Gospodarka Południowego Podlasia w latach 1918-1939

Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wydział Humanistyczny Arkadiusz Zawadzki Gospodarka Południowego Podlasia w latach 1918-1939 praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. nadz. dr. hab. Józefa Piłatowicza Siedlce 2012

Spis treści Wstęp 5 Wykaz skrótów 19 Rozdział 1 Terytorium i demograficzna charakterystyka Południowego Podlasia 21 1.1 Terytorium 21 1.1.1 Charaktertstyka fizycznogeograficzna 21 1.1.2 Podział administracyjny 23 1.2 Ludność 25 1.2.1 Liczba ludności i gęstość zaludnienia 25 1.2.2 Struktura wiekowa i podział ludności według płci 28 1.2.3 Poziom urbanizacji 30 1.2.4. Struktura narodowościowa i wyznaniowa 31 1.2.5 Poziom wykształcenia 36 1.2.6 Struktura zawodowa 39 Rozdział 2 Rolnictwo i leśnictwo 47 2.1 Warunki naturalne funkcjonowania rolnictwa Południowego Podlasia. 47 2.1.1 Gleby 48 2.1.2 Sytuacja hydrologiczna 48 2.1.3 Klimat 49 2.2 Struktura użytków rolnych i wielkości gospodarstw. 51 2.2.1 Struktura użytkowania gruntów 51 2.2.2 struktura wielkości gospodarstw 57 2.3 Produkcja roślinna. 74 2.3.1 Czynniki wpływające na poziom produkcji roślinnej 74 2.3.2 Odbudowa produkcji roślinnej po wojnie 75 2.3.3 Struktura zasiewów 79 2.3.4 Zbiory 88 2.4 Produkcja zwierzęca. 102 2.4.1 Warunki i tradycje hodowli zwierząt w regionie. Straty wojenne 102 2.4.2 Hodowla bydła rogatego 106 2.4.3 Hodowla trzody chlewnej 108 2.4.4 Hodowla koni 110 2.4.5 Hodowla owiec 112 2.4.6 Zróżnicowanie hodowli bydła rogatego, trzody chlewnej, koni i owiec w powiatach regionu 113 2.4.7 Hodowla kóz, drobiu, pszczół i ryb 115 2.5 Poziom kultury rolnej w regionie 120 2.5.1 Rolnictwo Południowego Podlasia na tle województwa lubelskiego i kraju 120 2.5.2 Oświata rolnicza 128 2.5.3 Kółka rolnicze i spółdzielczość rolnicza 137 1

2.6 Gospodarka leśna. 143 2.6.1 Poziom zalesienia Południowego Podlasia w latach 1918-1939 143 2.6.2 Zalesianie nieużytków 146 Rozdział 3 Przemysł 151 3.1 Pozycja przemysłu w strukturze gospodarczej Południowego Podlasia 151 3.2 Położenie przemysłu w okresie międzywojennym 155 3.2.1 Strty wojenne 155 3.2.2 Sytuacja przemysłu Południowego Podlasia w pierwszych latach istnienia II Rzeczypospolitej 157 3.2.3 Położenie przemysłu w latach 1923-1929 161 3.2.4 Przemysł Południowego Podlasia w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego 173 3.2.5 Rozwój przemysłu w regionie w latach ożywienia gospodarczego 1936-1939 180 3.3 Struktura ilościowa i rozmieszczenie przestrzenne zakładów przemysłowych 185 3.3.1 Liczba zakładów w regionie 185 3.3.2 Rozmieszczenie przestrzenne zakładów 187 3.4 Charakterystyka poszczególnych branż przemysłowych 191 3.4.1 Przemysł mineralny 192 3.4.2 Przemysł metalowy i elektrotechniczny 198 3.4.3 Przemysł chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, papierniczy, poligraficzny i budowlany 203 3.4.4 Przemysł skórzany 205 3.4.5 Przemysł drzewny 206 3.4.6 Przemysł spożywczy 210 3.4.7 Przemysł energetyczny (elektrownie) 225 Rozdział 4 Rzemiosło 233 4.1 Rola rzemiosła w regionie w okresie międzywojennym 233 4.2 Liczebność zakładów rzemieślniczych 240 4.3 Zróżnicowanie zakładów rzemieślniczych Południowego Podlasia 251 4.3.1 Struktura branżowa rzemiosła 251 4.3.2 Struktura narodowościowa 257 4.4 Przemysł ludowy, domowy i chałupnictwo 262 Rozdział 5 Handel i finanse 269 5.1 Położenie handlu Południowego Podlasia w latach międzywojennych 269 5.2 Liczebność i struktura zakładów handlowych 285 5.2.1 Liczebność zakładów handlowych 285 5.2.2 Struktura branżowa zakładów handlowych 290 5.2.3 Struktura narodowościowa 293 5.3 Handel targowy 297 5.4 Finanse 306 2

Rozdział 6 Komunikacja i łączność 321 6.1 Miejsce komunikacji i łączności w strukturze gospodarczej regionu 321 6.2 Koleje 327 6.3 Transport drogowy 335 6.3.1 Sieć drogowa Południowego Podlasia 335 6.3.2 Transport konny 344 6.3.3 Transport samochodowy 347 6.4 Łączność 354 Zakończenie Aneksy Bibliografia 361 365 515 3

4

Wstęp Zagadnienia z zakresu historii gospodarczej w polskiej nauce historycznej nie należą do głównego nurtu zainteresowań badawczych. Ustępują pod tym względem pola przede wszystkim historii politycznej. Znaczna część publikacji dotyczy kwestii ogólnych, ogólnokrajowych, wobec czego stosunkom gospodarczym w ujęciu niewielkich, lokalnych i regionalnych społeczności poświęcono relatywnie mało miejsca i uwagi. Dodatkowo w korzystniejszej sytuacji znajdują się tereny zindustrializowane, które dzięki rozwojowi przemysłu budzą większe zainteresowanie historyków. Natomiast obszary o charakterze rolniczym o wiele rzadziej stają się celem badań z zakresu historii gospodarczej. Jednak różnice w strukturze ekonomicznej poszczególnych regionów nie mają wpływu na fakt, iż gospodarka stanowi podstawę materialnego bytu ich mieszkańców. Niniejsza praca poświęcona jest ekonomice Południowego Podlasia w okresie dwudziestolecia międzywojennego, wpisuje się tym samym w nurt badań nad regionalną historią gospodarczą. Stanowi próbę częściowego wypełnienia istniejącej w historiografii luki. Jej podstawowym założeniem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o pozycję regionu w systemie gospodarczym II Rzeczypospolitej, rozważenie kwestii czy jego struktura świadczyła o nowoczesności, czy też o zacofaniu pod względem ekonomicznym i wreszcie, czy w przeciągu 21 lat istnienia niepodległego państwa polskiego można mówić o postępie. W świetle kontrowersji, jakie wzbudza ocena poziomu rozwoju gospodarczego kraju w latach 1918-1939, odpowiedź na ostatnie pytanie może być problematyczna. Jednak autor stawia hipotezę, iż przeobrażenia, jakie dokonały się w ekonomice Południowego Podlasia w tym okresie są wyrazem umiarkowanego postępu. Ramy chronologiczne pracy obejmują okres od 1918 r. do 1939 r. Są to lata, kiedy gospodarka Południowego Podlasia funkcjonowała w ramach systemu ekonomicznego II Rzeczypospolitej opartego na zasadach wolnego rynku. Biorąc pod uwagę stosunki gospodarcze nie był to okres jednolity 1, ale pod względem politycznym i prawnym istnienie państwa polskiego pozostawało relatywnie stabilną podstawą rozwoju. 1 W dwudziestoleciu międzywojennym wyróżnia się cztery główne okresy: walki o granice i kryzysu inflacyjnego (1918-1923), dobrej koniunktury (1924-1929), wielkiego kryzysu gospodarczego (1930-1935) i rozkręcania koniunktury (1936-1939). Między innymi taki podział wprowadzają w swojej pracy Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski międzywojennej, w 4 tomach, T. 1, W dobie inflacji 1918-1923, Warszawa 1967; T. 2, Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres Kryzysu poinflacyjnego i ożywienia koniunktury 1924-1929, Warszawa 1971; T. 3, Wielki Kryzys 1930-1935, Warszawa 1982; T. 4. Lata interwencjonizmu państwowego 1936-1939, Warszawa 1988. 5

Zdecydowanie bardziej problematyczną kwestią jest zakres terytorialny tematu badawczego. Przede wszystkim w okresie międzywojennym Południowe Podlasie nie tworzyło odrębnej jednostki administracyjnej, stanowiąc północną część województwa lubelskiego. Początkowo obejmowało dziewięć powiatów: bialski, garwoliński, konstantynowski, łukowski, radzyński, siedlecki, sokołowski, węgrowski i włodawski, a następnie, po zlikwidowaniu w 1932 r. powiatu konstantynowskiego osiem 2. Obszar ów pokrywał się z terytorium istniejących pod zaborem rosyjskim: województwa podlaskiego (1815-1837), guberni podlaskiej (1837-1844) i guberni siedleckiej (1867-1914) 3. Szczególnie ten ostatni okres miał duże znaczenie w przeobrażaniu się gospodarki regionu. W latach sześćdziesiątych XIX w. na terenie Królestwa Polskiego uwłaszczenie chłopów zapoczątkowało rozwój stosunków kapitalistycznych na wsi, ułatwiając tym samym rozwój przemysłu, który to proces określany jest mianem rewolucji przemysłowej 4. Powyższe zmiany przebiegały w sytuacji gdy Południowe Podlasie stanowiło odrębną jednostkę administracyjną z głównym ośrodkiem w Siedlcach. Sprzyjało to powstawaniu różnego rodzaju powiązań, tym bardziej, że czynnik administracyjny odgrywał w gospodarce poważną rolę. Dzięki niemu między innymi stosunki gospodarcze w regionie łączyły się w jedną całość. 2 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej Dz.U.), Nr 65, poz. 395, Ustawa tymczasowa o organizacji władz administracyjnych II instancji; Dz.U. Nr 6, poz. 33, Zniesienie powiatu konstantynowskiego w województwie lubelskim; Z. Daszyńska-Golińska, Stosunki ludności województwa lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, pod red. I. Czumy, Lublin 1932, s. 142-143; W. Klonowiecki, Podział administracyjny województwa lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, s. 96; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna - dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 124; S. Krzykała, W Polsce Niepodległej 1918-1939, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, Warszawa 1974, s. 747-750. 3 W latach 1810-1815 Południowe Podlasie stanowiło departament siedlecki Księstwa Warszawskiego złożony z dziewięciu powiatów: bialskiego, garwolińskiego, łukowskiego, łosickiego, radzyńskiego, siedleckiego, węgrowskiego, włodawskiego i żelechowskiego, w latach 1815-1837 było województwem podlaskim obejmującym cztery obwody: bialski, łukowski, radzyński i siedlecki, w latach 1837-1844 gubernią podlaską z takim samym jak wcześniej podziałem na cztery ale tym razem powiaty, w latach 1844-1866 (do 31 XII) należało do guberni lubelskiej, a w latach 1867-1914 było gubernią siedlecką z dziewięcioma powiatami: bialskim, konstantynowskim, garwolińskim, łukowskim, radzyńskim, siedleckim, sokołowskim, węgrowskim i włodawskim, pomniejszoną w 1912 r. o część powiatu konstantynowskiego, cały powiat bialski, część powiatów radzyńskiego i włodawskiego, które weszły do nowo utworzonej guberni chełmskiej. J. Wojtasik, Siedlce w latach zaborów (1795-1914), [w:] Siedlce 1448-1995, praca zbiorowa pod red. E. Kospath- Pawłowskiego, Siedlce 1996, s. 45-46; J. Kazimierski, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808-1914). Zabudowa Ludność Gospodarka, Warszawa 1994, s. 267, 271; W. Śladkowski, Pod zaborem austriackim w Księstwie Warszawskim i Królestwie polskim 1795-1831, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, praca zbiorowa pod red. T. Mencla, Warszawa 1974, s. 488, 490-491; T. Mencel Między powstaniami 1831-1864, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, s. 546, 559; A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się kapitalizmu 1864-1918, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, Tom I, s. 643-647; U. Głowacka-Maksymiuk, Działalność samorządowa narzędziem walki z caratem na Podlasiu w latach 1864-1918, [w:] Tradycje i współczesność samorządu terytorialnego na Południowym Podlasiu, praca zbiorowa pod red. R. Dmowskiego i P. Matusaka, Siedlce 2002, s. 27-28. 4 Rewolucja przemysłowa na ziemiach Królestwa Polskiego datowana jest na lata 1850-1880. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, 148-151; W Rusiński, Rozwój gospodarczy ziem polskich w zarysie, Warszawa 1973, s. 260, 313-314; J. Łukasiewicz, Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Polskiego 1852-1886, Warszawa 1963, s. 168-171, 306-307, 384-385. 6

Kolejnym ważnym zjawiskiem był rozwój sieci kolejowej, także przypadający na koniec XIX i początek XX w. Główną osią był tutaj kierunek wschód-zachód, co sprawiało, że kontakty gospodarcze Południowego Podlasia z Warszawą czy Brześciem były częstsze i łatwiejsze niż z Lublinem. W efekcie kształtowanie się systemu ekonomicznego w guberni siedleckiej i lubelskiej przebiegało niezależnie od siebie i w nieco odmienny sposób. Różnice te pozostały zauważalne także w latach 1918-1939, dlatego też gospodarka północnej części międzywojennego województwa lubelskiego, rozumianej jako odrębna całość stanowi interesujący problem badawczy wypełniający lukę w historiografii regionu. Odrębnym problemem jest nazwa Południowe Podlasie. Termin ten budzi wiele kontrowersji i funkcjonuje właściwie tylko w środowisku historyków związanych z Siedlcami i Białą Podlaską 5. Już określenie historyczno-geograficznego Podlasia nastręcza pewnych trudności związanych ze zmianami przynależności politycznej i administracyjnej ziem polskich 6. Jeszcze bardziej zagadkowa musi być więc jego południowa część. Rozstrzygające ustalenie co jest Południowym Podlasiem, a co nim nie jest wykracza jednak poza ramy tematu badawczego. Mimo to niezbędne jest stwierdzenie, iż na potrzeby pracy Południowym Podlasiem nazwany został wspomniany powyżej obszar dziewięciu (od 1932 r. 5 Przykładem są publikacje obecnych i byłych pracowników Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych UP-H w Siedlcach T. Boruty, Społeczeństwo Południowego Podlasia wobec werbunku do Legionu Puławskiego, [w:] Wojsko i kultura w dziejach Polski i Europy. Księga jubileuszowa profesora Piotra Matusaka w 65 rocznicę urodzin, pod red. R. Dmowskiego, J. Gmitruka, G. Korneć, W. Włodarkiewicza, Warszawa-Siedlce 2006; Z. Czyry-Rolicz, Spółdzielczość rolnicza południowego Podlasia w okresie transformacji (1987-1997), [w:] Z badań nad problemami współpracy transgranicznej, pod red. M. Ciechocińskiej, Siedlce 2000; M. Ciechocińskiej, Miasta południowego Podlasia w warunkach transformacji systemowej, [w:] Człowiek a środowisko. 44 Zjazd PTG [Polskiego Towarzystawa Geograficznego], 24-27 sierpnia 1995, Toruń 1995; taże, Miasta południowego Podlasia w warunkach transformacji systemowej, [w:] Geografia osadnictwa, ludności i turyzmu wobec transformacji systemowej, red. W. Maik, D. Sokołowski, Toruń 1997; R. Dmowskiego, Kolejarze Południowego Podlasia w walkach o Niepodległość, [w:] Rok 1918 na Podlasiu, praca zbiorowa pod red. A. Kołodziejczyka i K Pindla, Siedlce 2001; A. Kołodziejczyka, Czasopisma historyczne Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza w latach 1969-2006, [w:] Wydawnictwa ciągłe poświęcone historii regionalnej. 30-lecie działalności wydawniczej Archiwum Państwowego w Siedlcach, red. G. Welik, Siedlce 2006; tenże, Źródła do dziejów osadnictwa tatarskiego na Południowym Podlasiu, [w:] Źródła do dziejów regionu, red. U. Głowacka- Maksymiuk, G. Welik, Siedlce 2002; G. Korneć, Tajna oświata na Południowym Podlasiu i Wschodnim Mazowszu 1939-1944, Siedlce 2006; P. Matusaka, Stan badań i potrzeby badawcze nad dziejami Południowego Podlasia, [w:] Mazowsze w badaniach regionalnych końca XX wieku, Zeszyty Regionalne, Nr 11 (2000); H. Mierzwińskiego, Południowe Podlasie w okresie Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja, [w:] Podlasie a Konstytucja 3 Maja, Biała Podlaska 1991; tenże, Walki zbrojne na Południowym Podlasiu w latach 1792-1944. Szkic do dziejów, [w:] Rocznik Bialskopodlaski, T. 5 (1997); tenże, Kulturotwórcza rola Kościoła katolickiego na Południowym Podlasiu (szkic do dziejów), [w:] Kultura narodowa i Kościół katolicki w tysiącleciu państwa polskiego, red. W. Ważniewski, Siedlce 2003; oraz prace zbiorowe Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, Tom I, pod red. A Kołodziejczyka przy współpracy W. Charczuka i D. Grzegorczuka, Siedlce 2009; Tradycje i współczesność samorządu terytorialnego na Południowyym Podlasiu, praca zbiorowa pod red. R. Dmowskiego i P. Matusaka; Przeciw narzuconej władzy. Podziemie niepodległościowe w Garwolińskim na Południowym Podlasiu i Wdschodnim Mazowszu w latach 1944-1951, pod red. A.Kołodziejczyka i Z. Gnata-Witeski, Garwolin-Warszawa 2006 6 Porównaj J. Tyszkiewicz, Podlasie: kształtowanie się nazwy i terytorium do końca XIX stulecia, Prace archiwalno-konserwatorskie na terenie województwa siedleckiego, 1982, z. 3, s. 7-17. 7

ośmiu) powiatów województwa lubelskiego. Warto też zauważyć, że sama nazwa traktowana jest w pewnym stopniu jako termin techniczny ułatwiający precyzyjne określenie terytorium, które nie stanowiło odrębnej jednostki administracyjnej, bez konieczności stosowania obszernych objaśnień. Praca posiada układ problemowy. Całość ujęto w sześciu rozdziałach. Pierwszy poświęcony jest charakterystyce ogólnogeograficznej, administracyjnej i demograficznej Południowego Podlasia, stanowiącej podstawę funkcjonowania systemu ekonomicznego regionu. Następne części omawiają poszczególne działy gospodarki, w kolejności przyjętej za klasyfikacją ustaloną przez międzywojenne wydawnictwa statystyczne 7. Rozdział drugi dotyczy rolnictwa, które w okresie międzywojennym pozostawało najważniejszym elementem struktury gospodarczej Południowego Podlasia. Omówiono w nim strukturę użytków rolnych, gospodarstw oraz specyfikę produkcji rolnej, ze zwróceniem uwagi na jej wielkość i różnorodność. Podjęta została także próba oceny poziomu kultury rolnej. Razem z rolnictwem przedstawiono gospodarkę leśną prowadzoną na obszarze północnych powiatów województwa lubelskiego. Rozdział trzeci poświęcony jest przemysłowi. Kluczowym zagadnieniem w tym przypadku, jak również w odniesieniu do rzemiosła, prezentowanego w następnej, czwartej części, jest oddzielenie od siebie obydwu działów wytwórczości. Przyjęte rozwiązanie stanowi w tym względzie propozycję autora opartą na interpretacji niejednoznacznych przepisów prawa podatkowego i przemysłowego. W dalszym fragmencie ukazano możliwości prowadzenia działalności przemysłowej na terenie Południowego Podlasia na tle ogólnokrajowej sytuacji gospodarczej. W rozdziale zawarto również strukturę liczebną i charakterystykę najważniejszych branż przemysłowych. Sytuacja rzemiosła w regionie zrelacjonowana jest w czwartym rozdziale pracy. Oprócz struktury ilościowej i branżowej drobnej wytwórczości uwzględniono także strukturę narodowościową, która w okresie międzywojennym w przypadku rzemiosła oraz handlu 7 W pierwszym rzędzie uwzględniono klasyfikację zastosowaną przy omawianiu struktury zatrudnienia w spisach ludności z 1921 r. i 1931 r., które mimo pewnych różnic (na przykład w 1921 r. ogrodnictwo, rybactwo, leśnictwo i łowiectwo zostały ujęte razem z rolnictwem, natomiast w 1931 r. wyłączone w odrębny dział gospodarki), ustaliły następującą kolejność działów: rolnictwo, górnictwo i przemysł, handel i ubezpieczenia, komunikacja i transport, służba publiczna, szkolnictwo, oświata i kultura, lecznictwo i higiena, służba domowa, utrzymujący się bez pracy i bez określonego zawodu. Oczywiście wykorzystano tylko część kategorii, które można powiązać bezpośrednio z wytwórczością lub świadczeniem usług, dzieląc jednocześnie górnictwo i przemysł na dwie części wyodrębniając z niego rzemiosło. Statystyka Polski t. 18, Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1927, s. VI, IX-XI; Statystyka Polski Seria C, z. 85, Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1938, s. XII. 8

była ich specyficzną cechą, wpływającą na stosunki społeczne, ale też i ekonomiczne obydwu gałęzi gospodarki. Rozdział piąty zawiera omówienie położenia handlu i finansów Południowego Podlasia, porównuje warunki jego funkcjonowania w odniesieniu do zmian ogólnej koniunktury gospodarczej. Podobnie jak we wcześniejszych częściach podjęto, próbę oszacowania ogólnej liczebności zakładów handlowych oraz ich struktury branżowej. Przedstawiono również rolę, jaką odgrywał wówczas w życiu gospodarczym regionu handel targowy. Jeżeli chodzi o finansowość, to za podstawowy cel uznano zaprezentowanie możliwości inwestycyjnych ówczesnych instytucji zajmujących się działalnością kredytową. Rozdział szósty dotyczy systemu komunikacji i łączności w regionie. Znajdują się w nim informacje o sieci kolejowej i drogowej Południowego Podlasia, o zmianach, jakie w nich zachodziły w okresie międzywojennym oraz o praktycznym wykorzystaniu istniejących warunków, czyli przybliżonej skali przewozów osobowych i towarowych przy pomocy różnych środków transportu. W odniesieniu do łączności, skupiono się na działalności Poczty Polskiej na obszarze północnej części województwa lubelskiego. Całość pracy w przeważającej mierze posiada charakter opisowy. Przedstawia obraz funkcjonowania gospodarki Południowego Podlasia. Fakt ten zmusił autora do znalezienia wspólnej płaszczyzny umożliwiającej porównanie sytuacji ekonomicznej każdego z powiatów oraz zestawienie jej ze wskaźnikami ogólnokrajowymi. Jednocześnie ogranicza ewentualność dokładnego zbadania zjawisk zachodzących w jednostkowych przypadkach powiatów, miast, czy też gmin. Mogą one bowiem stanowić jedynie egzemplifikację ogólniejszych procesów, natomiast na ich przykładzie nie można tworzyć uogólnień. Stąd też niniejsza praca w swej zasadniczej części przybiera kształt syntezy, kosztem badań monograficznych. Informacje, które w największym stopniu pozwalają na uzyskanie całościowego obrazu sytuacji gospodarczej w regionie, to przede wszystkim różnego rodzaju dane statystyczne. Stanowią one podstawę źródłową pracy. Materiał statystyczny pochodzi w dużej części z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego. Pomocne okazały się zwłaszcza informacje zebrane podczas spisów powszechnych przeprowadzonych w 1921 r. i 1931 r 8. Decydującym wyznacznikiem jest tutaj odpowiedni poziom szczegółowości, który stwarza warunki do rekonstrukcji struktury zatrudnienia na szczeblu powiatów. Podobną dokładnością 8 Statystyka Polski t. 18, Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1927; Statystyka Polski Seria C, z. 85, Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lubelskie, Warszawa 1938. 9

cechują się statystyki rolnicze 9, natomiast statystyki przemysłowe operują najczęściej danymi dotyczącymi obszarów województw 10 i dlatego też są o wiele mniej przydatne. Niekorzystnym zjawiskiem jest również fakt, iż istniejący materiał statystyczny opisuje okres międzywojenny w sposób nierównomierny. Najmniejsza ilość danych odnosi się do pierwszej, a w następnej kolejności do drugiej połowy lat dwudziestych. W latach trzydziestych informacje zebrane przez GUS są już znacznie bardziej szczegółowe i obfite, co wskazuje na zwiększone zainteresowanie sprawami gospodarczymi, zwłaszcza w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego. Nadal jednak większość uwagi poświęca się kwestiom związanym z rolnictwem oraz przemysłem, traktując inne działy gospodarki, takie jak rzemiosło, handel wewnętrzny, transport, w marginalny sposób. Stanowi to poważny problem, rzutujący między innymi na dysproporcje występujące pomiędzy poszczególnymi częściami niniejszej pracy. Ilustruje to zróżnicowana objętość rozdziałów dotyczących z jednej strony rolnictwa i przemysłu, a z drugiej pozostałych sektorów gospodarki. W znacznej mierze wynika to właśnie ze wspomnianych powyżej, luk w materiale statystycznym. Ważną kategorię źródeł drukowanych stanowią Roczniki Polskiego Przemysłu i Handlu oraz Księgi adresowe Polski 11, dostarczające wiadomości o poszczególnych przedsiębiorstwach przemysłowych, rzemieślniczych, handlowych i finansowych. Trzeba jednak zaznaczyć, że ze względu na metodę zbierania informacji za pomocą dobrowolnie nadsyłanych ankiet, nie obejmują one wszystkich firm. Stąd też powyższe wydawnictwa pełnią tylko rolę pomocniczą. Oprócz publikacji GUS-u dane statystyczne oraz dokumenty innego rodzaju dotyczące gospodarki Południowego Podlasia w okresie międzywojennym, znaleźć można w zbiorach archiwalnych. Najbardziej wartościowy zasób posiada Archiwum Państwowe w Lublinie. Akta dotyczące spraw gospodarczych znajdują się w zespołach Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego: Wydział Przemysłowy, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, Wydział Rolnictwa i Reform Rolnych, zespole Izby Skarbowej w Lublinie, Lubelskiej 9 Statystyka Polski Seria B, z. 1, Statystyka Rolnicza 1930/1931, Warszawa 1932; Statystyka Polski Seria B, z. 10, Statystyka Rolnicza 1931/1932, Warszawa 1933; Statystyka Polski Seria C, z. 8, Statystyka rolnicza 1933, Warszawa 1934; Statystyka Polski Seria C, z. 24, Statystyka rolnicza 1934, Warszawa 1934; Statystyka Polski Seria C, z. 39 a i b, Statystyka rolnicza 1935, Warszawa 1936; Statystyka Polski Seria C, z. 61, Statystyka rolnicza 1936, cz. I i II, Warszawa 1937; Statystyka Polski Seria C, z. 92, Statystyka rolnicza 1937, Warszawa 1938; Statystyka Polski Seria C, z. 104, Statystyka rolnicza 1938, Warszawa 1939. 10 Wyjątkiem jest tutaj zeszyt Statystyka Polska Seria C, z. 89, Statystyka zakładów przemysłowych i handlowych 1935, Warszawa 1938. 11 Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu (dalej RPPiH) 1932, Warszawa 1932; RPPiH 1934, Warszawa 1934; RPPiH 1936, Warszawa 1936; RPPiH 1938, Warszawa 1938, Księga adresowa Polski wraz z W. M. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1926/1927, Warszawa brak daty wydania (dalej bdw.); Księga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930, Warszawa bdw. 10

Izby Rolniczej, Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie. Uzupełnieniem są akta Starostw Powiatowych: Bialskiego, Konstantynowskiego, Łukowskiego, Radzyńskiego i Włodawskiego i akta Wydziałów Powiatowych w Białej Podlaskiej, Łukowie i Radzyniu. W Archiwum Państwowym w Siedlcach przechowywane są zespoły Starostwa Powiatowego w Siedlcach, Sokołowie Podlaskim, Węgrowie, Akta Miasta Siedlce, Akta Miasta Łukowa, Akta Miasta Węgrowa, Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Siedlcach, Komendy Policji Państwowej w Siedlcach, Komendy Policji Państwowej w Sokołowie Podlaskim, Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Siedlcach, Państwowej Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej im. St. Staszica w Siedlcach, Komuanlnej Kasy Oszczędności w Siedlcach. W archiwum w Otwocku znajduje się zespół Starostwa Powiatowego w Garwolinie, natomiast w Archiwum w Radzyniu Podlaskim zespoły akt miejskich Białej Podlaskiej, Janowa Podlaskiego, Kocka, Łosic, Międzyrzeca Podlaskiego, Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Terespola. Przydatność poszczególnych zespołów archiwalnych nie jest jednakowa. Dokumenty Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie dostarczają ogólnego obrazu sytuacji gospodarczej, ale często dotyczy on całego obszaru województwa lubelskiego. Przykładem są sprawozdania o sytuacji gospodarczej 12. W takim wypadku mogą być one wykorzystane tylko warunkowo, z odpowiednim zastrzeżeniem. Znaczną liczebnie grupą akt są akta różnego rodzaju firm, które starały się o pozwolenie na prowadzenie działalności wytwórczej czy usługowej albo, zezwolenie na budowę zakładu 13. Dotyczy to jednak wyłącznie spraw, które leżały w gestii władz przemysłowych II instancji (szczebla wojewódzkiego). Jednakże bywa, iż są to jedyne ślady istnienia takiego lub innego przedsiębiorstwa. W przypadku, gdy zachowała się niemal 12 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej UWL), Wydział Przemysłowy (dalej WP), sygn. 676, Sprawozdanie o sytuacji gospodarczej w Okręgu Izby Przemysłowo- Handlowej w Lublinie w okresie od 1 X do 31 XII 1929 r.; sygn. 677, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w IV kwartale 1930 r.; sygn. 678, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w I, II, III kwartale 1931 r.; sygn. 679, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w III i IV kwartale 1932 r.; sygn. 680, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w I, II, III i IV kwartale 1934 r.; sygn. 681, Sprawozdanie o stosunkach gospodarczych w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w I i II kwartale 1935 r.; sygn. 682., Sprawozdanie o sytuacji gospodarczej w Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w I, II, III i IV kwartale 1936 r.; sygn. 692, Sprawozdania Wojewódzkiego Wydziału Przemysłu i Handlu w Lublinie o działalności władz przemysłowych oraz o stanie przemysłu w Województwie Lubelskim za 1929 r.; sygn. 693, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego za 1930 r.; sygn. 694, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie o stanie przemysłu i działalności władz przemysłowych I i II instancji za czas od 1 stycznia 1933 r. do 30 czerwca 1933 r.; sygn. 696, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego z działalności władz przemysłowych I i II instancji oraz o stanie gospodarczym za I półrocze 1934 r. za okres od 1 I 1934 r. do 30 VI 1934 r.; sygn. 697, Sprawozdanie Wydziału Przemysłowego z działalności władz przemysłowych I i II instancji oraz o stanie gospodarczym za II półrocze 1934 r. za okres od 1 VII 1934 r. do 31 XII 1934 r., 13 Znajdują się one w zespołach APL Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie: Wydział Przemysłowy i Wydział Komunikacyjno-Budowlany. 11

kompletna dokumentacja, czego ilustracją są wydawane w latach trzydziestych koncesje na prowadzenie samochodowych przedsiębiorstw przewozowych, możliwa była rekonstrukcja całego systemu transportu autobusowego na terenie Południowego Podlasia w omawianym okresie. Zespoły Starostw Powiatowych i Wydziałów Powiatowych rozrzucone po różnych archiwach, potencjalnie mogły stanowić nieocenione źródło informacji. Na przeszkodzie stoi jednak stan w jakim dotrwały do dzisiejszych czasów. Najbardziej dokuczliwe są dysproporcje występujące pomiędzy poszczególnymi zespołami archiwalnymi. Obok dobrze zachowanych akt Starostwa Powiatowego w Łukowie (1260 jednostek aktowych), Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej (696 j.a.), Starostwa Powiatowego w Siedlcach (673 j.a.), znajdują się zespoły szczątkowe, takie jak: Starostwo Powiatowe w Radzyniu (9 j.a.), Starostwo Powiatowe w Sokołowie Podlaskim (17 j.a.), Starostwo Powiatowe we Włodawie (14 j.a.), Starostwo Powiatowew Węgrowie (22 j.a.), czy Starostwo Powiatowe w Garwolinie (50 j.a.). W tej sytuacji wykorzystanie zawartych w wyżej wymienionych zespołach dokumentów sprowadza się do egzemplifikowania zjawisk i procesów omawianych w pracy. Tym bardziej, że pomimo wielu luk nadal stanowią ogromny ilościowo materiał źródłowy, zmuszający do przeprowadzenia selekcji pod kątem przydatności w opracowywaniu tematu badawczego. W zbliżony sposób posłużono się aktami miast położonych na Południowym Podlasiu. Kolejną grupę źródeł stanowi prasa. Znajdują się tutaj zarówno tytuły gazet i czasopism regionalnych: Gazeta Podlaska, Nowa Gazeta Podlaska, Ziemia Siedlecka, Życie Podlasia, Gazeta Łukowska, Gazeta Powiatu Łukowskiego, Głos Powiatu Radzyńskiego, Głos Międzyrzecki, Głos Społeczny, Nowiny Podlaskie, Pamiętnik Łukowski, Podlasie, Podlasiak i inne, jak i tych o szerszym zasięgu np.: Gazeta Gospodarska, Przewodnik Kółek Rolniczych, Młody Rolnik, Przegląd Handlowy, Przemysł i Handel. Jeżeli chodzi o tytuły ogólnopolskie, to informacje w nich zawarte odnoszą się głównie do faktów i mechanizmów bardziej rozpowszechnionych, a artykuły dotyczące terenu regionu pojawiają się tam relatywnie rzadko. Natomiast prasa regionalna skupia się w dużym stopniu na zagadnieniach życia społeczno-politycznego i kulturalnego, a sprawy gospodarcze zwykle ujmowane są z perspektywy oddziaływania na kwestie społeczne. Z uwagi na przyjętą formę pracy, opisującej zagadnienia gospodarki Południowego Podlasia za pomocą wskaźników statystycznych, tego rodzaju materiał wydaje się mniej przydatny, przez co stopień wykorzystania prasy lokalnej może budzić uzasadniony niedosyt. 12

Do wartościowych źródeł zaliczyć neleży również stosunkowo nieliczne pamiętniki i wspomnienia, które ukazują subiektywne spojrzenie mieszkańców na skomplikowaną sytuację ekonomiczną regionu 14. Zupełnie inny charakter mają międzywojenne monografie powiatów: B. Górnego: Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, J. St. Majewskiego: Łuków miasto powiatowe w wojewódz-twie lubelskim. Monografia, S. E. Michalskiego: Włodawa. Monografia statystyczno-gospodarcza, Monografia powiatu radzyńskiego pod redakcją B. Międzybłockiego i Powiat Siedlecki, pod redakcją Cz. Górskiego 15. Pomimo że różnią się między sobą objętością i zawartością, kryją wiele interesujących i wartościowych informacji, głównie dzięki temu, że ich autorami były najczęściej osoby pełniące wyższe funkcję we władzach powiatowych, a wiec mające dostęp do oficjalnych dokumentów. Rodzaj wykorzystanych źródeł determinuje użycie określonych metod badawczych. Kluczowe znaczenie posiadają w tym względzie metody ilościowe, w tym przede wszystkim zaliczane do statystyki historycznej 16. Mniejszą rolę odegrały metody porównawcze, głównie za sprawą niewielkiej liczby opracowań o sytuacji gospodarczej sąsiednich w odniesieniu do Południowego Podlasia obszarów, z których można by było skorzystać. Zastosowano, także przy omawianiu zagadnień związanych z transportem, metodę geograficzną. Nieodzownym krokiem przy tworzeniu niniejszej pracy było sięgnięcie do literatury przedmiotu. Podstawowym i do tej pory najobszerniejszym opracowaniem omawiającym historię gospodarczą II Rzeczypospolitej Polski jest 4-tomowe wydawnictwo autorstwa Z. Landaua i J. Tomaszewskiego Gospodarka Polski międzywojennej 1918-1939 17. Oprócz tej pozycji cennych informacji o ogólnej sytuacji ekonomicznej kraju w latach 1918-1939 dostarczyły syntezy dziejów gospodarczych Polski A. Jezierskiego i C. Leszczyńskiej 18, J. Kalińskiego 19, W. Morawskiego 20. Pomocne były również poświęcone zagadnieniom rolnic- 14 Pamiętniki chłopów. Nr 1-51, Warszawa 1935; Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1967; Sz. Ciekot, Wspomnienia 1885-1964, Warszawa 1969. 15 B. Górny, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1938; J. St. Majewski, Łuków miasto powiatowe w województwie lubelskim. Monografia, Łuków 1930, S. E. Michalski. Włodawa. Monografia statystyczno-gospodarcza, Lublin 1939, Monografia powiatu radzyńskiego. oprac. i red. B. Międzybłocki, Radzyń Podlaski 1930, Powiat Siedlecki, praca zbiorowa pod red. Cz. Górskiego, Siedlce 1935. 16 Określenia metod badawczych podane są według terminologii zaproponowanej przez J. Topolskiego, Metodologia historii, Warszawa 1984. 17 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski międzywojennej 1918-1939, w 4 tomach, T. 1, W dobie inflacji (1918-1923), Warszawa 1967; T. II, Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres kryzysu poinflacyjnego i ożywienia koniunktury 1924-1929, Warszawa 1971; T.3, Wielki Kryzys 1930-1935, Warszawa 1982; T. 4, Lata interwencjonizmu państwowego 1936-1939, Warszawa 1989. 18 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1997. 19 J. Kaliński, Landau Z., Gospodarka Polski w XX wieku, Warszawa 2003. 20 W. Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010. 13

twa publikacje M. Mieszczankowskiego 21 oraz studium dotyczące transportu autorstwa E. Brzosko 22. Niestety, brak jest podobnych prac prezentujących problematykę rzemiosła i handlu w skali całej II Rzeczypospolitej. Jeśli zaś chodzi o pozycje podejmujące zagadnienia rozwoju przemysłu, to w przeważającej mierze koncentrują się one na omawianiu dziejów terenów zindustrializowanych. Odrębną grupę wydawnictw stanowią monografie i przyczynki dotyczące dziejów gospodarczych regionu. Dotychczasowy dorobek nie przedstawia się imponująco, potwierdzając przytoczone wcześniej stwierdzenie o względnie niewielkim zainteresowaniu tego rodzaju tematyką badawczą. Spośród prac obejmujących cały obszar północnych powiatów międzywojennego województwa lubelskiego wymienić można jedynie dwie. Są to: publikacja Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku 23 będąca owocem zorganizowanej w 2005 r. konferencji i opracowanie Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości 24, które również jest pokłosiem interdyscyplinarnej konferencji naukowe z 2003 r. Mankamentem tego rodzaju pozycji jest to, iż okresowi międzywojennemu poświęcono tylko część artykułów 25 i nie obejmują one całości problematyki gospodarczej. Śladowa liczba prac z zakresu historii gospodarczej Południowego Podlasia traktowanego jako odrębny region po części prawdopodobnie wynika z kontrowersji wzbudzanych przez sam termin Południowe Podlasie (patrz powyżej). Nieco lepiej jest w przypadku opracowań i artykułów monograficznych poszczególnych miejscowości, całych powiatów lub też dziedzin życia gospodarczego. Siedlec i powiatu siedleckiego dotyczą artykuły: A. Wintera 26, D. Grzegorczuka 27, M. Jurzyk 28 poświęcone rzemiosłu, spółdzielczości i przemysłowi. Natomiast ogólny obraz 21 M. Mieszczankowski, Rolnictwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1983; tenże, Struktura agrarna Polski międzywojennej, Warszawa 1960. 22 E. Brzosko, Rozwój transportu w Polsce w latach 1918-1939, Szczecin 1982. 23 Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku, pod red. D. Grzegorczuka, J. Piłatowicza, A. Zawadzkiego, Siedlce 2010. 24 Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, praca zbiorowa pod red. nauk. Z. Chyry-Rolicz, Siedlce 2005. 25 W publikacja Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku do okresu lat 1918-1939 nawiązują artykuły (nie zawsze w całości) A. Zawadzkiego, Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XX wieku, D. Grzegorczuka, Zakłady przemysłowe, rzemieślnicze i spółdzielczość w Siedlcach międzywojennych (1918-1939), D. Sowińskiej, Handel i przedsiębiorczość w aktach Wydziału Rejestru Handlowego Sądu Okręgowego w Siedlcach 1917-1939, J. Maliszewskiego, Cukrownia Elżebietów w latach 1845-1939. W pracy Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, lata międzywojenne omawiają teksty B. Pawluk, Działalność sterdyńskich spółdzielni w latach 1908-1939 i ich wpływ na życie mieszkańców, T. Demidowicza, Kazimierz książę Światopełk Mirski animatorem spółdzielczości na Południowym Podlasiu, H. Mierzwińskiego, Dzieje Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowej w Kocku (1908-2003), D. Grzegorczuka, Spółdzielczość w Siedlcach w okresie międzywojennym (zarys problematyki), M. Lipki, Rola spółdzielczości w życiu gospodarczospołecznym Węgrowa w okresie międzywojennym i P. Marchela, Dzieje Banku Spółdzielczego w Węgrowie. 26 A. Winter, Szkice dziejów siedleckiego rzemiosła na tle rozwoju drobnego przemysłu w Polsce, Szkice Podlaskie 1986, s 15-37. 14

gospodarki miasta w latach międzywojennych przedstawił A. Zawadzki 29. Szereg informacji znajduje się także w rozdziale omawiającym okres lat 1914-1939 publikacji Siedlce 1448-2007 30. Jednakże w przeciwieństwie do uprzednio wymienionych artykułów, które oparte są w znacznym stopniu na źródłach archiwalnych i drukowanych, synteza dziejów Siedlec bazuje w większości na wcześniejszych ustaleniach i z racji charakteru całego opracowania jest stosunkowo ogólnikowa. Zagadnienia gospodarki Białej Podlaskej omawiają między innymi P. Tarkowski 31, T. Demidowicz 32 i J. Sroki 33. Dużo uwagi badaczy koncentruje się wokół faktu powstania i funkcjonowania w mieście Podlaskiej Wytwórni Samolotów, chociaż nie doczekała się ona jeszcze naukowej monografii. Ukazało się za to kilka prac popularnonaukowych poświęconych tematyce lotniczej, w których poruszono treści związane z istnieniem w mieście fabryki samolotów. Można tutaj wymienić książki T. Chwałczyka, Podlaskie skrzydła 34 i M. Mikołajczuka, Lotnicze tradycje Białej Podlaskiej 35. Interesującą pozycją jest praca autorów A. Świebody i J. Świebody, Rzemiosło bialskie w 20-leciu międzywojennym 36. Stanowi ona próbę zilustrowania sytuacji drobnej wytwórczości w Białej Podlaskiej w okresie przed II wojną światową. Znaczący, jak na warunki regionu ośrodek gospodarczy Międzyrzeca Podlaskiego doczekał się kilku artykułów autorstwa S. Mańko 37. Kwestie ekonomiczne Łukowa i powiatu 27 Wspomniane wcześniej artykuły D. Grzegorczuka, Zakłady przemysłowe, rzemieślnicze i spółdzielczość w Siedlcach międzywojennych (1918-1930), [w:] Przemysł regionu siedleckiego w XIX-XXI wieku, pod red. D. Grzegorczuka, J. Piłatowicza, A. Zawadzkiego, Siedlce 2010; tenże, Spółdzielczość w Siedlcach w okresie międzywojennym (zarys problematyki), Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, praca zbiorowa pod red. nauk. Z. Chyry-Rolicz, Siedlce 2005. 28 M. Jurzyk, Rzemiosło siedleckie w latach wielkiego kryzysu gospodarczego, [w:] V wieków dziejów Siedlec, pod. red. D. Grzegorczuka i P. Matusaka, Siedlce 2011, 29 A. Zawadzki, Struktura gospodarki Siedlec w latach 1918-1939, [w:] V wieków dziejów Siedlec, pod. red. nauk. D. Grzegorczuka i P. Matusaka, Siedlce 2011, 30 P. Matusak, A. Winter, Siedlce 1914-1939, [w:] Siedlce 1448-2007, pod red. nauk. E. Kospath-Pawłowskiego, wydanie drugie poprawione, Siedlce 2007. Rozdział ten w znacznym stopniu oparty jest na niepublikowanym maszynopisie A. Wintera, Siedlce 1918-1939, Siedlce 1981, znajdującym się w zbiorach Czytelni Regionalnej Miejskiej Biblioteki Publicznej w Siedlcach. 31 P. Tarkowski, Aktywność gospodarcza mieszkańców Białej Podlaskiej w latach 1918-1939, Rocznik Bialskopodlaski, Tom XIV, 2006. 32 T. Demidowicz, Biała Podlaska jako krajowy ośrodek przemysłu i sportów lotniczych w okresie międzywojennym, [w:] Biała Podlaska, szkice z dziejów miasta i okolic, Biała Podlaska 1999 33 J. Sroka, Bialska Fabryka Mebli w Białej Podlaskiej 1869-1989. Historia - tradycja - współczesność, Biała Podlaska 1989. 34 T. Chwałczyk, Podlaskie Skrzydła, Rzeszów 1985. Kwestie produkcji Podlaskiej Wytwórni Samolotów uwzględnia również praca: T. Chwałczyk, A. Glass, Samoloty PWS, Warszawa 1990. 35 M. Mikołajczuk, Lotnicze tradycje Białej Podlaskie, Wydawnictwo ZP, 2008. 36 A. Świeboda, J. Świeboda, Rzemiosło bialskie w 20-leciu międzywojennym, Biała Podlaska 2011. 37 S. Mańko, Rzemiosło i zakłady przemysłowe Międzyrzeca Podlaskiego w latach 1918-1939, Radzyński Rocznik Humanistyczny, tom 3, 2005; tenże, Sieć handlowa Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej, Rocznik Międzyrzecki, Tom XXXVI, Rok 2005; tenże, Stosunki ludnościowe i rozwój Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej, Wschodni Rocznik Humanistyczny, tom 1/2004. 15

łukowskiego omawia A. Zawadzki 38. O sytuacji gospodarczej powiatów garwolińskiego, sokołowskiego i węgrowskiego informacje można znaleźć w ogólnych opracowaniach dotyczących historii tychże powiatów 39, ale jest ich stosunkowo niewiele i często są one dość powierzchowne. Spośród artykułów i przyczynków omawiających poszczególne działy gospodarki warto zwrócić uwagę publikacje R. Dmowskiego, który zajął się zagadnieniem funkcjonowania kolei i jej znaczeniem dla ekonomiki Południowego Podlasia 40. Ogólny obraz historiografii gospodarczej regionu w II Rzeczypospolitej uzupełniają prace magisterskie powstałe w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Przyrodniczo- Humanistycznego w Siedlcach 41 oraz rozprawa doktorska M. Jurzyk, Samorząd terytorialny województwa lubelskiego w dwudziestoleciu międzywojennym 42. Problematyka sytuacji ekonomicznej Południowego Podlasia w latach 1918-1939 obecna jest również w pracach poświęconych dziejom gospodarczym województwa lubelskiego. Należą do nich między innymi publikacje A. Czuchryty, przede wszystkim Przemysł rolnospożywczy w województwie lubelskim w latach 1918-1939 43, R. Orłowskiego, Z dziejów przemysłu w Lubelskiem w latach 1918-1974 44, B. Mikulca Przemysł Lubelszczyzny w latach 38 A. Zawadzki, Handel targowy na terenie powiatu łukowskiego w okresie międzywojennym, Szkice Podlaskie z. 8, 2000; Rzemiosło Łukowskie w latach międzywojennych, Roczniki Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji w Łukowie nr 3, 2007; Przemysł Łukowa w latach 1918-1939, [w:] Inżynierowie polscy w XIX i XX wieku, Tom X pod red. Zdzisława Murgalskiego, Warszawa 2007. 39 Garwolin. Dzieje miasta i okolic, red. E. Markowska, Warszawa 1980; Dzieje Sokołowa Podlaskiego i jego regionu, praca zbior. pod red. J. Kazimierskiego; Warszawa 1982; 575-lecie Sokołowa Podlaskiego, praca zbior. pod red. A. Kołodziejczyka i P. Matusaka, Siedlce 2000; Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, pod red. G. Ryżewskiego, Białystok-Sokołów Podlaski 2006; Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944, praca zbior. pod red. A. Kołodziejczyka i T. Swata. Węgrów 1991; 40 R. Dmowski, Rola infrastruktury kolejowej w rozwoju Południowego Podlasia, Rocznik Mińskomazowiecki, z. 4 (1997-1998); tenże, Siedlecki Węzeł Kolejowy w latach 1866-1939. Zarys problematyki badawczej, Prace Archiwalno-Konserwatorskie z. 13 (2002); tenże, Kolej wąskotorowa w Białej Podlaskiej - zarys historii, Rocznik Bialsko-Podlaski t. 7 (1999) 41 Tematyka gospodarcza w pracach magisterskich poodejmowana jest równie rzadko jak w przypadku prac naukowych. W latach 2007-2011 powstało jedynie 5 prac odnoszących się do zagadnień ekonomicznych i obejmujących ramami chronologicznymi okres międzywojenny. Są to: I. Zwierzyńska, Gospodarka w powiecie siedleckim w okresie 1918-1939; D. Matwiejczuk, Drukarnie siedleckie 1918-1939; A. Tchórzewska, Przemysł ziemiański na Podlasiu 1918-1944; P. Jóźwiak, Przemysł w gminie Sarnaki 1918-2008; M. Daniluk, Dobra ziemskie Mordy w latach 1822-1944 - sytuacja własnościowa i ekonomiczna. Z wcześniejszego okresu warto wymienić pracę J. Maliszewskiego, Cukrownia Elżbietów w latach 1845-1939, a także opublikowaną M. Pawlaka, Ziemiaństwo powiatu siedleckiego w okresie międzywojennym, Siedlce 2005. 42 M. Jurzyk, Samorząd gospodarczy województwa lubelskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem A. Kołodziejczyka, Siedlce 2008. 43 A. Czuchryta, Przemysł rolno-spożywczy w województwie lubelskim w latach 1918-1939, Lublin 2008, a także tegoż autora, Przemysł browarniczy w województwie lubelskim w latach 1918-1939, Res Historica 2006, t. 23; Przemysł cukrowniczy w województwie lubelskim 1918-1939, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sec. F, 1997/1998, vol. LII/LIII; Przemysł młynarski w województwie lubelskim w latach 1918-1939, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sec. F, 2003, vol. LVIII. 44 R. Orłowski, Z dziejów przemysłu w Lubelskiem w latach 1918-1974, [w:] Z problematyki przeobrażeń społeczno-gospodarczych w Lubelskiem, pod red. Z. Mitury i R. Orłowskiego, Lublin 1992. 16

1864-1914 45. Jednakże z racji szerszego ujęcia tematu wyodrębnienie cech północnej części województwa sprawia niekiedy dużo kłopotów. Przedstawiony powyżej przegląd ważniejszych prac naukowych i popularnonaukowych dotyczących zagadnień ekonomicznych Południowego Podlasia w latach międzywojennych ukazuje znaczne dysproporcje pomiędzy poszczególnymi obszarami badawczymi. Widoczne jest to zwłaszcza w liczbie prac odnoszących się do głównych działów gospodarki. O ile dzieje przemysłu w regionie omawia się względnie często, to gospodarce rolnej nie poświęcono w zasadzie żadnej odrębnej publikacji, a nawet artykułu. A był to w latach 1918-1939 najistotniejszy element struktury gospodarczej Południowego Podlasia. Brakuje również opracowania ilustrującego całościowy obraz ekonomiki północnej części województwa lubelskiego. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że tematyka życia gospodarczego Południowego Podlasia w okresie międzywojennym pozostaje zbadana w niedostatecznym stopniu. Prezentowana praca Gospodarka Południowego Podlasia w latach 1918-1939 nie wyczerpuje z oczywistych względów problematyki dziejów gospodarczych regionu w okresie II Rzeczypospolitej. Zamiarem autora było przedstawienie ogólnego obrazu ekonomiki Południowego Podlasia, z jednoczsnym uwypukleniem jej mocnych strony oraz problemów, jakie ją dotykały, a w miarę możliwości także zachodzących w niej procesów. Dzięki takiemu podejściu może stać się ona podstawą do dalszych badań nad poszczególnymi aspektami życia gospodarczego, które doprowadzą do poszerzenia zakresu wiedzy i uzupełnienia braków w historiografii regionu. 45 B. Mikulec, Przemysł Lubelszczyzny w latach 1864-1914, Lublin 1989. 17