Brząkała Justyna Prawo rodziny do informacji o losie jej zaginionego członka-uwagi prawo międzynarodowe. W Polsce o prawie rodziny na temat informacji o losie zaginionego członka mówi się niewiele. Taki odłam prawa rodziny nie jest zbyt popularny. Dlatego wiele rodzin nie zdaje sobie sprawy z tego, iż takie prawo jej przysługuje. Jednak aby mówić o prawie rodziny do informacji o zaginionym członku należy jednak rozpocząć od samego prawa do informacji. Prawo to jest warunkiem niezbędnym w społeczeństwie obywatelskim jak i zarówno w systemie demokratycznym. Z prawem do informacji nieodzownie łączy się również prawo do prawdy, które posiada złożoną strukturę. Według Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka prawo to obejmuje prawo społeczeństwa w dostępie do podstawowych informacji dla rozwoju demokratycznego systemu, oraz prawo szczególnej natury jako prawo najbliższego krewnego ofiar do informacji o jego losie. 1 Oznacza to zatem prawo rodziny do informacji o zdarzeniach związanych z łamaniem przynależnych jej praw. Prawo do prawdy nie jest jednak szeroko zakreślone w sferze międzynarodowego prawa publicznego. 2 Prawo rodziny do informacji o losie zaginionego członka przewidziane zostało jedynie na gruncie międzynarodowego prawa humanitarnego. 3 Zawiera ono kilka przepisów poruszających problem prawa rodziny do informacji o zaginionym członku. 4 Chciałabym przybliżyć tą problematykę w kontekście wymuszonych zaginięć i utraty kontaktu między bliskimi w sytuacji konfliktu zbrojnego. Jeśli problem ten poruszymy na gruncie konfliktu zbrojnego należy zapoznać się z artykułem 32 I Protokołu Dodatkowego expressis verbis, który mówi, że Przy zastosowaniu niniejszego Działu 5 działalność Wysokich Umawiających się Stron, stron konfliktu oraz międzynarodowych organizacji humanitarnych ( ) kieruję się przede wszystkim prawem rodziny do wiedzy o losie ich 1 Bacana Velasquez case, Separate Opinion of Judge A.A. Cancado Trindade. 2 ECOSOC,Komisja Praw Człowieka, Civil and political rights, including questions of:disappearances and summary executions. Raport submited by Mr. M. Nowak, E.CN.4/2002/71 (8,01,2002),s. 33, par. 78. 3 Mówi o tym art.32 I Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich, w zakresie ograniczonym do międzynarodowych konfliktów zbrojnych i tylko w odniesieniu do obywateli drugiej strony. 4 Chodzi o cztery konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 12,08,1949r. 5 Chodzi o Dział III Części II Protokołu zatytułowanego Osoby zaginione i zmarłe.
członków. 6 Podstawową kwestią jest również zapobieganie wymuszonym zaginięciom osób. Konwent ma więc na celu dbałość o prawidłową wymianę informacji o charakterze rodzinnym podczas trwania konfliktu zbrojnego. 7 Najważniejsze w tym zakresie jest więc obowiązek prawidłowej identyfikacji oraz gromadzenie niezbędnych informacji dotyczących osób chronionych. Do osób chronionych zaliczyć możemy: jeńców wojennych, rannych i chorych, zmarłych, dzieci pozbawionych opieki, członków sił zbrojnych oraz osoby internowane. Osoby te we względu na swoje położenie mają utrudniony kontakt ze swoimi bliskimi i są szczególnie narażone na odpowiedniej identyfikacji. Konwencja Genewska w sprawie powyższych informacji mówi, że oprócz gromadzenia informacji powinny być one również we właściwy sposób przechowywane w celu ustalenia losów poszczególnych osób. W razie braku informacji powinien zostać ustanowiony obowiązek podjęcia działań mających na celu uzyskanie tych, że informacji. 8 Obowiązki identyfikacyjno-rejestracyjne zostały jako pierwsze przewidziane do osób, które bezpośrednio biorą udział w działaniach wojennych. Przez te osoby należy rozumieć członków sił zbrojnych. O ich identyfikacji możemy dowiedzieć się między innymi w normach międzynarodowego prawa humanitarnego to art.3 Konwencji Genewskiej i rekomendacjach ze Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 3220 (XXIX)z 1974r. Mówiąc o identyfikacji należy wspomnieć o rejestracji i identyfikacji np. dzieci. Następną gwarancją jaką możemy uznać za poszanowanie prawa rodziny do informacji o losie zaginionego członka rodziny przewidują normy międzynarodowego prawa humanitarnego, które obowiązują gdy tylko pozwolą na to okoliczności, do podjęcia bez opóźnienia wszystkich środków w celu odszukania i zabrania zmarłych i ustalenia ich tożsamości. 9 Informacji tych udziela rodzinie każda strona konfliktu dodatkowo informuję rodzinę o przyczynie śmierci jej członka oraz o miejscu jego pochówku. 10 W tym celu według art.17 ust.3 Konwencji Genewskiej I zostaje powołany Zarząd Grobów. Strony w konflikcie mają obowiązek ułatwienia rodzinom dostępu do grobów swoich bliskich oraz powrót szczątków do kraju na wniosek rodziny lub państwa. 6 Tak zob. m.in. Commentary on the Additional Protocols, pod red. Y. Sandoz, C. Swiniarskiego, B. Zimmermanna, Geneva 1987, s. 347, par. 1217-1218 7 Normy międzynarodowego prawa humanitarnego w szeregu swoich postanowień odnoszą się do prawa do prowadzenia korespondencji z najbliższymi art.25 i 170 IV KG w odniesieniu do ludności cywilnej. 8 Art.122 ust.7 KG III; art.137 ust. 1 KG IV; art. 33 ust. 3 PD I oraz art.14 Regulaminu Haskiego. 9 Art.15 i 16 i 17 I KG;art.18 i 19 i 20 II KG;art.120 i 121 III KG;art.16 i 129 i 131 IV KG 10 Art.16 i 17 I KG;art.19 II KG;art.120 II KG;art.130 IV KG
Podczas zgaszenia osoby jako zaginionej, państwa są zobowiązane do podjęcia działań, które będą zmierzać do odnalezienia danej osoby oraz ustalenia jej losu. Nakaz poszukiwania osoby, która zaginęła podczas działań zbrojnych znajduje się zarówno w instrumentach prawnomiędzynarodowych 11 jak i zarówno na szczeblu prawa krajowego. Nawet gdy państwa rozpoczną procedurę pokojową to nadal są zobowiązane do podjęcia odpowiednich środków w celu ustalenia losu zaginionych osób. Muszą również ustanowić procedury zgromadzenia znajdujących się w ich posiadaniu informacji w ten sposób mogą pomóc w ustalaniu losu zaginionych osób. Powinny również powiadomić o tej treści rodziny zaginionych oraz gdy zaistnieje taka konieczność zidentyfikowania zwłok ludzkich i ustalenia daty zamknięci aktów osób zaginionych. Zobowiązane są również do podjęcia środków prawnych niezbędnych do umożliwienia rodzinom zaginionych osób żądanych przez nie informacji. 12 Każda z walczących stron musi podjąć odpowiednie środki w zakresie ustalenia losu zaginionej osoby. Oznaczać to może przedsięwzięcie własnych czynności poszukiwawczych jak i również ułatwienie poszukiwania rodzinie lub organizacją pozarządowym albo międzynarodowym. W związku z tym każda ze stron walczących jest zobowiązana do gromadzenia i przechowywania akt osób zmarłych i pozbawionych wolności. 13 Bardzo ważnym jest to, aby rodzina otrzymywała jak najwcześniej informacje o zaginionym członku. Zalecane środki to: Umożliwienie przez władze rządowe i grupy zbrojne przeprowadzenia niezależnych dochodzeń w celu wyjaśnienia losu zaginionych osób; Przekazywanie stosownych wiadomości; Unikanie utrudniania oraz internowania w proces ustalania losu zaginionych; Ustalenie w razie potrzeby mechanizmów zaspokajanie potrzeb rodzin takich właśnie osób. Prawo nakazuje również aby rodziny jak i ich prawni przedstawiciele powinni być informowani, zgodnie z gwarancjami prawnymi, zachowaniem procedury oraz poszanowaniem prawa do prywatności, o wszelkich wiadomościach dotyczących śledztwa i wszelkich innych informacji zdobytych podczas dochodzenia karnego. 14 Na temat przekazywania informacji dotyczących osób zaginionych i wymianie posiadanych danych 11 Np.Comprehensive Agrement on Respect for Human Rights and IHL In the Philippines z 1998r. 12 ICRC,War and famili links: general overview 27,11,2000 13 Reguły te zostały uznane za powszechnie obowiązujące normy zwyczajowe Customary International Humanitarna Law 14 Observation and Recommendations z 21,02,2003r.,par.9.1-9.5
wyraźnie wspominają porozumienia międzypaństwowe oraz uregulowania na szczeblu krajowym, a także organizacji międzynarodowych np.; Zgromadzenia ogólnego ONZ; Rady Europy; Unia Europejska; Komisji Praw Człowieka; UNHCR; 15 UNICEF; Oraz dokumenty Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Została zainicjowana współpraca w procesie rozwiązania problemów osób zaginionych zarówno między stronami konfliktu jak i każdej ze stron z Centralnym Biurem Informacji, 16 oraz wymiany informacji między instytucjami charytatywnymi tak i również między stowarzyszeniami rodzin osób zaginionych. Strony zobowiązane są nie tylko do współpracy z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża, ale również do ułatwienia ich działalności. Powinny również dostarczać niezbędnych informacji oraz wspierania akcji na rzecz osób zaginionych. W związku z tym możemy zauważyć, iż wdrażanie w życie programu Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża wiele swojej uwagi poświęciło kwestii prawa rodziny do wiedzy o losie jej zaginionego członka. Prawem rodziny do informacji o zaginionym członku oprócz prawa humanitarnego zajmują się również inne instrumenty prawnomiędzynarodowe np.: Afrykańska Karta Praw i Dobrobytu Dziecka z 1990r jak i w ustawodawstwie wewnętrznym niektórych państw oraz organizacji międzynarodowych. Uzasadniło to w pełni przyznanie prawu rodziny do informacji o zaginionym członku statutu normy zwyczajowej międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych. Należy jednak wspomnieć, iż niestety z punktu widzenia prawa międzynarodowego i praw człowieka żaden uniwersalny traktat z zakresu praw człowieka nie wspomina nieodzownie o prawie rodziny do informacji o losie jej zaginionego członka. Komitet Praw Człowieka z dnia 27 lipca 1983 roku mówi o nieludzkim traktowaniu mając na myśli długotrwałe i celowe pozbawienie informacji rodzin o losie jej zaginionego członka uznać to można wręcz za tortury. 15 UNHCR-Addentium to the Report to the UN General Assembly 1.01.1996r. 16 Konwencje generalne wskazują, jako podmioty zobowiązane do przekazywania odpowiednich informacji ogólnie strony w konflikcie oraz różne właściwe organy
Organy ochrony praw człowieka bardzo często wskazywały na możliwość zakwalifikowania pozbawionego informacji członka rodziny osoby, która zaginęła jako ofiary traktowania sprzecznego z powszechnym zakazem tortur oraz okrutnego albo nieludzkiego zachowania. 17 Problem ten poruszyła również Europejski Trybunał Praw Człowieka. Uwzględnił on katalog okoliczności, który wpływa na zakwalifikowanie osoby najbliższej jako ofiary naruszenia prawa człowieka. 18 Istotą tego naruszenia jest relacja i działania podjęte przez władze w razie zaginięcia osoby, a więc zadośćuczynieniu zobowiązaniom co do ustalanie losu takiej osoby i dostarczeniu rodzinie stosownych informacji na ten temat. 19 Prawo do poznania prawdy jest podstawową zasadą międzynarodowego prawa człowieka. Prawo międzynarodowe przyznaje rodzinom osób zaginionych prawny tytuł do poznania wszelkich okoliczności związanych z losem jej najbliższego członka. 20 Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka natomiast stwierdził, że ofiary naruszenia praw człowieka oraz ich rodziny mają prawo do prawdy co do owych naruszeń. Chodzi tutaj o informowanie o relewantnych faktach oraz osobach odpowiedzialnych i nakłada na państwo obowiązek przeprowadzenia w tym zakresie właściwe dochodzenie w celu wyjaśnienia okoliczności przypadków stanowiących naruszenie postanowień Konwencji, w tym prowadzących do zaginięć osób. 21 Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka stwierdził ponadto, że niezależnie od trudności wewnętrznych mogących uniemożliwić ustalenie osób odpowiedzialnych za dopuszczenie się odnośnych czynów, rodzinie ofiary nadal przysługuje prawo do poznania jego losu i jeśli zachodzi taka potrzeba- miejsca pochówku ciała. Umożliwienie rodzinie poznania prawdy o losie jej członka, albo informacji o dotyczących okoliczności jego śmierci i tego, co się stało w jego ciałem, jest forma odszkodowania dla rodziny. Konsekwencją tego jest to, że władze państwowe muszą sprostać oczekiwaniom, które są kierowane pod jego adresem, czyniąc w ten sposób zadośćuczynienie rodzinom ofiar jak i społeczeństwu jako całości. 22 Do informacji rodziny o losie jej zaginionego członka służą różnorakie mechanizmy ustawowe również o charakterze sądowym i pozasądowym. Z dotychczasowej praktyki wynika to, że odpowiednią metodą ustalenia losu osoby zaginionej jest ekshumacja. 23 Przykładem tego może być rola Międzynarodowego Trybunału Karnego 17 Komitet Praw Człowieka 18 Europejski Trybunał Praw Człowieka 19 Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 20 EAAF 2002 Annual Report, Specjal Section: The Right to Truth,s.130 21 Międzyamertkański Trybunał Praw Człowieka wskazywał wyraźnie, że obowiązek śledztwa musi być wypełniony. 22 Castillo Paez Case, dz.cyt.,par.90 23 Urząd Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka
dla byłej Jugosławii. Zamierzał on doprowadzić do ekshumacji wielu zwłok ludzkich celem ustaleni przyczyn śmierci. Nie należała do niego natomiast identyfikacja ciał czy też organizacja właściwego pochówku dla zmarłych. Innym mechanizmem może być również powołanie do życia specjalnych komisji np.: Komisji Poszukiwań Osób Zaginionych w Działaniach Zbrojnych w Republice Chorwacji lub innych mechanizmów zmierzających do poszukiwań osób zaginionych. W kontekście prasy specjalistów w zakresie kryminalistyki nie ma nałożonego nacisku na prawo rodziny do wiedzy o losie ich członków czyli o kwestiach identyfikacji ciała i ustaleniu tożsamości zmarłego jak i umożliwienie im urządzenia pogrzebu. Prawo rodziny do informacji o lesie jej zaginionego członka nie zostało wyraźnie przewidziane w żadnym uniwersalnym instrumencie ochrony praw człowieka. Nasuwa się więc myśl, iż istnieje poważna luka w tym obszarze normatywnej regulacji. Z innej jednak strony prawo rodziny do informacji o losie jej zaginionego członka nabrało w prawie krajowym i międzynarodowym praktyki charakteru powszechnie wiążącej normy głównie prawa międzynarodowego. Należy więc stwierdzić, iż przyszły instrument prawa w zakresie np.: wymuszonych zaginięć powinien wyraźnie określać konsekwencje prawne prawa członków rodziny osoby zaginionej do poznania prawdy. Właśnie w tym kierunku posuwają się prace nad wypracowaniem ostatecznego tekstu Międzynarodowej konwencji w sprawie ochrony wszystkich osób przed wymuszonymi zaginięciami.
Bibliografia 1. Pod redakcją Joanny Marszałek-Kawy, Bartłomieja Chlodzińskiego, Znaczenie informacji w społeczeństwie obywatelskim. Wybrane aspekty prawne, Adam Marszałek, Toruń,2007r. 2. Postanowienia Komisji Praw Człowieka 3. Postanowienia Konwencji Genewskiej I, II, III, IV 4. Postanowienie Międzynarodowego Czerwonego Krzyża 5. Postanowienie Międzamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka