 100,0 9788 100,0 Źródło: opracowanie na podstawie Herausforderungen für die Landwirtschaft, op. cit. m 2 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1950 1970 1990 2010 2030 2050 Źródło: opracowano na podstawie: Herausforderungen für die Landwirtschaft, op. cit.
Źródło: The State of Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2012; The Future of Food and Agriculture, Trends and Challenges, Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2017. Źródło: USDA, Economic Research Service using agricultural yield survey data form USDA, National Agricultural Statistics Service, 2013.
6.2.2. Zmiany klimatu nowe wyzwanie dla rolnictwa Total Factor Productivity Resources, Policies, and Agricultural Productivity in Sub-Saharan Africa The Economics of productivity
6.2.3. Zmiany modelu konsumpcji żywności Źródło: opracowanie na podstawie Herausforderungen für dier Landwirtschaft, op. cit. Herausforderungen für die Landwirtschaft
Ograniczenie strat surowców i produktów żywnościowych jako sposób na poprawę bezpieczeństwa żywnościowego Źródło: WRI Annual Report 2013, http://www.wri.org/sites/default/files/wri_2013_annual_ Report_fulldraft_100314.pdf.
6.3. Postęp biologiczny ujęcie teoretyczne 6.3.1. Istota postępu w gospodarce on first application Innowacje, wzrost i dobrobyt. Postęp techniczny w ujęciu teoretycznym Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy
6.3.2. Pojęcie postępu w rolnictwie Postęp biologiczny w hodowli, nasiennictwie i produkcji ziemniaka w Polsce. Część I. Przegląd ilościowych metod oceny postępu hodowlanego i odmianowego Postęp biologiczny w rolnictwie Rachunek ekonomiczny w rolnictwie Czynniki kształtujące poziom produkcji i dochodów w rolnictwie
Postęp biologiczny Innowacje i rozwój gospodarczy Procesy wzrostu w rolnictwie Ekonomika produkcji rolniczej
Postęp a poziom produkcji w ujęciu teoretycznym y ΔP = Δy c y Δx c x P 2 f 2 P 1 y2 Δy A 2 2 f 1 y1 ΔP A 1 1 A 1 2 Δx x 1 x 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie L. Wicki, Efekty upowszechniania postępu biologicznego w produkcji roślinnej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2010. x
Postęp a dochody rolników 1200 1000 954 mln USD rocznie 800 600 400 200 0-200 607-400 -600 Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Day-Rubenstein, P. Heisey, Crop Genetic Resources, [w:] K. Wiebe i N. Gollehon (red.), Agricultural Resources and Environmental Indicators, 2006 Edition, Economic Information Bulletin 16, USDA, Washington, D.C., July 2006, s. 52. Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii -347 razem korzyści producentów korzyści konsumentów
Źródło: opracowanie na podstawie L. Wicki, Efekty upowszechniania, op. cit. Dynamika wprowadzania postępu i jej bariery Crop Genetic Resources Agricultural Resources and Environmental Indicators2006 Edition
Liczba urządzeń Krzywa introdukcji 0 lata Źródło: opracowanie własne. Interesy europejskiego rolnictwa w świetle globalnych uwarunkowań polityki gospodarczej Postęp techniczny w gospodar-
Kompleksowość postępu w rolnictwie Produkt całkowity 8000 6000 Wyższy poziom postępu 4000 Niższy poziom postępu 2000 1 2 3 4 5 Nakład czynnika Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 2008. stwie rolniczym Technologia produkcji a gospodarstwo rolnicze (ujęcie teoretyczne)postęp techniczny a organizacja gospodarstw rolniczychgospodarka rodzinna w rolnictwie: uwarunkowania i mechanizmy rozwoju Uwarunkowania ograniczania ryzyka w produkcji roślinnej z wykorzystaniem ubezpieczeńwspółczesna kwestia agrarna Prognoza przekształceń strukturalnych polskiego rolnictwa do 2020 roku Postęp biologiczny
6.3.3. Postęp biologiczny i główne efekty jego wprowadzania Postęp biologiczny a rozwój rolnictwa w końcu XX i początkach XXI stulecia Crop Genetic resources. An Economic Appraisal
Plon A Plon B Plon C Jednoroczny wzrost plonów Wzrost plonów dzięki ciągłemu Wzrost plonów na stałe dzięki postępowi dopływowi postępu Czas Źródło: opracowano na podstawie K. Day-Rubenstein i in., Crop Genetic resources. An Economic Appraisal, Economic Information Bulletin 2, USDA, Washington, D.C. 2005. Czas Czas nowe odmiany warunki środowiska luka technologiczna i Plon potencjalny Plony w Najwyższe plony w w doświadczeniach w praktyce Plony uzyskiwane obecnie Źródło: opracowanie na podstawie D. Tran, N. Nguyen, Declining Productivity Gains and the Field Gap in Rice, [w:] M. Hall (red.), Farming Systems and Poverty, Improving farmers livelihoods in a changing World, FAO and World Bank, Rome and Washington, D.C. 2001.
Postęp biologiczny jako źródło wzrostu produktywności rolnictwa Wpływ podstawowych nakładów plonotwórczych na poziom i wartość produkcji w gospodarstwach rolniczych Możliwości zwiększenia produkcji zbóż w PolsceCzy Polsce grozi kryzys zbożowy Postęp biologiczny w rolnictwieencyklopedia AgrobiznesuPostęp biologiczny Postęp biologiczny w hodowli Postęp biologiczny w rolnictwie Rola postępu biologicznego w rolniczej produkcji roślinnej Postęp biologiczny w hodowli
Postęp biologiczny w rolnictwie w erze genomiki i modyfikacji genetycznych
Źródło: https://www.kws.pl/aw/burak-cukrowy/hodowla/metody-hodowli/~erbh/. Źródło: Herausforderungen für die Landwirtschaft, op. cit.
6.4. Postęp biologiczny w produkcji roślinnej 6.4.1. Wykorzystanie roślin genetycznie modyfikowanych w produkcji rolniczej Cechy uzyskiwane w roślinach genetycznie modyfikowanych Veinte Años de Cultivos Genéticamente Modificados en la Agricultura Argentina 2016 Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2016,
Struktura według gatunków kukurydza 32,7% bawełna 12,1% mln ha 200 180 160 140 konwencjonalne GMO 124,4 soja 49,4% razem 185,1 mln ha rzepak 4,6% lucerna 0,6% buraki papaja cukrowe 0,1% 0,3% inne 0,2% soja bawełna kukurydza rzepak Źródło: opracowanie własne na podstawie: Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2016, ISAAA Brief 52, Ithaca, NY 2016. GM crops: global socio-economic and environmental impacts 1996-2015 120 100 80 60 40 20 0 25,6 91,4 78,1% 12,7 22,3 63,7% 60,6 32,8% 8,6 27,4 23,9%
Powierzchnia produkcji mln ha 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 1,7 0 1996 1997 27,8 1998 1999 44,2 2000 2001 58,7 2002 2003 81,0 102,0 125,0 148,0 Źródło: Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2016, op. cit. 2004 2005 2006 2007 2008 GMO w mln ha 2009 2010 2011 170,3 2012 2013 181,5 185,1 2014 2015 2016
Struktura produkcji GMO według krajów mln ha 80 72,9 70 60 50 48,1 40 30 20 10 0 23,8 11,6 10,8 3,6 2,9 2,8 2,7 1,3 1,2 USA Brazylia Argentyna Kanada Indie Paragwaj Pakistan Chiny RPA Urugwaj Boliwia Źródło: opracowanie własne na podstawie: Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2016, op. cit. Dynamika upowszechniania uprawy roślin GMO w USA
Źródło: opracowanie na podstawie J. Fernandez-Cornejo i in., Genetically Engineered Crops in the United States, Economic Research Report 2014, nr 162, USDA, Economic Research Service, Washington, D.C. Rośliny genetycznie modyfikowane obszary sporu herbicide tolerantbacillus thuringiensis Źródło: opracowanie na podstawie J. Fernandez-Cornejo i in., Genetically Engineered Crops, op. cit.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Fernandez-Cornejo i in., Genetically Engineered Crops, op. cit. Genetically Engineered Crops in the United States
Zakres uprawy roślin genetycznie modyfikowanych na przykładzie wybranych krajów Źródło: opracowano na podstawie J. Fernandez-Cornejo i in., Genetically Engineered Crops, op. cit. Koegzystencja upraw modyfikowanych genetycznie i innych
. Źródło: opracowano na podstawie USDA, Economic Research Service using agricultural yield, op. cit. 6.4.2. Efektywność postępu biologicznego w gospodarstwach rolnych Efektywność postępu technicznego w modelowych gospodarstwach rodzinnych
Źródło: Z. Wójcicki, A. Szeptycki, Efektywność postępu technicznego w modelowych gospodarstwach rodzinnych, Problemy Inżynierii Rolniczej 2016, z. 4(94), s. 5-18. 6.4.3. Wykorzystanie nośników postępu biologicznego w produkcji roślinnej w polskim rolnictwie
plon w dt/ha 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = 0,62x + 63,93 R² = 0,24 y = 0,71x + 27,30 R² = 0,64 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 plon doświadczenia plon produkcja trend doświadczenia trend produkcja Źródło: opracowanie własne.
Postęp w plonowaniu odmian pszenicy ozimej i żyta w doświadczeniach odmianowych w Polsce
plon w dt/ha 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 pszenica ozima żyto plon w dt/ha y = 0,84x + 70,41 R² = 0,20 y = 0,76x + 35,16 R² = 0,64 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = 0,11x + 67,39 R² = 0,01 y = 0,49x + 20,95 R² = 0,55 jęczmień jary pszenżyto ozime 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 plon w dt/ha 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = 0,54x + 60,38 R² = 0,20 y = 0,49x + 27,07 R² = 0,44 plon w dt/ha 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = 0,32x + 72,75 R² = 0,05 y = 0,44x + 29,74 R² = 0,40 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 plon doświadczenia trend doświadczenia Źródło: opracowanie własne. plon produkcja trend produkcja
Poziom wykorzystania potencjału plonowania odmian Organizacyjno-ekonomiczne skutki zróżnicowania powiązań gospodarstw rolniczych z otoczeniem Wykorzystanie potencjału plonowania zbóż w produkcji rolniczej w Polsce
procent wykorzystania potencjału plonowania odmian 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 58% 53% 54% pszenica ozima 53% pszenica jara 35% 43% żyto 51% 55% jęczmień ozimy 2000-2004 2012-2016 Źródło: opracowanie własne. Wykorzystanie kwalifikowanego materiału siewnego w produkcji Zmiany w zużyciu nasion kwalifikowanych w Polsce Rynek kwalifikowanego materiału siewnego pszenicy ozimej w Polsce 46% 51% jęczmień jary 39% owies 41% 43% 48% 47% 46% pszenżyto ozime pszenżyto jare
tys. ton 250 200 150 100 50 0 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016 ziarno zbóż sadzeniaki ziemniaka Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
udział ziarna kwalifikowanego w materiale siewnym 30% 25% 20% 15% 10% 5% 16% 16% 25% 19% 19% 24% 21% 18% 6% 9% 2000 2016 13% 15% 13% 12% 12% 11% 0% pszenica ozima pszenica jara jęczmień ozimy jęczmień jary Źródło: opracowanie własne. Konkluzje żyto owies pszenżyto zboża ogółem (z mieszankami)
Organizacyjno-ekonomiczne skutki
6.5. Postęp biologiczny w produkcji zwierzęcej Wydajność jednostkowa zwierzęcia Źródło: H. Runowski, Koncentracja produkcji zwierzęcej, Wydawnictwo Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1994. MJ NEL/kg mleka 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5 3 6,2 5,7 5,3 Nakład Źródło: T. Jigl, Effizienzsteigerung in der Milchviehhaltung durch optimierte Fütterung, Landwirtschaftliches Zentrum für Viehhaltung, Grünlandwirtschaft, Milchwirtschaft, Wild, Fischerei Baden-Württemberg, Aulendorf. 5,1 4,9 4,7 4,6 5 000 6 000 7 000 8 000 9 000 10 000 11 000 Wydajność mleczna krów w kg/rok
Źródło: Wirkung von Lebensleistung und Nutzungsdauer der Kühe auf die Ökonomie der Milchproduktion, Thüringer Landesanstalt für Landwirtschaft, Jena, Juni 2008. Poszukiwanie równowagi ekonomiczno-ekologicznej i etycznej w produkcji mleka
Źródło: opracowanie na podstawie T. Piechowska, Stan obecny i perspektywy hodowli bydła mlecznego w Polsce, Wiadomości Zootechniczne 2015, t. LIII, nr 2, s. 36-45. Źródło: Z. Pejsak, Przyczyny spadku pogłowia trzody chlewnej w Polsce w ostatnich latach, materiały konferencyjne pt. Rozwój chowu i hodowli trzody chlewnej szansą dla gospodarstw towarowych w Polsce, Warszawa, 14.12.2012 r.
6.6. Podsumowanie Tendencje zmian w organizacji i ekonomice przedsiębiorstw rolnych aspekty teoretyczne Skala produkcji, efektywność i konkurencyjność polskich gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka