Książka ukazał się również się w formacie A5 w serii dla zagubionych. Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 1997

Projekt okładki: Jacek Wilk Redakcja: Michał Koliński Skład: Michał Koliński Michał Wiercioch Krzysztof Jodłowski Książka ukazał się również się w formacie A5 w serii dla zagubionych. Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 1997 ISBN 83-7415-028-9 PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Michał Koliński i Michał Wiercioch 90-345 Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./fax (0-42) 632 78 61, 630 71 17, tel. 0-602 34 98 02(06) infolinia: 0-604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), gg. 4147954, 4146841 http://www.piatek13.com.pl; e-mail: kot@piatek13.com.pl Łódź Wydanie I rok: 2006 2005 2004 2003 rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1 ostatnia liczba Druk i oprawa Drukarnia na Księżym Młynie Printed in Poland 2

Drodzy Czytelnicy! Oddaję w Wasze ręce Mały format Historia Polski. Książka ta w sposób skrótowy przedstawia historię naszego kraju po dzień dzisiejszy. Taka właśnie forma wydaje się być szczególnie przydatna maturzystom i kandydatom na wyższe uczelnie, ale może być również wykorzystywana przez uczniów wszystkich klas szkół średnich. Mały format Historia Polski jest książką pomocniczą i uzupełnia, a nie zastępuje właściwy podręcznik. Stanowi znakomite ułatwienie dla osób przygotowujących się do egzaminu, klasówki czy odpowiedzi. Z mojego doświadczenia w pracy z młodzieżą wynika, że bardzo często odpowiedzi uczniów zawierają masę drugorzędnych informacji, brakuje natomiast tych najważniejszych. Mam nadzieję, że właśnie ta książka pozwoli Wam dokonać właściwej selekcji najważniejszych wiadomości. Autor PS: Książka ta ukazała się również w formacie A5 w serii dla zagubionych. 3

4

s p i s t r e ś c i średniowiecze 14 1. PAŃSTWO MIESZKA I 14 2. KOŚCIÓŁ ZA PIERWSZYCH PIASTÓW ZJAZD GNIEŹNIEŃSKI 16 3. PANOWANIE BOLESŁAWA CHROBREGO 17 4. KRYZYS PAŃSTWA PIASTOWSKIEGO 18 5. PANOWANIE KAZIMIERZA ODNOWICIELA, BOLESŁAWA ŚMIAŁEGO I WŁADYSŁAWA HERMANA 20 6. ZABYTKI POLSKIEGO PIŚMIENNICTWA 22 7. PANOWANIE BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO 23 8. WŁADZA, KOŚCIÓŁ I LUDNOŚĆ ZA PIERWSZYCH PIASTÓW 25 9. ROZBICIE DZIELNICOWE NASTĘPSTWA POLITYCZNE 29 10. SPOŁECZEŃSTWO I GOSPODARKA W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO 32 11. PRÓBY ZJEDNOCZENIA ZIEM POLSKICH 36 12. PANOWANIE KAZIMIERZA WIELKIEGO 39 5

13. OSADNICTWO I MIASTA W POLSCE W XIII I XIV WIEKU 42 14. ZAKON KRZYŻACKI I POLSKA ZA PANOWANIA PIASTÓW 44 15. PANOWANIE ANDEGAWENÓW W POLSCE 45 16. MONARCHIA STANOWA W POLSCE 47 17. PIERWSZE UNIE POLSKO LITEWSKIE 50 18. PRZYWILEJE SZLACHECKIE 52 19. WIELKA WOJNA Z ZAKONEM KRZYŻACKIM 53 20. WOJNA TRZYNASTOLETNIA 55 Rzeczpospolita szlachecka 57 21. OSTATNIA WOJNA Z ZAKONEM KRZYŻACKIM I HOŁD PRUSKI 57 22. SEKULARYZACJA INFLANT I WOJNA PÓŁNOCNA 59 23. POLITYKA DYNASTYCZNA JAGIELLONÓW I TRAKTAT WIEDEŃSKI 60 24. POLITYKA BAŁTYCKA KRÓLÓW POLSKI W XVI I XVII WIEKU 63 25. CZŁOWIEK W LITERATURZE POLSKIEGO RENESANSU 65 26. KULTURA POLSKIEGO RENESANSU 66 27. SEJM WALNY POWSTANIE I ORGANIZACJA 69 28. RUCH EGZEKUCYJNY 71 29. REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W POLSCE 74 30. UNIA LUBELSKA 77 31. PIERWSZE BEZKRÓLEWIE I WOLNA ELEKCJA 79 32. PANOWANIE STEFANA BATOREGO 82 6

33. PANOWANIE ZYGMUNTA III WAZY 84 34. BAROK I SARMATYZM 87 35. POLSKA A WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA 89 36. WOJNY POLSKO SZWEDZKIE W XVII WIEKU 90 37. POWSTANIE CHMIELNICKIEGO 93 38. WOJNY POLSKO ROSYJSKIE W XVII WIEKU 95 39. WOJNY POLSKI Z TURCJĄ 97 40. PROBLEMY WYZNANIOWE I SPOŁECZNE W POLSCE XVI-XVIII WIEKU 41. POLITYKA POLSKA WOBEC PRUS 99 101 42. PRÓBY REFORM PRZEPROWADZONE PRZEZ JANA KAZIMIERZA 43. POLSKA W EPOCE SASKIEJ 103 104 44. POLSKA OD SEJMU KONWOKACYJNEGO 1764 DO KONFEDERACJI BARSKIEJ 107 45. PIERWSZY ROZBIÓR POLSKI, SEJM ROZBIOROWY 110 46. NAUKA, KULTURA, SZTUKA I MYŚL POLITYCZNA POLSKIEGO OŚWIECENIA 111 47. SEJM CZTEROLETNI 1788 92 115 48. KONSTYTUCJA 3 MAJA 117 49. KONFEDERACJA TARGOWICKA, WOJNA Z ROSJĄ, II ROZBIÓR POLSKI 50. POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE 118 120 51. TRZECI ROZBIÓR POLSKI I SKUTKI UPADKU RZECZPOSPOLITEJ 123 7

Polska pod zaborami 125 52. LEGIONY POLSKIE. POLACY W WOJNACH NAPOLEOŃSKICH 125 53. POSTANOWIENIA KONGRESU WIEDEŃSKIEGO W SPRAWIE ZIEM POLSKICH 54. KONSTYTUCJA KRÓLESTWA POLSKIEGO 129 130 55. NAUKA, SZKOLNICTWO, GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO KRÓLESTWA POLSKIEGO 131 56. SYTUACJA POLITYCZNA W KRÓLESTWIE POLSKIM PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM 133 57. POWSTANIE LISTOPADOWE 135 58. WIELKA EMIGRACJA 138 59. KRÓLESTWO POLSKIE PO POWSTANIU LISTOPADOWYM 142 6o. SYTUACJA W ZABORZE PRUSKIM W 1 POŁOWIE XIX WIEKU 145 61. SYTUACJA W ZABORZE AUSTRIACKIM W 1 POŁOWIE XIX WIEKU 147 62. POWSTANIE KRAKOWSKIE I RABACJA GALICYJSKA 63. WIOSNA LUDÓW NA TERENACH POLSKICH 148 151 64. KRÓLESTWO POLSKIE PRZED POWSTANIEM STYCZNIOWYM 65. POWSTANIE STYCZNIOWE 154 157 66. UWŁASZCZENIE CHŁOPÓW NA ZIEMIACH POLSKICH 161 8

67. SYTUACJA POLAKÓW W ZABORZE ROSYJSKIM PO POWSTANIU STYCZNIOWYM 163 68. POLITYKA GERMANIZACJI W ZABORZE PRUSKIM PO ROKU 1871 165 69. AUTONOMIA GALICYJSKA 168 70. POZYTYWIZM I PRACA ORGANICZNA NA ZIEMIACH POLSKICH 169 71. TRÓJLOJALIZM I STAŃCZYCY 172 72. POWSTANIE RUCHU ROBOTNICZEGO NA ZIEMIACH POLSKICH 174 73. POLSKI NACJONALIZM 176 74. RUCH LUDOWY NA ZIEMIACH POLSKICH 178 75. REWOLUCJA 1905 ROKU W KRÓLESTWIE I JEJ SKUTKI 180 76. POSTAWY POLAKÓW TUŻ PRZED WYBUCHEM I WOJNY ŚWIATOWEJ 182 77. POLSKIE FORMACJE ZBROJNE PODCZAS I WOJNY 184 78. SPRAWA POLSKA A PAŃSTWA CENTRALNE 187 79. KWESTIA POLSKA A ROSJA 191 80. SPRAWA POLSKA NA ZACHODZIE EUROPY 193 II Rzeczpospolita 195 81. KONGRES W WERSALU WOBEC KWESTII POLSKIEJ 82. OŚRODKI ODBUDOWY PAŃSTWA POLSKIEGO 195 196 83. POWSTANIE NACZELNYCH ORGANÓW WŁADZY W POLSCE. MAŁA KONSTYTUCJA 198 9

84. WOJNA POLSKO-RADZIECKA 201 85. POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 207 86. SPRAWA GÓRNEGO ŚLĄSKA, WARMII I MAZUR 209 87. USTALENIE GRANICY Z LITWĄ I CZECHOSŁOWACJĄ 211 88. GOSPODARKA I LUDNOŚĆ RZECZPOSPOLITEJ PO ZAKOŃCZENIU I WOJNY ŚWIATOWEJ 213 89. KONSTYTUCJA MARCOWA 215 90. REFORMA ROLNA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 216 91. GOSPODARKA POLSKA W LATACH 1918 26 217 92. DEMOKRACJA PARLAMENTARNA 1921 26 220 93. STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE POLSKI W LATACH 1918 26 225 94. ZAMACH MAJOWY 228 95. OBÓZ SANACYJNY 1926 35 230 96. OPOZYCJA ANTYSANACYJNA CENTROLEW I WYBORY BRZESKIE 232 97. KONSTYTUCJA KWIETNIOWA 234 98. GOSPODARKA POLSKA 1926 39 236 99. SANACJA PO ŚMIERCI PIŁSUDSKIEGO 239 100. KONSOLIDACJA UGRUPOWAŃ POLITYCZNYCH W POLSCE PO ZAMACHU MAJOWYM 241 101. POLITYKA ZAGRANICZNA W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ 243 102. SZKOLNICTWO, NAUKA I OŚWIATA W II RZECZPOSPOLITEJ 248 103. SYTUACJA MIĘDZYNARODOWA POLSKI TUŻ PRZED WYBUCHEM II WOJNY ŚWIATOWEJ 250 10

II wojna światowa 253 104. KAMPANIA WRZEŚNIOWA 253 105. SYTUACJA ZIEM POLSKICH PO KLĘSCE WRZEŚNIOWEJ 257 106. RZĄD POLSKI NA EMIGRACJI I JEGO PROGRAM 260 107. STOSUNKI POLSKI Z ZSRR W LATACH 1941 43 262 108. WOJSKO POLSKIE POZA GRANICAMI KRAJU 1940-43 265 109. ORGANIZACJA POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO 110. GENEZA I DZIAŁANIE ARMII KRAJOWEJ 268 271 111. RUCH LUDOWY I NARODOWY PODCZAS NIEMIECKIEJ OKUPACJI 274 112. DZIAŁALNOŚĆ KOMUNISTÓW POLSKICH W OKRESIE II WOJNY 276 113. WALKA CYWILNA I WALKA ZBROJNA POLSKIEGO PODZIEMIA 279 114. KOALICJA ANTYHITLEROWSKA A SPRAWA POLSKA 115. WOJSKO POLSKIE W ZSRR 283 285 116. POLSKIE SIŁY ZBROJNE NA ZACHODZIE I WE WŁOSZECH 1944 45 288 117. AKCJA BURZA 290 118. POWSTANIE WARSZAWSKIE 292 119. ŻYDZI W POLSCE PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ 120. KRN, PKWN I MANIFEST LIPCOWY 296 298 11

Polska po II wojnie światowej 301 121. WALKA O KSZTAŁT POLITYCZNY POLSKI W LATACH 1944 45 122. OPOZYCJA W POLSCE W LATACH 1945 47 301 305 123. PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ KOMUNISTÓW OD REFERENDUM DO WYBORÓW 1947 308 124. ZJEDNOCZENIE PPR I PPS 313 125. POLSKA W OKRESIE STALINIZMU 1947 56 315 126. GOSPODARKA POLSKA W LATACH 1947 56 318 127. KONSTYTUCJA Z ROKU 1952 I JEJ ZMIANY 321 128. WYDARZENIA ROKU 1956 W POLSCE 323 129. SYTUACJA POLITYCZNA I GOSPODARCZA POLSKI 1956 70 326 130. WYDARZENIA LAT 1968 70 328 131. POLSKA W OKRESIE GIERKOWSKIM 331 132. OPOZYCJA POLSKA LAT 70., 80. 336 133. WYDARZENIA ROKU 1980 I 1981 W POLSCE 340 134. POLSKA OD STANU WOJENNEGO DO OKRĄGŁEGO STOŁU 135. KULTURA POLSKA W OKRESIE PRL 345 350 136. UMOWA OKRĄGŁEGO STOŁU I ZMIANA USTROJU W POLSCE 354 137. OKRES RZĄDÓW SOLIDARNOŚCIOWYCH 1989 93 138. RZĄDY POSTKOMUNISTYCZNE 1993-97 356 363 139. POLSKA W OKRESIE RZĄDÓW AWS (1997 2001) 140. PONOWNE RZĄDY KOALICJI SLD-PSL 368 374 12

królowie i władcy Polski 378 polscy prezydenci 381 13

ś r e d n i o w i e c z e 1. PAŃSTWO MIESZKA I 1. Plemiona polskie Głównymi plemionami polskimi są: Polanie, Wiślanie, Pomorzanie, Mazowszanie oraz plemiona śląskie. Zjednoczenia dokonują Polanie. 2. Mieszko I jest pierwszym historycznym władcą Polski (pierwsza wzmianka około roku 963); posiada ziemie: a. początkowo Wielkopolskę, Mazowsze i Kujawy, b. zwycięstwo pod Cedynią w 972 r. umożliwia mu zdobycie Pomorza Zachodniego, c. pod koniec życia przyłącza Śląsk i Małopolskę. 14

3. Chrzest Polski Przyczyny przyjęcia: jedna religia dla wszystkich połączy tereny państwa, wokół istnieją właściwie tylko państwa chrześcijańskie, namaszczenie wzmocni władzę księcia. 965 r. Mieszko zawiera przymierze z Czechami i poślubia córkę władcy tego kraju Dobrawę. 966 r. przyjmuje chrzest za pośrednictwem biskupstwa w Ratyzbonie (nie w Magdeburgu, co pozwala na niezależność polskiego Kościoła wobec Cesarstwa). W Poznaniu zostaje utworzone biskupstwo misyjne (pierwszym biskupem Jordan). 4. Dagome Iudex Jest dokumentem oddającym państwo polskie w opiekę papieżowi, powstaje pod koniec życia Mieszka I, zawiera opis granic ówczesnej Polski. 15

2. KOŚCIÓŁ ZA PIERWSZYCH PIASTÓW ZJAZD GNIEŹNIEŃSKI 1. Chrzest Polski 966 r. 2. Misja św. Wojciecha Wojciech, biskup Pragi, zostaje wygnany z Czech i chroni się w Polsce. Udaje się na misję do Prus, gdzie zostaje zamordowany. Bolesław Chrobry wykupuje zwłoki biskupa i chowa w Gnieźnie. Wkrótce Wojciech zostaje uznany świętym. W ten sposób Polska ma swego pierwszego świętego, postać znaną i cenioną w świecie. 3. Zjazd gnieźnieński 1000 r. Cesarz niemiecki Otton III odbywa pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha. Pielgrzymka ta przynosi następujące skutki: powstaje metropolia arcybiskupia w Gnieźnie, brat św. Wojciecha Radzim Gaudenty zostaje pierwszym arcybiskupem, powstają trzy nowe biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu, biskupstwo w Poznaniu utrzymuje niezależność do czasu śmierci biskupa Ungera, 16

Otton III przekazuje Chrobremu włócznię św. Maurycego oraz zakłada mu na głowę diadem cesarski (co interpretowane jest jako wyrażenie zgody na koronację Chrobrego). 3. PANOWANIE BOLESŁAWA CHROBREGO 1. Opanowanie tronu Po śmierci Mieszka I, Bolesław Chrobry wypędza przyrodnie rodzeństwo i wstępuje na tron. 2. Misja św. Wojciecha i zjazd gnieźnieński 3. Wojna z Niemcami 1002 1018 Śmierć Ottona III i wstąpienie na tron Henryka II Bawarskiego powoduje pogorszenie stosunków pomiędzy Polską a Niemcami. Wojna z przerwami trwa 16 lat. Bolesław przejściowo opanowuje nawet Czechy, a Henryk podchodzi z wojskami pod Poznań. Wojna kończy się pokojem w Budziszynie (1018 r.), w wyniku którego Polska otrzymuje Milsko i Łużyce. 4. Przyłączenie Grodów Czerwieńskich 1018 r. podczas wyprawy na Kijów. 17

5. Koronacja Bolesława Chrobrego 1025 r. stanowi uznanie Polski jako pełnoprawnego państwa chrześcijańskiej Europy, a także świadczy o jej znacznym prestiżu (nie było w tym czasie wiele królestw). 4. KRYZYS PAŃSTWA PIASTOWSKIEGO 1. Panowanie Mieszka II koronuje się w 1025 r. zaraz po śmierci ojca; jednoczesny najazd cesarza niemieckiego Konrada i księcia kijowskiego Jarosława Mądrego powoduje przejęcie władzy przez Bezpryma (starszego brata Mieszka) oraz utratę przez Polskę: Milska, Łużyc i Grodów Czerwieńskich; Bezprym szybko umiera, na tron powraca Mieszko II; Mieszko II umiera w 1034 r. i pozostawia kraj w chaosie. 2. Przyczyny kryzysu państwa zbyt duży rozrost terytorialny, słaba integracja poszczególnych regionów, konflikty ze wszystkimi sąsiadami. 18

3. Rozpad państwa po śmierci Mieszka II w kraju brakuje następcy tronu (trwają hipotetyczne rządy Bolesława Zapomnianego); wybucha powstanie antykościelne i antyfeudalne; usamodzielnia się Mazowsze (rządy Miecława); książę Czech Brzetysław najeżdża na Polskę, dokonuje spustoszenia Wielkopolski, zabiera zwłoki św. Wojciecha, przyłącza Śląsk do Czech; Małopolska pozostaje jedyną nie zniszczoną dzielnicą. 4. Powrót Kazimierza Odnowiciela cesarz niemiecki i książę kijowski udzielają pomocy Kazimierzowi w powrocie na tron (boją się zbytniego wzrostu potęgi Czech). 19

5. PANOWANIE KAZIMIERZA ODNOWICIELA, BOLE- SŁAWA ŚMIAŁEGO I WŁADYSŁAWA HERMANA 1. Kazimierz Odnowiciel odzyskuje dziedzictwo przy pomocy cesarza niemieckiego (Wielkopolska, Małopolska); przenosi stolicę państwa do nie zniszczonego Krakowa; przy pomocy Jarosława Mądrego (księcia kijowskiego) pokonuje Miecława i zdobywa Mazowsze oraz Pomorze Gdańskie; pod koniec życia zbrojnie odbiera Czechom Śląsk i płaci im z niego trybut. 2. Bolesław Śmiały (Szczodry) próbuje naśladować politykę Bolesława Chrobrego; udziela poparcia papieżowi przeciw cesarzowi niemieckiemu w konflikcie o inwestyturę; odnawia metropolię arcybiskupią w Gnieźnie; w grudniu 1076 r. koronuje się za zgodą papieża; przestaje płacić Czechom trybut za Śląsk; obsadza na tronie węgierskim i kijowskim przychylnych sobie książąt; 20

w czasie jednej z wypraw kijowskich Bolesława wybucha bunt możnych przeciwko władcy; król krwawo rozprawia się z buntem i skazuje na śmierć w niejasnych okolicznościach biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa; w 1079 r. król zostaje wygnany (umiera na Węgrzech). 3. Władysław Herman Polska przechodzi do obozu cesarskiego; spada znaczenie Polski na arenie międzynarodowej; następuje powrót do płacenia trybutu za Śląsk; w kraju za niedołężnego księcia rządy sprawuje wszechwładny palatyn Sieciech; pod koniec życia Władysław Herman zostaje zmuszony wygnać Sieciecha i podzielić się władzą z synami Zbigniewem i Bolesławem. 21

6. ZABYTKI POLSKIEGO PIŚMIENNICTWA Żywot św. Wojciecha i pięciu Braci Męczenników z przełomu X/XI w.; Kronika Galla Anonima z okresu panowania Bolesława Krzywoustego; Bulla gnieźnieńska 1136 r.; Kronika Wincentego Kadłubka pisana w czasie panowania Kazimierza Sprawiedliwego; Księga Henrykowska koniec XIII w.; Bogurodzica najstarszy zapis z początku XV w., data powstania umieszczana pomiędzy X-XIV wiekiem; Kazania świętokrzyskie XIV w.; Psałterz floriański XIV w.; Kronika napisana przez Janka z Czarnkowa za panowania Ludwika Węgierskiego; Biblia królowej Zofii XV w.; Historia Polski Jan Długosz (XV w.). 22

7. PANOWANIE BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO 1. Współrządzi z bratem Zbigniewem, którego w 1107 r. skazuje na wygnanie. 2. Wojna z Niemcami w 1109 r. cesarz Henryk V najeżdża na Polskę pod pretekstem obrony praw Zbigniewa; Bolesław zwycięża dzięki obronie grodów nadodrzańskich (Głogów, Wrocław) i prowadzonej wojnie podjazdowej. 3. Pogodzenie z bratem Bolesław godzi się z bratem, potem go więzi i oślepia rychła śmierć Zbigniewa. 4. Podbój Pomorza zajmuje Pomorze Gdańskie i wciela je do Polski w 1116 r.; podporządkowuje lennie Pomorze Szczecińskie w 1122 r. 5. Obrona niezależności polskiego Kościoła arcybiskup Norbert uzyskuje zgodę papieża na podporządkowanie polskiej prowincji kościelnej biskupstwu w Magdeburgu; 23

zjazd w Merserburgu w 1135 r. (Bolesław i cesarz Lotar III): a. Bolesław rezygnuje ze starań o koronę, składa hołd lenny z Pomorza i nie opanowanej wyspy Rugii oraz płaci trybut za 12 lat wstecz, b. zostaje unieważnione podporządkowanie polskich biskupstw Magdeburgowi. 6. Statut Bolesława Krzywoustego 1138 r. Wydany zostaje w celu zapobieżenia walkom o władzę pomiędzy synami Krzywoustego. Główne postanowienia: a. senior zawsze najstarszy z Piastów reprezentuje państwo polskie na zewnątrz, sprawuje władzę zwierzchnią nad juniorami i otrzymuje w dożywotnie władanie ziemię senioralną ze stolicą w Krakowie; b. reszta kraju zostaje podzielona, na dziedziczne dzielnice, pomiędzy synów Bolesława Krzywoustego: Władysław Wygnaniec Śląsk, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze, Mieszko Stary Wielkopolska, 24

Henryk, a po jego śmierci Kazimierz Sprawiedliwy ziemia sandomierska, Salomea, wdowa po Krzywoustym ziemia łęczycka. Realizacja testamentu przyniosła państwu polskiemu długotrwałe rozbicie (charakterystyczne dla ówczesnej Europy), utratę części terenów i spadek znaczenia państwa polskiego na arenie międzynarodowej. 8. WŁADZA, KOŚCIÓŁ I LUDNOŚĆ ZA PIERWSZYCH PIASTÓW Obszar państwa 250 tys. km 2, gęstość zaludnienia 4 osoby na km 2, w miastach 15 osób na km 2. a. władza centralna państwo patrymonialne władca jest właścicielem całej ziemi; na czele państwa stoi dziedziczny władca, który teoretycznie rządzi samodzielnie, w praktyce jednak musi dzielić władzę z możnymi; 25

najważniejszym urzędnikiem w państwie jest palatyn/wojewoda, pozostali urzędnicy to m.in.: kanclerz, cześnik, komornik, koniuszy; b. siła zbrojna stanowi ją drużyna książęca licząca do ok. 3 tys. ludzi; jej utrzymanie jest zbyt drogie i Kazimierz Odnowiciel wprowadza służbę wojskową dla ludzi osadzonych na ziemi na prawie rycerskim, co oznacza, że właściciel takiej ziemi zostaje zobowiązany do utrzymania konia bojowego i stawania zbrojnie na każde wezwanie władcy, przy jednoczesnym zwolnieniu z ciężarów prawa książęcego; c. regalia monopole władcy są to przywileje zastrzeżone wyłącznie dla władcy: bicie monety, polowanie na określone zwierzęta (niedźwiedzie, bobry), pobieranie cła i myta, korzystanie z kopalin (np. sól); d. administracja terytorialna podstawa: grody, na czele których stoją grododzierżcy, inaczej zwani kasztelanami (administrują, ściągają podatki, w razie zagrożenia są zobowiązani do obrony); 26

e. Kościół organizacja kościelna jest ściśle związana z administracją państwową, która z usług kapłanów korzysta chociażby ze względu na ich umiejętność czytania i pisania; od zjazdu gnieźnieńskiego istnieje jedno arcybiskupstwo w Gnieźnie i cztery biskupstwa: w Poznaniu, Wrocławiu, Kołobrzegu i Krakowie (biskupstwo w Kołobrzegu dość szybko upada); po buncie ludowym (po śmierci Mieszka II) administrację kościelną odbudowują Bolesław Śmiały i jego następcy, tworząc biskupstwa w Płocku, Włocławku, Lubuszu i Kamieniu Pomorskim; zostają sprowadzeni benedyktyni fundacje klasztorów m.in. w Tyńcu i Mogilnie; f. ludność wolni chłopi stanowią zdecydowaną większość ludności Polski w X-XI w.; ludność niewolna jest zależna bezpośrednio od księcia lub możnych, możni początkowo nieliczni, ich poziom życia nie odbiega zbytnio od poziomu życia ogółu wol- 27

nych ludzi, w miarę upływu lat ich wpływy i dochody systematycznie rosną; g. obowiązki ludności ciężary prawa książęcego: a. daniny oddawanie określonej ilości zboża, bydła, itp.; b. posługi prace na rzecz państwa: budowa i reperacja grodów, dróg oraz przesiek i stanic zapewnienie noclegu urzędnikom księcia, przewozu itp.; ludność służebna zwolniona z ciężarów, ale obciążona szczególnymi obowiązkami, o ich rodzaju mówią nazwy wsi: Łagiewniki, Sokolniki, Grotniki, Skotniki itp. 28

9. ROZBICIE DZIELNICOWE NASTĘPSTWA POLI- TYCZNE 1. SYTUACJA WEWNĘTRZNA a. walka o zwierzchnictwo po śmierci Krzywoustego seniorem zostaje Władysław (Wygnaniec); pomiędzy seniorem a juniorami wybuchają walki, Władysław ponosi klęskę (musi uchodzić z kraju) Bolesław Kędzierzawy zostaje nowym seniorem (1146 r.), mimo interwencji cesarza Fryderyka I zachowuje swoją władzę do śmierci; po śmierci Bolesława nowym seniorem zostaje Mieszko Stary; Kazimierz Sprawiedliwy wraz z możnymi odbiera Mieszkowi władzę (Mieszko utrzymuje się w Wielkopolsce). b. Zjazd w Łęczycy 1180 r. Kazimierz zwołuje zjazd w celu zalegalizowania swej władzy; zostaje uznana władza zwierzchnia Kazimierza; ustalona zostaje dziedziczność władzy w dzielnicy krakowskiej przez synów Kazimierza. 29

c. decentralizacja państwa syn Kazimierza Leszek Biały nie ma wpływu na politykę innych książąt i nie otrzymuje władzy pryncepsa (księcia zwierzchniego); między książętami toczą się nieustanne walki o dzielnicę krakowską i rozszerzenie własnych dzielnic; za panowania Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego w 1 poł. XIII w. następuje podporządkowanie kilku dzielnic jednemu władcy, bez znamion jednolitości władzy, o czym świadczy tytulatura (książę Śląska, Kujaw itp.) oraz brak jakichkolwiek działań unifikacyjnych wobec zajętych ziem. 2. SYTUACJA ZEWNĘTRZNA 1. Marchia Brandenburska powstaje na ziemiach Słowian połabskich, jej rozwój zapoczątkowuje Albrecht Niedźwiedź w połowie XII wieku; w połowie XIII wieku margrabiowie brandenburscy odkupują od Bolesława Rogatki ziemię lubuską; 30

po zakupie ziemi lubuskiej następuje ekspansja marchii na tereny położone pomiędzy Pomorzem i Wielkopolską (wzdłuż Warty i Noteci), co przyczynia się do powstania Nowej Marchii, sięgającej aż po tereny Pomorza Gdańskiego. 2. Zakon krzyżacki 1226 r. zostaje zawarta umowa między Konradem Mazowieckim a Krzyżakami, której skutkiem jest nadanie zakonowi ziemi chełmińskiej w zamian za podbój i chrystianizację Prus; Zakon fałszuje umowę i uzyskuje od cesarza niemieckiego dokument stwierdzający, że ziemia chełmińska oraz ziemie Prusów są księstwem podporządkowanym cesarstwu i pozostającym we władaniu Krzyżaków; do 1283 r. następuje podbój ziem pruskich; na podbitych ziemiach trwa intensywna kolonizacja i budowa zamków warownych (Malbork, Elbląg). 3. Mongołowie po klęsce wojsk ruskich nad Kałką w 1223 r. Tatarzy rozpoczynają podbój Rusi; 31

1241 r. Tatarzy najeżdżają Węgry i Polskę, wojska polskie ponoszą klęskę pod Legnicą, ginie Henryk Pobożny (spalona i zniszczona zostaje prawie cała południowa Polska); Tatarzy jeszcze kilkakrotnie dokonują najazdów na ziemie polskie, ale żaden nie jest już tak dotkliwy, jak ten z 1241 r. 10. SPOŁECZEŃSTWO I GOSPODARKA W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO 1. Zmiany w rolnictwie wprowadzenie trójpolówki; pojawienie się nowych narzędzi: kosy, pługa żelaznego, brony. Wzrost wydajności upraw, powoduje z jednej strony wzrost zaludnienia, z drugiej umożliwia powiększenie obszaru ziemi uprawnej i intensywną kolonizację. 32