Z przyjemnoêcià przekazujemy Vademecum wiedzy o HIV/AIDS oraz przyk adowe scenariusze lekcji i karty pracy. Publikacja ta jest jednym z efektów prac mi dzynarodowego zespo u, realizujàcego drugi rok projektu EDUKACJA NA RZECZ PRZECIWDZIA ANIA HIV/AIDS, finansowany z funduszy Unii Europejskiej (Program Socrates: Akcja Grundtvig 2), w którym Fundacja Pomocy Niewidomym jest partnerem. Koordynatorem projektu jest OÊrodek Edukacyjny Taurus z Grodziska Mazowieckiego k/warszawy. Partnerami zagranicznymi sà instytucje edukacyjne z Rumunii (Casa Corpului Didactic) i z Turcji (Denizli Halk Eǧitimi ve Akpam Sanat Okulu). Dzi ki wymianie doêwiadczeƒ i wspó pracy z innymi krajami, wyznaczony cel projektu by realizowany w oparciu o stan najnowszej wiedzy i sprawdzonych rozwiàzaƒ stosowanych w zakresie profilaktyki HIV/AIDS. Zapraszamy na stron internetowà Fundacji www.fundacjapn.pl, gdzie znajduje si wi cej informacji na temat projektu oraz powy sza publikacja w wersji elektronicznej. Mamy nadziej, e zaprezentowane materia y b dà Paƒstwu pomocne w pe nieniu roli edukatorów profilaktyki HIV/AIDS. W IMIENIU FUNDACJI POMOCY NIEWIDOMYM Prezes Magdalena Kie czewska
SPIS TREŚCI I. VADEMECUM WIEDZY O HIV/AIDS............................. 3 WSTĘP.................................................... 3 SYTUACJA EPIDEMIOLOGICZNA HIV/AIDS NA ŚWIECIE I W EUROPIE.... 3 EPIDEMIOLOGIA............................................. 5 1. Historia badań nad AIDS..................................... 6 2. System immunologiczny człowieka............................. 7 3. Jak wirus zachowuje się w organizmie człowieka?.................. 8 4. Stadia rozwoju AIDS........................................ 9 5. Leczenie................................................. 10 6. Nosiciel chory testy...................................... 11 7. Szczepionka.............................................. 11 8. Drogi zaka enia........................................... 11 9. Sytuacje ryzykowne i bezpieczne.............................. 12 10. Psychologiczne aspekty HIV/AIDS............................. 13 II. SCENARIUSZE ZAJĘĆ....................................... 14 FUNDACJA POMOCY NIEWIDOMYM (POLSKA) SCENARIUSZ NR 1............................................ 14 SCENARIUSZ NR 2............................................ 17 SCENARIUSZ NR 3............................................ 19 SCENARIUSZ NR 4............................................ 23 SCENARIUSZ NR 5............................................ 25 OŚRODEK EDUKACYJNY TAURUS (POLSKA)....................... 28 ZAJĘCIA 1.................................................. 28 ZAJĘCIA 2.................................................. 30 ZAJĘCIA 3.................................................. 32 KARTY PRACY............................................... 33 1. Podstawowe informacje o AIDS................................ 33 2. Zachowania ryzykowne i bezpieczne wobec HIV/AIDS............... 36 CASA CORPULUI DIDACTIC DOLJ (RUMUNIA)...................... 38 LEKCJA 1................................................... 38 LEKCJA 2................................................... 40 LEKCJA 3................................................... 43 KARTA PRACY............................................... 46 DENIZLI HALK EǦITIMI VE AKPAM SANAT OKULU (TURCJA).......... 48 ZAJĘCIA 1.................................................. 48 ZAJĘCIA 2.................................................. 49 ZAJĘCIA 3.................................................. 50 ZAJĘCIA 4.................................................. 51 ANEX..................................................... 53
I. VADEMECUM WIEDZY O HIV/AIDS Wst p AIDS dotyka ludzi na ca ym Êwiecie, równie w Europie. Wzrost liczby zaka eƒ HIV w Europie Wschodniej nale y do najwi kszych na Êwiecie, rodzi to niebezpieczeƒstwo rozprzestrzenienia si choroby na inne kraje, o ile nie uda si ograniczyç jej zasi gu na czas. Zara enie wirusem HIV po d u szym lub krótszym czasie koƒczy si Êmiercià. Uchroniç przed zara eniem mo e wiedza podnoszàca poziom ÊwiadomoÊci ludzi w tej dziedzinie i pozwalajàca dokonywaç odpowiednich wyborów w sytuacjach yciowych. Argumentem przemawiajàcym za koniecznoêcià podnoszenia ÊwiadomoÊci w tej sferze sà sytuacje cz stego odrzucania ludzi zara onych przez reszt spo eczeƒstwa. Projekt pt. Edukacja na rzecz przeciwdzia ania HIV/AIDS, realizowany jest od roku 2005 przez instytucje kszta cenia doros ych: z Polski, Turcji i Rumunii. Celem naszych wspólnych dzia aƒ by o utworzenie programu edukacyjnego skierowanego do osób doros ych, edukatorów profilaktyki HIV/AIDS. Do tej grupy nale à: nauczyciele, wychowawcy, rodzice, pracownicy s u by zdrowia, pracownicy socjalni czyli wszyscy, którzy z racji wykonywanego zawodu lub pe nionej funkcji mogà przekazywaç innym wiedz i umiej tnoêci wià àce si z problematykà HIV/AIDS. Program profilaktyczny Edukacja na rzecz przeciwdzia ania HIV/AIDS oparty na standardach mi dzynarodowych i doêwiadczeniach organizacji uczestniczàcych w projekcie w zakresie profilaktyki HIV/AIDS, zawiera metodycznie opracowany materia szkoleniowy, umo liwiajàcy przeprowadzenie kursu. Sytuacja epidemiologiczna HIV/AIDS na Êwiecie i w Europie Wed ug szacunków UNAIDS, pod koniec 2005 roku na Êwiecie y o ok. 40 milionów osób zaka onych HIV lub chorych na AIDS. Rozprzestrzenianie si zaka eƒ HIV w niektórych regionach przybra o rozmiary pandemii. Ka dego dnia na Êwiecie zaka- a si HIV ok. 14 tys. osób, z czego ok. 10proc. stanowià dzieci. Ok. 50 proc. zaka eƒ dotyczy osób mi dzy 16 a 24 rokiem ycia. --- 3 ---
Codziennie na Êwiecie umiera z przyczyn zwiàzanych z HIV/AIDS oko o 8 tys. osób. Do koƒca grudnia 2004 rozpoznano w Europie 294 571 zaka onych HIV lub chorych na AIDS. 163 831 z tych osób zmar o. 50 krajów, które prowadzà krajowy system HIV/AIDS poinformowa o o 633 770 rozpoznaniach. UNAIDS ocenia, e pod koniec grudnia 2004r., ponad 2 miliony ludzi by o zaka onych wirusem HIV w Europie. W krajach Europy Zachodniej, dzi ki kontynuacji dzia aƒ prewencyjnych oraz wprowadzeniu terapii antyretrowirusowej, sytuacja uleg a pewnej stabilizacji. Obserwuje si spadek zachorowaƒ na AIDS oraz niewielkà dynamik nowych zaka- eƒ HIV. Niepokojàcym zjawiskiem jest jednak wzrost liczby zaka eƒ przenoszonych drogà p ciowà. W ciàgu ostatnich kilku lat szczególnie niepokojàca sta a si sytuacja w Regionie Europy Wschodniej. W Federacji Rosyjskiej ka dego miesiàca rejestruje si ponad 5,5 tys. zaka eƒ, a szacunkowe dane mówià nawet o dwóch milionach osób zaka onych. Podobnie niepokojàca jest sytuacja na Ukrainie, gdzie, wg szacunków UNAIDS, yje ok. pó miliona osób zaka onych HIV i/lub chorych na AIDS. W Rumunii problematyka HIV/AIDS jest traktowana priorytetowo. Dane epidemiologiczne wskazujà, e najwi cej zara onych mieêci si w przedziale wiekowym 15-29 lat, a najcz stszà drogà zaka enia sà stosunki seksualne. Zdaniem specjalistów, u podstaw rozprzestrzeniania si choroby le y brak ÊwiadomoÊci istnienia zagro enia tamtejsza ludnoêç najcz Êciej ma o wie o chorobie. Dodatkowo sytuacj pogarsza wysokie bezrobocie, ubóstwo, z a opieka zdrowotna, szerzàce si : narkomania i prostytucja. Wed ug szacunkowych danych w Rumunii yje ponad 12 tys. osób zaka onych wirusem HIV. Wi kszoêç z nich, jako ma e dzieci uleg a zaka eniu w szpitalach w latach 1987-91 w wyniku transfuzji ska onej krwi. Przyczynia si to obecnie do przenoszenia wirusa HIV na innych. Rzàd rumuƒski przyjà Narodowà Strategi, obejmujàcà dzia ania profilaktyczne i opiek nad zara onymi i chorymi. W latach 2000 2003 przeprowadzono szereg kampanii na rzecz zapobiegania HIV/AIDS i przeciwdzia ania dyskryminacji zara onych i chorych. Podobne dzia ania przewiduje Krajowa Strategia na lata 2004-2007, k adàc szczególny nacisk na oêwiat zdrowotnà, poprzez wprowadzanie odpowiednich programów profilaktycznych na wszystkich poziomach nauczania. Sytuacja HIV/AIDS w Polsce wed ug danych epidemiologicznych jest stabilna, w przeciwieƒstwie do krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej. Pierwszy przypadek zaka enia HIV w Polsce wykryto w 1985 r., pierwsze zachorowanie na AIDS zdiagnozowano rok póêniej. --- 4 ---
W Polsce serologiczne badania krwiodawców wprowadzono w 1986 r. Od 1995 r. nie stwierdzono zaka enia b dàcego konsekwencjà przetoczenia krwi. Ryzyko zaka enia HIV tà drogà szacuje si nast pujàco: 1 zaka enie na 1 milion jednostek przetaczanej krwi. Od poczàtku epidemii do koƒca 2005 r. wykryto 9798 przypadków zaka enia wirusem HIV, jednak wed ug danych szacunkowych, liczba zaka onych kszta tuje si na poziomie 20 300 osób. W poczàtkowych latach epidemii, g ównà drog rozprzestrzeniania si zaka eƒ stanowi o stosowanie do ylne Êrodków odurzajàcych oraz kontakty homoseksualne. Od roku 2001 zaka eniu ulega coraz wi cej osób o orientacji heteroseksualnej podejmujàcych ryzykowne kontakty seksualne. W Krajowym Programie Zapobiegania Zaka eniom HIV, Opieki nad yjàcymi z HIV i Chorymi na AIDS na lata 2004-2006 wytyczono dwa g ówne cele: 1. Ograniczenie rozprzestrzeniania zaka eƒ HIV w Polsce Kszta towanie ÊwiadomoÊci zagro enia zaka eniem HIV i podejmowanie dzia aƒ zmierzajàcych do ograniczenia rozprzestrzeniania zaka eƒ HIV. 2. Poprawa jakoêci ycia i dost pnoêci opieki medycznej i psychologicznej dla ludzi yjàcych z HIV, chorych na AIDS i ich bliskich. Do 2006 roku w Turcji notowano niski poziom zachorowalnoêci na HIV/AIDS (mo na uznaç, e choroba wyst powa a tylko marginalnie). Co roku odnotowywano 200 nowych przypadków i szacuje si, e w 70 milionowej populacji mieszkaƒców Turcji zara onych jest oko o 3700 osób. Do zara eƒ dochodzi przewa nie poprzez kontakty z osobami Êwiadczàcymi us ugi seksualne, co ma zwiàzek z ograniczonym stosowaniem prezerwatyw. Osobom zara- onym i chorym udzielane jest poradnictwo i pomoc, jednak z powodu dominacji konserwatywnego stylu ycia, osoby te sà pi tnowane i dyskryminowane przez spo eczeƒstwo. 50 proc. zaka eƒ ma miejsce w heteroseksualnych zwiàzkach. 1/3 chorych to kobiety. EPIDEMIOLOGIA ÂWIAT. Dane, dotyczàce Êwiatowej epidemii HIV (31.12.2005), opracowane przez UNAIDS: Liczba osób yjàcych z HIV/AIDS: 40,3 mln. Osoby zaka one HIV w 2005 roku: 4,9 mln. Liczba zgonów spowodowanych AIDS w 2003 roku: 3,1 mln. Liczba zgonów od 1981r. (ogó em): 25 mln. --- 5 ---
POLSKA od poczàtku epidemii (1985 roku) do koƒca czerwca 2007 roku: 10.895 zaka onych ogó em, 5.420 zaka onych wskutek za ywania narkotyków, 1.945 zachorowaƒ na AIDS, 866 chorych zmar o. TURCJA 1.712 zaka onych ogó em, 504 zachorowania na AIDS. RUMUNIA 9.527 zaka onych ogó em, 4.346 chorych zmar o. 1. Historia badaƒ nad AIDS Jest rok 1981. W USA do lekarzy zg aszajà si m odzi m czyêni z nietypowymi objawami chorobowymi: specyficznym rodzajem zapalenia p uc, dotychczas wyst pujàcym u noworodków, pewnym rodzajem raka skóry mi sakiem Kaposiego, wyst pujàcym u starszych ludzi. Lekarze àczàc ze sobà te przypadki, dochodzà do wniosku, e wspólnà przyczynà choroby jest brak odpornoêci u pacjentów. U zdrowego cz owieka organizm sam rozpoznaje wroga: bakterie, grzyby, wirusy i zwalcza je produkujàc przeciwcia a. U chorych osób organizm nie broni si, wykazujàc znaczne zmniejszenie liczby limfocytów. W 1982 r. lekarze nadajà nazw chorobie: AIDS Acquired Immunodeficiency Syndrome zespó nabytego upoêledzenia odpornoêci. Tajemnicza choroba rozprzestrzenia si. S u by epidemiologiczne USA sà powa nie zaniepokojone. Na szerokà skal prowadzone sà badania, do uczestnictwa w nich wzywani sà lekarze ca ego Êwiata... Pierwsze przypadki tej choroby stwierdza si u m czyzn homoseksualistów. Jednak wkrótce pojawiajà si kolejni chorzy wêród prostytutek oraz narkomanów, którzy za- ywali do ylnie heroin. Kolejne rozpoznania tej dziwnej choroby nast pujà wêród imigrantów z Haiti. Coraz g oêniej mówi si o tym, e nowa, Êmiertelna choroba dotyka ludzi z marginesu. To by bardzo z y okres w historii rozpoznawania choroby. Wysuwano fantastyczne teorie o pochodzeniu choroby, traktowano jako kar Bo à lub sprawk tajnych laboratoriów CIA lub KGB... Pada o okreêlenie d uma XX wieku. By to czas praw- --- 6 ---
dziwej nagonki, represji i dyskryminacji zarówno wobec chorych, jak i zdrowych homoseksualistów, prostytutek, narkomanów. Strach przed chorobà wzmaga nietolerancj. Niestety u nas w kraju tak e. AIDS rozprzestrzenia si, kolejne kraje zg aszajà pojawianie si nast pnych przypadków zachorowaƒ. W 1982 r. przypadki zachorowaƒ pojawiajà si wêród ludzi chorych na hemofili, leczonych preparatami krwiopochodnymi. Wtedy to zacz to przypuszczaç, e czynnik wywo ujàcy chorob mo e byç przenoszony przez krew. Prawdziwy prze om nastàpi w 1983r. gdy zespó badaczy z Instytutu Pasteura w Pary u odkry (wyizolowa z limfocytów chorego) êród o choroby wirusa. Niemal natychmiast odkrycia dokona zespó Roberta Gallo z Narodowego Instytutu Badaƒ nad rakiem w USA. Wirus otrzyma nazw HIV Human Immunodeficiency Virus, co oznacza: ludzki wirus upoêledzenia odpornoêci. Od tej chwili badania nad chorobà posuwa y si bardzo szybko. Prze omowe znaczenie mia o opracowanie testów (1985 r.) anty-hiv, umo liwiajàce stwierdzenie zaka enia u badanego. Mo na ju by o zapobiegaç zaka eniom przenoszonym w trakcie transfuzji krwi i stosowania leków krwiopochodnych. Od 1987 r. ustalono Specjalny Program do walki z AIDS Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz rozpocz to wytwarzanie AZT, leku o udowodnionym dzia aniu anty-hiv. Tak w wielkim skrócie przedstawia si historia badaƒ nad AIDS, choç pytanie: skàd wzi a si ta choroba? nadal pozostaje otwarte. Najprawdopodobniej wywodzi si z Afryki. Istnieje hipoteza, e wirus przedosta si do populacji ludzkiej z populacji ma p yjàcych w Afryce w trudnym do okreêlenia czasie, byç mo e w po owie XX wieku. Niegroêny dla zwierzàt sta si ÊmiercionoÊny dla ludzi. 2. System immunologiczny cz owieka Organizm ludzki dysponuje systemem samoobrony przed czynnikami chorobotwórczymi systemem immunologicznym. Jednym ze sk adników tego systemu jest krew, a w aêciwie pewne jej elementy zwane krwinkami bia ymi (leukocyty). W organizmie cz owieka jest kilka rodzajów krwinek bia ych, jedne z nich to limfocyty, odpowiedzialne za wytwarzanie przeciwcia i niszczenie obcych komórek w organizmie. Ró ne rodzaje limfocytów wspó pracujà ze sobà walczàc z czynnikami chorobotwórczymi, jakie dostajà si do organizmu cz owieka. Szczególnà rol w tej walce odgrywajà limfocyty T4 (inna stosowana nazwa CD4). To one odpowiadajà za odpornoêç --- 7 ---
organizmu poprzez pobudzanie innych limfocytów do produkcji cia odpornoêciowych (przeciwcia ). Osoba ze sprawnym uk adem odpornoêciowym ma od 600 do 1500 tych komórek w ka dym mm3 krwi. Limfocyty T4, gdy odkryjà w organizmie drobnoustroje chorobotwórcze mobilizujà pozosta e limfocyty do walki produkcji przeciwcia. Dzi ki limfocytom nasz organizm likwiduje drobnoustroje chorobotwórcze, przezwyci a ró nego typu zaka enia, niszczy komórki nowotworowe stale powstajàce w czasie naszego ycia. JeÊli system ten zawiedzie, stajemy si immunologicznie bezbronni: nawet niegroêne przedtem pierwotniaki, grzyby, bakterie i wirusy znajdujà warunki do swobodnego rozwoju, a zmienione nowotworowo komórki mno à si, doprowadzajàc do rozwoju choroby nowotworowej. Limfocyty to ochrona naszego organizmu. JeÊli któryê z elementów ochrony przestaje spe niaç swojà rol, stajemy si bezbronni wobec napastników. 3. Jak wirus zachowuje si w organizmie cz owieka? Wirusy to bardzo ma e czynniki zakaêne. Sk adajà si z rdzenia zawierajàcego informacj genetycznà w postaci DNA lub RNA oraz p aszcza bia kowego zwanego kapsydem. Wirusy nie potrafià si poruszaç ani rozmna aç samodzielnie. Aby powieliç si, muszà wniknàç do ywej komórki organizmu. W zaatakowanej przez wirusa komórce wirus namna a si, powstaje wiele nowych wirusów, a zainfekowana komórka ginie. OkreÊlone wirusy atakujà okreêlone komórki organizmu cz owieka, np. wirus HBV (powodujàcy wirusowe zapalenie wàtroby typu B) atakuje komórki wàtroby, wirus grypy komórki nab onka dróg oddechowych. Wirus HIV atakuje komórki krwi, odpowiedzialne za odpornoêç organizmu (sà to limfocyty T4). Materia u genetycznego tych komórek wirus HIV u ywa do swojej reprodukcji. Zmusza komórk do produkcji kopii swojej czàsteczki. W efekcie zdrowa komórka przekszta ca si w fabryk produkujàcà kopie wirusa HIV, co doprowadza do zniszczenia komórki. Po zniszczeniu pewnej liczby tych komórek organizm staje si niezdolny do zwalczania zaka eƒ. Wraz z rozwojem zaka enia, liczba limfocytów T4 stale si zmniejsza. Spadek ich liczby obni a zdolnoêç organizmu do zwalczania zaka eƒ za co sà one odpowiedzialne. Kiedy liczba komórek T4 spadnie poni ej 200/mm3, wszystkie drobnoustroje, które normalnie by yby niszczone przez uk ad odpornoêciowy, zaka ajà organizm. Rozwijajàce si w ten sposób zaka enia sà nazywane zaka eniami oportunistycznymi (w j z. angielskim opportunity to: nag a mo liwoêç, dogodna sposobnoêç, okazja), poniewa rozwijajà si, gdy organizm jest os abiony. --- 8 ---
Istotà AIDS jest utrata odpornoêci organizmu, który nie potrafi broniç si przed wnikni ciem ró nego rodzaju drobnoustrojów: bakterii, grzybów, paso ytów jednokomórkowych lub wirusów i nie mo e zwalczyç powsta ych zaka eƒ, niegroênych dla ludzi majàcych prawid owo funkcjonujàcy system odpornoêciowy. U osób pozbawionych si obronnych wskutek zara enia wirusem HIV, zaka enia oportunistyczne majà ci ki, cz sto Êmiertelny przebieg. 4. Stadia rozwoju AIDS Niezale nie w jakim stadium rozwoju AIDS znajduje si osoba zara ona, w okreêlonych sytuacjach zara a innych. AIDS rozwija si etapowo. Okres trwania danego stadium choroby zale y od wielu czynników, takich jak: kondycja organizmu, tryb ycia i nie mo na precyzyjnie okre- Êliç czasu rozwoju danego stadium u zara onej osoby. Jednak wskutek spadku iloêci limfocytów T4 u zara onego objawy pojawiajà si w nast pujàcej kolejnoêci (objawy kliniczne AIDS): Ostra choroba retrowirusowa zaka enie bezobjawowe przewlek e powi kszenie w z ów ch onnych W ciàgu 24 godzin od momentu zaka enia wirus przedostaje si do uk adu krwiono- Ênego. W ciàgu 48-72 godzin przedostaje si do w z ów ch onnych, gdzie dalej namna a si. Ostre, pierwotne zaka enie HIV (wyst puje u 50-90 proc. zaka onych i bardzo rzadko jest trafnie diagnozowane) z towarzyszàcymi objawami chorobowymi przypominajàcymi gryp. Nale à do nich: goràczka, powi kszenie w z ów ch onnych, zapalenie gard a, biegunka i nudnoêci, owrzodzenie jamy ustnej, prze yku, okolic narzàdów p ciowych, wysypka najcz Êciej umiejscowiona na twarzy i tu owiu, bóle stawów i mi - Êni. W tym czasie we krwi zaczynajà pojawiaç si przeciwcia a, ale w st eniu niewystarczajàcym do ich wykrycia. Ostre objawy choroby ust pujà w ciàgu ok. 2 tygodni, jednak powi kszenie w z ów ch onnych mo e si utrzymywaç znacznie d u ej. Okres zaka enia utajonego Jest to okres, który, pomimo istnienia zaka enia, cechuje si brakiem jakichkolwiek objawów klinicznych. Samopoczucie i aktywnoêç yciowa nosicieli HIV nie ró ni ich od ludzi zdrowych. Mogà oni prowadziç aktywne ycie zawodowe i spo eczne. Testy ju wykazujà obecnoêç przeciwcia, dzi ki czemu mo na stwierdziç, e dana osoba jest zara ona. Liczba limfocytów T4 stopniowo spada poni ej 500 w 1 mm 3 --- 9 ---
Okres wczesnego zaka enia objawowego Przewlek e grzybice jamy ustnej, pochwy, sromu, nawracajàce trudne do wyleczenia zmiany zwyrodnieniowe szyjki macicy, d ugotrwa e biegunki, pó pasiec, zmiany zapalne narzàdów rodnych. Badania krwi wykazujà spadek liczby bia ych krwinek, mo- e si te pojawiç niedokrwistoêç oraz spadek liczby p ytek krwi. Liczba limfocytów T4 nadal obni a si do 200 w 1 mm 3. Pe no objawowe AIDS Liczba T4 spada poni ej 200 w 1 mm 3 Objawy: grzybice uk adu pokarmowego i oddechowego przewlek a biegunka s aboêç i zaniki mi Êni choroby nowotworowe wrzodziejàca, d ugotrwa a opryszczka gruêlica, bardzo cz sta w AIDS i stanowiàca g ównà przyczyn zgonów osób zara onych HIV infekcje mózgu, zaburzenia i utrata wzroku. 5. Leczenie Cz owiek zara ony wirusem HIV nie jest jeszcze chory na AIDS (patrz stadia rozwoju AIDS). AIDS jest koƒcowym etapem zaka enia. O post pie choroby Êwiadczy spadek liczby limfocytów T4. Zastosowanie leczenia przeciwwirusowego mo e znaczàco opóêniç wystàpienie pe no objawowego AIDS. Im wczeêniejsze i intensywniejsze leczenie, tym okres bezobjawowego nosicielstwa jest d u szy. Tak e intensywne leczenie przeciwwirusowe àczone z leczeniem zaka eƒ oportunistycznych oraz terapia przeciwnowotworowa w AIDS mo e przed u yç ycie chorego. Wi kszoêç osób, która uleg a zara eniu, mo e przez d ugi czas o tym fakcie nic nie wiedzieç. Ostra, wczesna faza choroby mo e byç pomylona np. z grypà. W sytuacji stwierdzenia Êwie ego zaka enia mo na zastosowaç lek przeciwwirusowy, przede wszystkim zydowudyn (AZT). Podawanie tego leku przez 4 tygodnie zmniejsza w 80 proc. ryzyko zara enia. Leczenie zapobiegawcze ma sens, jeêli si je zacznie w ciàgu 24 godzin od momentu kontaktu z wirusem. Ryzyko zaka enia dziecka chorej na AIDS matki wynosi ok. 50 proc.. Podawanie leku przeciwwirusowego w trakcie cià y, porodu oraz tu po porodzie, mo e to ryzyko znaczàco zmniejszyç. --- 10 ---
Obecnie sytuacja pacjentów zaka onych HIV zmieni a si i choç nie ma skutecznych leków, to osiàgni to znaczàcy post p w kierunku zahamowania rozwoju choroby. Na Êwiecie jest 12 zarejestrowanych leków stosowanych przeciw HIV. W Polsce zarejestrowanych jest ich osiem. Poniewa HIV jest wyjàtkowo zmiennym wirusem chorobotwórczym, leki zmienia si co kilkanaêcie miesi cy. Oprócz leczenia przeciwwirusowego, skierowanego przeciw HIV, które stanowi podstaw terapii, konieczne jest zwalczanie zaka eƒ oportunistycznych. Ich leczenie jest oparte na wypróbowanych metodach antybiotykoterapii. 6. Nosiciel chory testy W pierwszym okresie choroby bezobjawowym, dochodzi do gwa townego namna- ania si wirusa, co prowadzi do zaka ania kolejnych komórek. Liczba czàstek wirusa krà àca we krwi jest bardzo wysoka. W tym okresie nie wykrywa si jeszcze przeciwcia anty-hiv. Po kilku dniach organizm zaczyna si broniç wytwarzajàc przeciwcia a. Kiedy pojawiajà si przeciwcia a anty-hiv pacjent wchodzi w okres bez objawowego nosicielstwa. Wykrycie zaka enia jest mo liwe poprzez wykonanie testu na obecnoêç przeciwcia anty HIV. Od momentu, w którym mog o dojêç do zaka enia do wykonania testu musi minàç oko o 3 miesi cy (tzw. okienko serologiczne nosiciel jest zakaêny, a mimo to testy HIV sà ujemne), gdy dopiero po takim czasie powstajà przeciwcia a w iloêciach wykrywalnych przez testy. Obecnie stosuje si testy: ELISA III i HIV DUO. Wynik dodatni (HIV +) pierwszego testu musi zostaç potwierdzony testem Western blot. Jest to najwa niejszy test test potwierdzenia. Tylko wynik tego testu pozwala na 100 proc. stwierdzenie, e dana osoba jest zaka ona wirusem HIV. 7. Szczepionka Szczepionki mogà zabezpieczaç organizm przed wirusami. Dotyczy to jednak wirusów nie zmieniajàcych si wraz z up ywem czasu. Drobnoustroje wywo ujàce odr czy Êwink od lat sà takie same. Takie same sà wi c od lat szczepionki. Inaczej jest w przypadku wirusa grypy, który zmienia si co rok lub dwa. Powoduje to, e co roku przygotowuje si nowà szczepionk. Niestety, w przypadku wirusa HIV jest to wyjàtkowo trudne, poniewa zmienia si on stale i bez przerwy, a liczba szczepów wirusów tworzonych tylko w ciàgu jednej doby mo e wynosiç ponad 100. 8. Drogi zaka enia Nale y podkreêliç e od momentu zara enia si AIDS, osoba zara ona wchodzàc w okreêlone relacje z innymi ludêmi zara a. Wirus HIV znajduje si we wszystkich p ynach ustrojowych zara onego cz owieka, w ró nym st eniu. --- 11 ---
Wydzieliny i p yny ustrojowe, poprzez kontakt z którymi mo e dojêç do zara enia (du e st enie wirusa) to: krew, sperma, wydzielina z dróg rodnych, p yn mózgowo rdzeniowy, mleko zara onej matki. Wydzieliny i p yny ustrojowe, poprzez kontakt z którymi nie mo e dojêç do zara enia (niskie st enie wirusa) to: zy, pot, Êlina, mocz. Wirusem HIV mo na si zaraziç przez: stosunek p ciowy bez zabezpieczenia z zaka onà osobà, u ywanie igie lub narz dzi, które by y stosowane przez zara onego, kontakt otwartej rany z zaka onà krwià, a tak e gdy zaka ona krew dostanie si na spojówki, Êluzówki lub uszkodzonà skór, dzieci kobiet seropozytywnych mogà zaraziç si w czasie cià y, porodu i podczas karmienia piersià. 9. Sytuacje ryzykowne i bezpieczne Wirus HIV atwo ulega zniszczeniu pod wp ywem wysuszenia, dzia ania wysokiej temperatury (56 0 C), Êrodków dezynfekujàcych i detergentów. Nie jest przenoszony drogà kropelkowà, nie przenoszà go równie owady ani zwierz ta domowe. Nie mo na si zaraziç przez podanie r ki, picie z jednego kubka, korzystanie z tych samych urzàdzeƒ sanitarnych. Zagro enia nie stanowi wspólne u ywanie r cznika, towarzyski poca unek, przytulanie si. Bezpieczne jest u ywanie tych samych naczyƒ sto owych i sztuçców, wspólne mieszkanie i praca, korzystanie z basenów i kàpielisk. Wirusa HIV nie przenoszà tak e adne zwierz ta, wi c nie ma ryzyka zaka enia si nim od komarów, psów, kotów... W przypadku transfuzji krwi tak e nie ma ryzyka zaka enia, poniewa od 1987 roku bada si krew od dawców. Ca kowicie bezpieczne sà stosunki seksualne ze sta ym, jednym i wiernym partnerem. --- 12 ---
Sytuacje sprzyjajàce zaka eniu to: Stosunki seksualne bez prezerwatywy. Trzeba jednak pami taç, e prezerwatywa nie zabezpiecza przed zaka eniem si wirusem, za to zdecydowanie zmniejsza ryzyko zaka enia si nim. Ryzykowne jest wspólne u ywanie igie i strzykawek, wstrzykni cie narkotyku zabrudzonego krwià, skaleczenia przedmiotami, na których mo e znajdowaç si Êwie a krew (jak yletki, maszynki do golenia, przybory do tatua u lub przek uwania uszu, szczoteczki do z bów, niewyja owiony sprz t medyczny...) Mo na urodziç si z zaka eniem, poniewa zaka ona matka mo e przekazaç wirusy swojemu dziecku w czasie cià y lub porodu. Najwi cej zaka eƒ HIV, zarówno w Polsce jak i na Êwiecie, dotyczy m odych kobiet. Jedne z nich sà zaka one wirusem, bowiem mia y kontakt z narkotykami, sà lub by y narkomankami. Jednak coraz wi cej jest m odych kobiet, które zosta y zaka one przez swoich partnerów seksualnych, chocia z narkotykami nie mia y i nie majà nic wspólnego. Ryzyko zaka enia wirusem jest u kobiet wy sze ni u m czyzn. Podczas wytrysku, w czasie stosunku bez u ycia prezerwatywy, kobieca pochwa ma kontakt z wi kszà iloêcià spermy, a wi c wi kszà iloêcià wirusa HIV. W Polsce obserwuje si ostatnio fal nowych zaka eƒ HIV p ynàcà ze Wschodu. Do niedawna Ukraina przyznawa a si do kilku tysi cy osób zaka onych tym wirusem. Wed ug WHO, w tej chwili jest tam zaka onych oko o 300 000 osób. 10. Psychologiczne aspekty HIV/AIDS Zaka enie HIV stanowi nie tylko problem zdrowotny dla osoby chorej, ale tak e psychiczno-emocjonalny, spo eczny, gospodarczy. AIDS jako przewlek a choroba wp ywa zarówno na osob zara onà, jak i na jej rodzin. Choroba niszczàc system odpornoêciowy organizmu jednoczeênie obni a odpornoêç psychicznà zarówno zaka onego jak i jego rodziny. Zaka ona osoba mo e doêwiadczaç: dyskryminacji, strachu przed napi tnowaniem, fizycznej i psychicznej izolacji, niepewnoêci jutra, wykluczenia i/lub wyrzucenia poza nawias ze Êrodowiska i rodziny, poczucia alienacji spo ecznej, przykrych medycznych procedur i konieczno- Êci sta ej opieki medycznej, strachu przed Êmiercià. Wszystkie te doznania obejmujà równie rodzin i osoby bliskie chorego. W szczególnie trudnej sytuacji znajdujà si zara one dzieci, które z czasem uêwiadamiajà sobie sytuacj w której si znalaz y. Choroba ogranicza mo liwoêci nauki i ycia towarzyskiego powodujàc chroniczne frustracje. Prowadzi to do pojawiania si szeregu negatywnych emocji takich jak: niepewnoêç, l k, utrapienie, wêciek oêç, wstyd, nie- --- 13 ---
zrównowa one zachowanie, kompleks ni szoêci, spo eczny brak akceptacji, brak szacunku dla samego siebie, wr cz do prób samobójczych. Praca specjalistów z osobà zaka onà HIV winna sprowadzaç si do ciàg ego dialogu. Wa ne, aby rozmawiaç z chorym zarówno przed przeprowadzeniem testów, jak i po odebraniu wyników, by przygotowaç go psychicznie i uêwiadomiç, e nosicielstwo to jeszcze nie choroba. Specjalista przez stwarzanie w aêciwych relacji, zach cania do swobodnego wyra ania opinii i uczuç mo e znacznie si przyczyniaç do zmniejszania stresu osoby zara onej. Sposobem opieki nad osobami zara onymi i ich rodzinami sà tak e grupy wsparcia. II. SCENARIUSZE ZAJ å FUNDACJA POMOCY NIEWIDOMYM (POLSKA) SCENARIUSZ NR 1 TEMAT: Podstawowe informacje o HIV/AIDS WIEK: osoby pow. 16 roku ycia CELE: wprowadzenie podstawowych treêci o historii i biologii wirusa HIV MATERIA Y: krótki film edukacyjny pt. AIDS. Wszystko co powinieneê wiedzieç. PWN IMPACT Media, pud o z naci tym otworem do wrzucania kartek wielkoêci A4, kartki brajlowskie (mo e byç karton A4) mazaki, maszyny brajlowskie, model przestrzenny wirusa, HIV, test pt. Moja wiedza o AIDS. Promocja Zdrowia (pakiet edukacyjny), dwie plansze wyjaêniajàce znaczenie skrótów HIV/AIDS. CZAS: 2 x 45min PRZEBIEG ZAJ å Cz Êç wst pna 1. Prowadzàcy bardzo krótko zapoznaje m odzie z historià HIV/AIDS. 2. Osoba prowadzàca rozdaje wszystkim kartki A4 i prosi uczestników o anonimowe zapisanie (krótko) na nich co wiedzà o AIDS. 3. Po skoƒczeniu pisania uczestnicy wrzucajà swoje karty do przygotowanego pude ka. 4. Prowadzàcy puszcza krótki film informacyjny o AIDS, proszàc uczestników zaj ç o uwa ne przys uchiwanie si informacjom. 5. Po emisji filmu prowadzàcy proponuje otwarcie pude ka i zapoznanie si z wiedzà uczestników o AIDS sprzed filmu. --- 14 ---
6. Prowadzàcy losuje kolejno po jednej kartce z pude ka i na bie àco odczytuje sam lub prosi o odczytanie treêci przypadkowà osob (niewidomà do pisma brajla, widzàcà do czarno druku). 7. Po ka dorazowym odczytaniu informacji z kartki uczestnicy oceniajà, czy sà one prawdziwe czy nie? 8. Prowadzàcy koryguje ewentualne b dy i prosi dowolnà osob o powtórzenie poprawnej ju pojedynczej informacji. Cz Êç zasadnicza: JeÊli uczestnicy przed projekcjà filmu zapisali nie wszystkie podstawowe informacje o AIDS, prowadzàcy stara si je teraz wyegzekwowaç (na zasadzie burzy mózgów), zadajàc pytania o: znaczenie skrótu AIDS, HIV, ogólnà budow wirusa HIV, sposób zara enia si AIDS (do którego uk adu w organizmie musi dostaç si wirus HIV aby dosz o do zara enia), przebieg rozmna ania wirusów w organizmie cz owieka, biologi wirusa HIV, ró nice mi dzy nosicielem wirusa a chorym na AIDS, wydzieliny i p yny ustrojowe organizmu cz owieka odpowiedzialne za zara anie innych, rokowania w chorobie AIDS uleczalna/nieuleczalna, statystyk, dotyczàcà liczby chorych na AIDS naszym kraju i na Êwiecie. Cz Êç koƒcowa: 1. Prowadzàcy dla lepszego utrwalenia materia u podsumowuje go, powtarzajàc najwa niejsze wiadomoêci. 2. Prowadzàcy proponuje uczestnikom zaj ç sprawdzenie aktualnej wiedzy o AIDS. W tym celu ka dy otrzymuje arkusz testowy, który samodzielnie rozwiàzuje. 3. Uczestnicy wymieniajà si testami i sprawdzajà je wg klucza poprawnoêci odpowiedzi. 4. Na zakoƒczenie zaj ç uczestnicy odpowiadajà na pytanie Czy twoim zadaniem poziom wiedzy m odzie y nt. HIV/AIDS jest wystarczajàcy i czy oczekujesz od nauczycieli i wychowawców tego typu zaj ç?. --- 15 ---
Za àcznik MOJA WIEDZA O AIDS Zaznacz prawid owà odpowiedê: 1. Po wyglàdzie cz owieka mo na rozpoznaç, czy jest zaka ony wirusem HIV TAK NIE 2. ObecnoÊç wirusa HIV mo na stwierdziç dzi ki odpowiedniemu badaniu zaraz po zaka eniu TAK NIE 3. Dzia anie wirusa HIV polega na os abieniu i w koƒcu zniszczeniu uk adu odpornoêciowego cz owieka TAK NIE 4. Matka zaka ona wirusem HIV mo e zakaziç swoje dziecko w czasie cià y porodu lub bardzo rzadko podczas karmienia piersià TAK NIE 5. Osoba zaka ona wirusem HIV, która nie ma otwartej rany mo e chodziç do szko- y, bawiç si i pracowaç razem z osobami nie zaka onymi bez nara enia ich na zaka enie TAK NIE 6. Osoba chora na AIDS mo e umrzeç nawet z powodu przezi bienia TAK NIE 7. Je eli b d naprawd chcieç, mog skutecznie chroniç si przed zaka eniem HIV TAK NIE 8. Je eli utrzymuj kontakty seksualne z wi cej ni jednym partnerem to ryzyko, e zaka si HIV jest wi ksze TAK NIE 9. Zapytanie potencjalnego partnera seksualnego o jego dotychczasowe ryzykowne zachowania mo e pomóc ochroniç siebie przed zaka eniem HIV TAK NIE 10. U ywanie prezerwatywy zmniejsza ryzyko ochrony przed zaka eniem wirusem HIV TAK NIE 11. Nie ma leku, który mo e zwalczyç AIDS lub zabiç wirusa w organizmie TAK NIE Klucz do testu: 1 NIE, 2 NIE, 3 TAK, 4 TAK, 5 TAK, 6 TAK, 7 TAK, 8 TAK, 9 TAK, 10 NIE, 11 TAK. --- 16 ---
TEMAT: Ja wobec AIDS SCENARIUSZ NR 2 MOTTO: Pokonajmy nasz strach i pozwólmy zaka onym yç wêród nas Lekcj nale y poprzedziç zaj ciami, dostarczajàcymi podstawowych informacji na temat HIV/AIDS. WIEK: osoby pow. 16 roku ycia CELE: nauka tolerancji, zapobieganie dyskryminacji zara onych MATERIA Y: sznurki, kó ko do prze o enia sznurków, piosenka S. Sojki Tolerancja. Piosenka ta mo e zostaç zastàpiona utworem: Heal the World Michaela Jacksona (w wersji angloj zycznej). CZAS: 2 x 45 min. zaj cia muszà si odbyç jedno po drugim z krótkà przerwà PRZEBIEG ZAJ å Cz Êç wst pna: 1. Prowadzàcy informuje uczestników o planowanym przebiegu zaj ç. 2. Prowadzàcy puszcza piosenk. 3. Podczas s uchania piosenki prowadzàcy przek ada przez bransoletk -kó ko na r k lub obràczk przygotowane wczeêniej krótkie sznurki, w liczbie odpowiadajàcej po owie uczestników zaj ç. 4. Prowadzàcy prosi uczestników o ciche podejêcie do niego i spokojne wybranie jednej z koƒcówek sznurka. 5. Kiedy wszyscy uczestnicy trzymajà ju swoje koƒcówki prowadzàcy prosi kolejno, aby pociàgnàç za sznurek, odnajdujàc w ten sposób partnera, który czuje szarpni cie. 6. Dobrane przypadkowo pary przedstawiajà si sobie i siadajà razem. CzeÊç g ówna: I. Prowadzàcy proponuje s uchaczom, aby u o yli definicj s owa tolerancja W tym celu proponuje metod Êniegowa kula. S uchacze dyskutujà w parach na zadany temat. Nast pnie àczà si w grupy czteroosobowe i ustalajà wspólnà definicj. Grupy czteroosobowe àczà si kolejno w wi kszà grup a do powstania dwóch grup. Przedstawiciel ka dej z nich odczytuje wypracowanà definicj s owa tolerancja Dyskusja na temat tolerancji na co dzieƒ. Czym jest i co dla Ciebie znaczy tolerancja? --- 17 ---
II. Dalsza cz Êç zaj ç przebiega w parach 1. Prowadzàcy informuje wszystkich, e osoba (np. pociàgajàca za sznurek) ma wcieliç si w rol pracownika telefonu zaufania, do którego b dzie telefonowaç osoba zara ona wirusem HIV. Jest ona za amana tym faktem, p acze mówiàc do s uchawki: Dowiedzia am/em si w aênie, e mam AIDS. Nie chc umieraç. Jak yç? 2. Zadaniem uczestników jest zastanowienie si, co chcieliby tej osobie powiedzieç, aby jà wesprzeç, ukazaç wartoêç i sens nawet wielkich trudnoêci i cierpieƒ, uêwiadomiç jej po o enie i koniecznoêç dbania o siebie (swoje zdrowie), poinformowaç o mo liwoêci normalnego funkcjonowania w spo eczeƒstwie (dopóki to nie stanie si dla niej samej niebezpieczne spadek odpornoêci organizmu), przekonaç o powinnoêci poinformowania o swoim stanie zdrowia w razie potrzeby (np. swojego partnera w razie wypadku, skaleczenia, u dentysty itp.) oraz koniecznoêci zg oszenia si do lekarza. 3. W trakcie zastanawiania si uczestników mo na jeszcze raz puêciç piosenk Tolerancja. 4. Po chwili zastanowienia kolejne pary prezentujà swojà scenk rozmowy telefonicznej. 5. Na koniec wszyscy zastanawiajà si : Czego bojà si ludzie zdrowi w kontaktach z zara onymi wirusem HIV? Czego bojà si ludzie zara eni wirusem HIV? Wspólna dyskusja. Prowadzàcy zadaje nast pujàce pytania: Ustal czynniki utrudniajàce akceptowanie nosiciela wirusa HIV? W jaki sposób mo emy zmieniç stosunek spo eczeƒstwa do nosicieli wirusa HIV i chorych na AIDS? JeÊli uczestnicy zaj ç nie przedstawià wyczerpujàcych informacji, nale y tak pokierowaç dyskusjà, aby osoby bioràce w niej udzia wymieni y je, np.: Ad 1 AIDS jest chorobà trudno rozpoznawalnà, stwarzajàcà niebezpieczeƒstwo zara- enia si nià bez w asnej winy i ÊwiadomoÊci, nie ma mo liwoêci wyleczenia si z tej choroby przy obecnym stanie wiedzy medycznej, ma a znajomoêç problematyki zwiàzanej z tà chorobà i sensacyjny charakter informacji prasowych. --- 18 ---
Ad 2 prowadziç akcje uêwiadamiajàce o naturze zaka enia wirusem HIV, nie izolowaç chorych i zara onych, pozwoliç im uczyç si i pracowaç w spo eczeƒstwie ludzi zdrowych, w aêciwa postawa ze strony zainfekowanych (Êwiadome zara anie ludzi zdrowych przez nosicieli, wyzwala agresj opinii publicznej). CzeÊç koƒcowa: W cz Êci koƒcowej zaj ç prowadzàcy prosi uczestników o okreêlenie emocji towarzyszàcych osobom zaka onych oraz ich rodzinom, np.: OSOBA ZAKA ONA Załamanie Strach, przera enie Poczucie beznadziejności Samotność, opuszczenie przez dotychczasowych przyjaciół Lęk przed napiętnowaniem, odrzuceniem Ryzyko uzale nienia lekowego RODZINA, PRZYJACIELE, OBCY Lęk przed zaka eniem Unikanie kontaktów Odrzucenie Problem tajemnicy Bardzo wa ne jest, aby s uchacze nie ograniczali si do eksponowania negatywnych zjawisk towarzyszàcych chorobie AIDS, lecz by podawali te przyk ady oczekiwanych i po àdanych reakcji, tak osoby z wirusem HIV, jak i jej otoczenia, np. kontynuowanie dotychczasowych kontaktów, zwiàzków, organizowanie wspólnych zaj ç, organizowanie pomocy medycznej i psychologicznej. SCENARIUSZ NR 3 TEMAT: Zachowania ryzykowne i bezpieczne wobec HIV/AIDS Lekcj nale y poprzedziç zaj ciami, dostarczajàcymi podstawowych informacji na temat HIV/AIDS MOTTO: Chowanie g owy w piasek nie uchroni ci przed HIV. Ostro noêç TAK WIEK: osoby pow. 16 roku ycia CELE: zapobieganie, przeciwdzia anie i profilaktyka AIDS MATERIA Y: arkusz papieru podzielony na trzy kolumny kartki z tekstem informacji (poni ej) napisane powi kszonà czcionkà i brajlem (liczba kartek zale y od wielkoêci grupy, ich wybór nale y do prowadzàcego zaj cia): --- 19 ---