Empress 2. Stomatol. Współcz., 2007, 14, 12-17. 20. Chiche G. J., Pinault A.: Esthetics of anterior fixed prosthodontics, Quintessence 1994.

Cementowanie adhezyjne 12. Borczyk D.: Współczesne systemy pełnoceramiczne i ich wykorzystanie w codziennej praktyce. Mag. Stomatol., 2005, 5, 10-13. 13. Chang J. C., Hart D. A., Estey A. W., Chan J. T.: Tensile bond strengths of five luting agents to two CAD-CAM restorative materials and enamel. J. Prosthet. Dent., 2003, 90, 18-23. 14. Piwowarczyk A., Lauer H. C., Sorensen J. A.: Microleakage of various cementing agents for full cast crowns. Dental Materials 2005, 21, 445-453. 15. Ahmad I.: Nowe systemy adhezyjne w stomatologii. Mag. Stomatol. Estet., 2006, 1, 19-24. 16. Soederholm K. J.: Historia systemów wiążących z zębiną. Cosmetic Dentistry 2005, 2, 11-17. 17. Van Meerbeek B., De munck J., Yoshida Y., Inoue S., Vargas M., Vijay P., Van Landuyt K., Lambrechts P., Vanherle G.: Adhezja do szkliwa i zębiny stan aktualny oraz zadania na przyszłość część I. Magazyn Stomatologii Estetycznej 2006, 2, 4-17. 18. Peumans M., Van Meerbeek B., Lambrechts P., Vanherle G. Porcelain veneers: a review of the literature. J. Dentis. 2000, 28, 163-177. 19. Zadroga K., Kamiński W., Warda P., Szczyrek P.: Adhezyjne cementowanie licówek ceramicznych badanie absorpcji mocy promieniowania lampy polimeryzacyjnej przez próbki materiału ceramicznego Empress 2. Stomatol. Współcz., 2007, 14, 12-17. 20. Chiche G. J., Pinault A.: Esthetics of anterior fixed prosthodontics, Quintessence 1994. Zaakceptowano do druku: 17.VII.2008 r. Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS 2009. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1 25

PROTET. STOMATOL., 2009, LIX, 1, 25-32 Ocena poziomu ph chemicznych środków retrakcyjnych* Evaluation of ph levels in gingival retraction agents Danuta Nowakowska¹, Zbigniew Raszewski² ¹Z Zakładu Materiałoznawstwa p.o. kierownik: dr n. med. D. Nowakowska Z Katedry Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek, prof. nadzw. ²Z firmy Zhermapol Dental Materials Prezes: dr n. farm. W. M. Zabojszcz HASŁA INDEKSOWE: retrakcja dziąsła, chemiczne czynniki retrakcyjne, zakres ph KEY WORDS: gingival retraction, chemical retraction agents, ph level Streszczenie Cel pracy. Określenie zakresu ph środków chemicznych używanych ex tempore podczas zabiegu retrakcji dziąsła brzeżnego. Materiał i metody. Badaniu poddano 13 leków retrakcyjnych, a wśród nich 10 roztworów i 3 żele. Ze względu na działanie farmakologiczne 4 z nich należą do adrenergików (klasa 1), a 9 do astringentów (klasa 2). Zbadano 1 lek α i β-adrenergiczny Injec. Adrenalini 0,1% oraz 3 nie stomatologiczne α-adrenergiki Visine classic, Afrin i Neosynephrin-POS ). Z klasy astringentów retrakcyjnych oceniono 6 roztworów: Gingiva Liquid, Alustin, Orbat, Racestypine roztwór, Orbat Sensitive i Astringedent oraz 3 żele: Racècord gel, Gel cord i ViscoStat. Zakres ph zmierzono za pomocą elektronicznego ph-metru Elmetron. Badania wykonano dwukrotnie pobierając po 1 ml badanego środka z 2 opakowań tej samej serii wyrobów, a następnie obliczono wartości średnie. Roztworem kontrolnym był 0,9% NaCl. Wyniki. Ustalono, że zakres ph leków należących do grupy 1 (roztwory retrakcyjne) był szeroki i wynosił średnio od 1,83 do 6,85, natomiast w grupie 3 (żele Summary Aim of the study. To determine and evaluate the ph level in chemical agents used ex tempore in gingival retraction procedures. Material and methods. Thirteen retraction agents were examined in this study (10 solutions and 3 gels). Pharmacologically, four of them belong to the group of adrenergics (Class 1), and 9 to astringents (Class 2). The test was also performed on each α- and β-adrenergic agents Injec, Adrenaline 0.1% and three non-dental α-adrenergics (Visine classic, Afrin and Neosynephrin-POS ). Five following solutions of retraction astringent Class 2: Gingiva Liquid, Alustin, Orbat, Racestypine solution, Orbat Sensitive and Astringedent (group 1), and three gels: Racècord gel, Gel cord and ViscoStat (group 2), were evaluated. The ph level was determined with use of Elmetron electronic ph-meter. The tests were performed twice on each retraction agent by using 1 ml of the medicament from two packages of the same manufacture series. Mean values were calculated for each retraction agent. Solution of 0.9% NaCl served as control. Results. The study revealed that the ph-level range *Praca wygłoszona podczas XXVI Międzynarodowej Konferencji Sekcji Protetyki PTS, Wrocław-Książ, 2-4 października 2008 roku. 26

Środki retrakcyjne retrakcyjne) wahał się od 1,65 do 3,47. W klasie 1 (adrenergiki) najniższy poziom, ph=3,62, wykazała 0,1% adrenalina (α i β-adrenergik), a najwyższy, ph=6,85, osiągnął chlorowodorek tetryzoliny Visine classic (α-adrenergik). Natomiast w klasie 2 (astringenty) zakres poziomu ph był węższy i wynosił od 1,83 (Astringedent ) do 3,25 (Orbat sensitive). Wśród żeli retrakcyjnych, najniższy poziom ph wykazał ViscoStat (ph=1,6) a najwyższy Gel cord (ph=3,5). Stwierdzono, że leki należące do klasy 1 adrenergików charakteryzują się wyższym poziomem wartości ph niż leki należące do klasy 2 astringentów. Wnioski. Sugeruje się, że ze względu na zdrowie i bezpieczeństwo tkanek dziąsła brzeżnego i zębów, należy wybierać preparaty retrakcyjne z klasy 1 (adrenegiki), których ph jest zbliżone do obojętnego. in the group 1 retraction agents (retraction solutions) was relatively wide (from 1.83 to 6.85 on average), while the ph-level in group 2 (retraction gels) ranged between 1.65 and 3.47. In Class 1 (adrenergics), 0.1% adrenaline (α and β-adrenergics) proved to have the lowest level of ph equal to 3.62. The highest level in this Class (ph = 6.85) was registered for 0.05% tetryzoline HCl Visine classic (α-adrenergic). Astringents of Class 2 exhibited a lower level of ph and ranged from 1.83 for Astringedent to 3.25 for Orbat sensitive. Among retraction gels, the lowest ph level was noted for ViscoStat (ph = 1.6) and the highest for Gel cord (ph = 3.5). The study allows to conclude that chemical retraction agents of adrenergics (Class 1) exhibit higher ph values than agents of astringents (Class 2). Conclusion. The results of the study suggest that in terms of health and safety of gingival margin and teeth tissues, chemical retraction medicaments of Class 1 (adrenergics) with ph level close to neutral should be preferred. Wprowadzenie Zachowanie zdrowia i zapobieganie jatrogennym uszkodzeniom tkanek przyzębia i zębów stanowi podstawowy warunek optymalnej strategii retrakcji dziąsła brzeżnego. Zabieg ten jest powszechnie wykonywany klinicznie we wszystkich specjalnościach współczesnej stomatologii. Badania ankietowe wykazały, że najczęściej wybieranym sposobem jego realizacji jest metoda mechaniczno-chemiczna, która oprócz materiału, wymaga zastosowania leku retrakcyjnego (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8). Zarówno materiał, głównie nici retrakcyjne, jak i środek chemiczny pozostają w bezpośrednim kontakcie z tkankami dziąsła brzeżnego oraz opracowanymi strukturami zębów. Czas tego kontaktu wynosi od kilkunastu sekund do kilkunastu minut, co udowodniono badając kliniczne nawyki lekarzy stomatologów (9, 10). Zależy on od specyficznych potrzeb leczenia stomatologicznego, od indywidualnych preferencji lekarza, a także może być kojarzony z chemicznym oddziaływaniem użytego leku, którego zadaniem jest przejściowe zmniejszenie objętości tkanek dziąsła brzeżnego oraz eliminowanie wilgotności w rowku dziąsłowym. Można to osiągnąć przez ograniczenie przepływu krwi w drobnych naczyniach krwionośnych przyzębia w efekcie ich skurczu albo w wyniku precypitacji protein osoczowych i tkankowych. Do lekarza należy wybór odpowiedniego leku, w czym pomocna może być zaproponowana własna klasyfikacja środków chemicznych używanych in situ (11). Zależnie od działania farmakologicznego tych środków wprowadzono klasę 1, zawierającą leki kurczące naczynia krwionośne (podklasy: α i β-adrenergiki oraz α-adrenergiki) oraz klasę 2, obejmującą astringenty (podklasy: chlorki glinu oraz siarczany glinu i żelaza). Natomiast biorąc pod uwagę formę kliniczną preparatu podzielono je na 5 grup: grupę 1 obejmującą roztwory retrakcyjne (ang. GRF gingival retraction fluid) aplikowane ex tempore lub stosowane fabrycznie do impregnacji materiałów retrakcyjnych (grupa 2), grupę 3 żele retrakcyjne, a pozostałe grupy 4 i 5 obejmują inne postacie preparatów retrakcyjnych (11). Wszystkie te środki zawierają różne substancje chemiczne czynne i pomocnicze, z czym związany jest przedział odczynu kwasowo-zasadowego, który ma istotny wpływ na zdrowie przyzębia brzeżnego i stan mechanicznie opracowanych struktur zębów w czasie i po zabiegu retrakcji dziąsła (11, 12, 13, 14, 15, 16, 17). PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1 27

D. Nowakowska, Z. Raszewski Cel pracy Celem pracy jest określenie zakresu ph środków chemicznych używanych ex tempore podczas retrakcji dziąsła brzeżnego. Materiał i metody Badaniu poddano 13 leków retrakcyjnych zalecanych do stosowania bezpośrednio na tkanki dziąsła brzeżnego, a wśród nich 10 roztworów i 3 żele. Ze względu na działanie farmakologiczne 4 z nich należą do adrenergików (klasa 1), a 9 do astringentów (klasa 2). Spośród środków kurczących naczynia krwionośne badano 1 lek α i β adrenergiczny Injec. Adrenalini 0,1% oraz 3 nie stomatologiczne α-adrenergiki zalecane do retrakcji dziąsła Visine classic, Afrin i Neosynephrin-POS ). Z klasy astringentów retrakcyjnych, do badań wybrano 5 roztworów: 4 zawierające chlorek glinu (Gingiva Liquid, Alustin, Orbat i Racestypine roztwór), 1 siarczan glinu (Orbat Sensitive) i 1 siarczan żelaza (Astringedent ) oraz 3 żele: preparaty na bazie chlorku glinu (Racècord gel), siarczanu glinu (Gel cord) i siarczanu żelaza (ViscoStat ). Zestawienie zawartości głównych i pomocniczych substancji czynnych wymienionych leków przedstawiono w tabelach I i II. T a b e l a I. Skład badanych roztworów retrakcyjnych stosowanych ex tempore (grupa 1 wg własnej klasyfikacji) Preparat Wytwórca Nr serii Główny składnik Substancje pomocnicze Injec. Adrenalini 0,1% Polfa 03BL0807 Visine classic* Pfizer 07064 Afrin * Neosynephrin POS 10%* Schering Plough Ursapharm 003077 6APMB 14001 0,1% chlorowodorek adrenaliny 0,05% chlorowodorek tetryzoliny 0,05% chlorowodorek oxymetazoliny 10% chlorowodorek fenylefryny Gingiva Liquid Roeko 1980200 10% chlorek glinu Woda Alustin Chema 061204 20% chlorek glinu Woda Racestypine roztwór Septodont 35928 25% chlorek glinu Orbat Sensitive Lege artis 1481207 20% siarczan glinu Woda Astringedent Ultradent B3338 15,5% siarczan żelaza Woda *Preparaty nie stomatologiczne polecane do retrakcji dziąsła brzeżnego. Woda, stabilizatory Chlorek sodu, kwas borowy, wersenian dwusodowy, chlorek benzalkoniowy, boran sodu, woda Dwuwodny dwuwodorofosforan sodu, wersenian dwusodowy, chlorek benzalkoniowy, glikol propylenowy, wodorotlenek sodu, kwas solny, soda oczyszczona, woda Chlorek bezalkoniowy, wersenian dwusodowy, woda Oksychinol, podłoże wodno-alkoholowe T a b e l a I I. Skład badanych żeli retrakcyjnych (grupa 3 wg własnej klasyfikacji) Preparat Wytwórca Nr serii Główny składnik Substancje pomocnicze Racécord żel Septodont 35416 25% chlorek glinu Utleniony hydrochinon Gel cord Pascal 0086 25% siarczan glinu Nie ujawnione Visco Stat Ultradent B31BK 20% siarczan żelaza Nie ujawnione 28 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1

Środki retrakcyjne Zakres ph tych środków mierzono metodą potencjometryczną za pomocą wodoszczelnego elektronicznego ph-metru Elmetron (typ IP-67). Standaryzacji miernika dokonano z użyciem testowych roztworów buforowych firmy Chempur (Na 2 HPO 4 -C 6 H 6 O) o ph=4,00 oraz ph=7,00. Opakowania ocenianych preparatów otwierano bezpośrednio przed badaniem. Wszystkie pomiary wykonano dwukrotnie pobierając po 1 ml badanego środka z 2 pojemników tej samej serii wyrobów i uzupełniając wodą destylowaną do objętości 10 ml (rozcieńczenie 1:10). Czas każdego pomiaru wynosił od 4 do 5 sekund, do momentu ustalenia wartości odczytu ph, a następnie obliczono wartości średnie. Roztworem kontrolnym była sól fizjologiczna (Inj. Natrii chlorati isotonica). Badania przeprowadzono w laboratorium chemicznym firmy Zhermapol w Warszawie. Wyniki Wyniki pomiarów wartości ph roztworów i żeli retrakcyjnych oraz roztworu kontrolnego przedstawiono w tabelach III i IV. W badaniach ustalono, że zakres ph leków należących do grupy 1 obejmującej roztwory retrakcyjne był szeroki i wynosił średnio od 1,83 do 6,85, natomiast w grupie 3 zawierającej żele retrakcyjne wahał się od 1,65 do 3,47. W klasie 1 grupującej leki kurczące naczynia krwionośne najniższy poziom ph wynoszący średnio 3,62 wykazała 0,1% adrenalina (podgrupa α i β-adrenergików), a najwyższą średnią, ph = 6,85, T a b e l a I I I. Zakres ph badanych roztworów retrakcyjnych i roztworu kontrolnego (ph-metr Elmetron typ IP- 67) Preparat Producent Główny składnik Zakres ph 1 pomiar 2 pomiar średnia Injec. Adrenalini 0,1% Polfa 0,1% adrenalina HCl 3,66 3,59 3,62 Visine classic* Pfizer 0,05% tetryzolina HCl 6,86 6,84 6,85 Afrin * Schering 0,05% oxymetazolina HCl 4,86 4,84 4,85 Neosynephrin- POS10% * Ursapharm 10% fenylefryna HCl 4,23 4,30 4,26 Gingiva Liquid Roeko 10% AlCl3 2,81 2,84 2,82 Alustin Chema 20% AlCl3 2,37 2,30 2,33 Racestypine roztwór Septodont 25% AlCl3 2,00 1,98 1,99 Orbat Sensitive Lege artis 25% Al2(SO4)3 3,24 3,26 3,25 Astringedent Ultradent 15,5% Fe2(SO4)3 1,81 1,85 1,83 Roztwór kontrolny Polpharma 0,9% NaCl 5,78 5,76 5,77 *Preparaty nie stomatologiczne polecane do retrakcji dziąsła brzeżnego T a b e l a I V. Zakres ph badanych żeli retrakcyjnych i roztworu kontrolnego (ph-metr Elmetron typ IP-67) Preparat Producent Główny składnik Zakres ph 1 pomiar 2 pomiar średnia Racécord żel Septodont 25% AlCl3 1,75 1,78 1,76 Gel cord Pascal 25% Al2(SO4)3 3,47 3,46 3,47 Visco Stat Ultradent 20% Fe2(SO4)3 1,55 1,76 1,65 Roztwór kontrolny Polpharma 0,9% NaCl 5,78 5,76 5,77 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1 29

D. Nowakowska, Z. Raszewski T a b e l a V. Średnie wartości ph badanych chemicznych środków retrakcyjnych Średni poziom ph chemicznych środków retrakcyjnych Klasa II (astringenty) Klasa I (adrenergiki) Grupa chlorki siarczany α i β ph α ph glinu ph glinu ph żelaza ph 1. Roztwory retrakcyjne 3. Żele retrakcyjne Inj. Adrenalini 0,1% 3,6 Visine classic* 6,8 Gingiva liquid Afrin * 4,8 Alustin 2,3 Neosynephrin POS * 4,3 Orbat 2,4 Racestypine 2,0 *Preparaty niestomatologiczne polecane do retrakcji dziąsła brzeżnego. 2,8 Orbat sensitive 3,3 Astringedent 1,8 Racècord 1,8 Gel cord 3,5 Visco Stat 1,6 osiągnął preparat Visine classic (podgrupa α-adrenergików). Natomiast w klasie 2, astringentów retrakcyjnych, zakres poziomu ph był niższy i wynosił od 1,83 preparatu Astringedent z podklasy leków zawierających siarczan żelaza, do 3,25 preparatu Orbat sensitive z podklasy leków na bazie siarczanu glinu. Wśród preparatów w formie żeli retrakcyjnych, zawierających wyłącznie astringenty, najniższy poziom ph wykazał ViscoStat (20% siarczan żelaza), a najwyższy Gel cord (25% siarczan glinu). Odczyn kwasowo-zasadowy soli fizjologicznej użytej jako roztwór kontrolny wynosił średnio 5,77. Następnie porównano zakresy średniego ph chemicznych środków retrakcyjnych należących do obu klas (tabela V) i stwierdzono, że leki należące do klasy 1 adrenergików charakteryzują się wyższym przedziałem wartości ph niż leki należące do klasy 2 astringentów, zarówno w formie roztworów jak i żeli retrakcyjnych. Z kolei zakres ph płynnych astringentów oraz odpowiadających im stężeniem substancji czynnych żeli retrakcyjnych jest podobny, różnice średniego poziomu ph nie przekraczały 0,2. Dyskusja Ocena kliniczna wpływu różnych chemicznych środków retrakcyjnych na tkanki dziąsła brzeżnego i zębów wykazała, że leki te w mniejszym lub większym stopniu powodują przejściowe lub trwałe miejscowe uszkodzenia tych tkanek (12, 13, 14, 15, 17, 18). Niektóre z nich, zwłaszcza epinefryna, powodują także niepożądane efekty ogólnoustrojowe (19). W związku z tym Bowles i wsp. w 1991 roku zaproponowali mniej inwazyjne leki o podobnej skuteczności, które nie były dotychczas używane w stomatologii. Zawierają one aminy sympatykomimetyczne, takie jak tetryzolina, oxymetazolina i fenylefryna, w niskich stężeniach stosowane w okulistyce i laryngologii (20). Chemicznie wszystkie leki retrakcyjne są solami organicznymi lub nieorganicznymi kwasów chlorowodorowego i siarkowego, które w postaci roztworów lub żeli stosuje się in situ. W wilgotnym środowisku związki te są zdolne do dysocjacji ponieważ występują w nich wiązania jonowe lub bardzo silnie spolaryzowane kowalencyjne. Żele podczas produkcji są wykonywane w taki sposób, że w wodzie rozpuszcza się określoną ilość soli, występuje tu więc też proces dysocjacji, a następnie dodaje się środki żelujące, np. pochodne kwasu poliakrylowego, które są stabilne w środowisku kwaśnym. Sole kwasu solnego szczególnie łatwo ulegają dysocjacji, jeśli chodzi o siarczany, jest to trochę trudniejsze. W roztworach dysocjacja jest zawsze procesem odwracalnym. Między formą niezdysocjowaną i zdysocjowaną związku występuje w tych warunkach równowaga. W zależności od własności roz- 30 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1

Środki retrakcyjne puszczalnika i środka chemicznego, temperatury, oraz występowania jonów pochodzących z innych związków równowaga ta może być bardziej przesunięta w stronę formy niezdysocjowanej lub zdysocjowanej. Dodatkowo w szczelinie dziąsłowej mamy do czynienia z płynami ustrojowymi, które mogą powodować dalszą dysocjację tych leków. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zwrócono uwagę, jak istotną rolę dla zdrowia i bezpieczeństwa tkanek przyzębia oraz zębów może mieć odczyn chemiczny stosowanych środków retrakcyjnych. Pierwsze badania dotyczące zakresu ph płynnych roztworów retrakcyjnych wykonali Woody i wsp. w 1993 roku (11). W badaniu zastosowali urządzenie Corning ph meter (Model 7, Corning Glass Works, Medfield, Mass) uzyskując wyniki dla astringentów w zakresie od 1,1 do 3,0, a dla adrenergików od 6,2 do 7,1. Następnie Land i wsp. w roku 1994, używając przyrządu Beckman 10 ph meter (Beckman Instuments, Inc., San Ramon Calif.) i roztworów testowych o ph=7 i ph=4, zmierzyli kwasowość astringentów podając zakres ich ph od 0,8 (Astringedent) do 1,9 (Gingi-Aid 25%) (12), a w kolejnym badaniu (1996 rok) poziom ph adrenergików, od 2,0 epinefryny w preparacie Orostat 8% do 6,8 sympatykomimetycznego środka kurczącego naczynia krwionośne Visine (13). Szczególnie niskie wartości ph zarówno astringentów, od 0,8 (Racestypine) do 2,6 (Rastringent), oraz 5,6 α-adrenrgiku Visine, wymienili Kopač i wsp. w 2002 roku, autorzy ci nie podali jednak metody pomiaru ph tych środków (14). Natomiast Ayo-Yusuf i wsp. w 2005 roku zmierzyli metodą stosowaną przez Landa zakres ph trzech astringentów retrakcyjnych i podali, że 15,5% siarczan żelaza (Astringent ), 21,3% chlorek glinu (Hemodent ) i buforowany 25% chlorek glinu (Ultradent ), wykazują poziomy ph w zakresie od 1,3 do 1,7 (16). Uzyskane własne wyniki pomiarów zakresu ph roztworów retrakcyjnych są nieco wyższe i wynoszą odpowiednio dla adrenergików od 3,6 (Injec. Adrenalini 0,1%) do 6,8 (Visine classic), a dla astringentów od 1,8 (Astringedent ) do 3,3 (Orbat sensitive). Należy zauważyć, że prawdopodobnie po raz pierwszy dokonano pomiaru zakresu ph 0,1% adrenaliny zalecanej do retrakcji dziąsła brzeżnego, o spodziewanym wyższym zakresie ph niż dotychczas powszechnie stosowane środki zawierające wyższe stężenia tego leku. Ponadto zbadano nowy preparat Orbat sensitive (25% siarczan glinu), którego ph okazało się najwyższe wśród badanych roztworów astringentów. Także przedstawione wyniki badania zakresu ph żeli retrakcyjnych zawierających wyłącznie astringenty, takich jak Racécocd żel (ph=1,76) i Gel cord (ph=3,47) są przypuszczalnie pierwszymi opublikowanymi danymi. Jedynie Rosenstiel i wsp. podali średnią wartość ph żelu ViscoStat wynoszącą 1,6, która jest porównywalna z wynikami wykonanego badania (ph=1,65) (15). Prawdopodobnie na występowanie różnic w średnich wartościach ph mogły mieć wpływ następujące czynniki: technika wykonania pomiaru i rozcieńczenie leku a także typ stosowanego miernika oraz różnice w składzie serii preparatów retrakcyjnych. W badaniu zastosowano rozcieńczenie preparatów wodą destylowaną w proporcji 1:10. Autorzy wcześniejszych publikacji nie podają rozcieńczenia badanych związków. Jeśli chodzi o mierniki to wydaje się, że nie mają one znaczącego wpływu na wynik pomiaru. Wprawdzie wcześniejsze urządzenia lampowe wymagały długiego czasu przygotowania (stabilizacja lamp) około 30 minut, ale po kalibracji na bufor wskazywały podobne wartości. W tym badaniu użyto nowoczesnego wodoszczelnego ph-metru elektronicznego Elmetron (typ IL- 67), który wytestowano w typowy sposób. Ponadto przytoczone wyniki badań Woody i wsp. (11), Land i wsp (12, 13), Kopač i wsp. (14) oraz Ayo-Yusuf i wsp. (16) dotyczyły środków retrakcyjnych pochodzących z różnych wcześniejszych serii wyrobów. W badaniu własnym zastosowano preparaty z aktualnych serii, o datach ważności do 2009/2012. Nie wykluczone, że istnieją drobne różnice w składzie wcześniej i obecnie ocenianych preparatów, co może mieć wpływ na zakres poziomu ich ph. Wniosek W warunkach ograniczenia tego badania ustalono, że zakres ph leków retrakcyjnych należących do klasy 1 (adrenergiki) był wyższy (ph>3,5) niż leków z klasy 2 (astringenty) (ph<3,5). W związku z tym sugeruje się, że ze względu na zdrowie i bezpieczeństwo tkanek dziąsła brzeżnego i zębów, PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1 31

D. Nowakowska, Z. Raszewski w warunkach klinicznych należałoby wybierać preparaty retrakcyjne z klasy 1, ponieważ zakres ich ph zbliżony jest do obojętnego. Piśmiennictwo 1. Shillingburg H. T. i wsp.: Impression materials used for cast restoration in eight states. J. Am. Dent. Assoc., 1980, 100, 696-699. 2. Donovan T. E., Gandara B. K., Nemetz H.: Review and survey of medicaments used with gingival retraction cords. J. Prosthet. Dent., 1985, 53, 525-531. 3. Shaw D. H., Krejci R. F.: Gingival retraction preference of dentist in general practice. Quintessence Int., 1986, 17, 5, 277-280. 4. Hansen P. A., Tira D. A., Barlow J.: Current methods of finish-line exposure by practicing prosthodontists. J. Prosthod. 1999, 8, 3, 163-170. 5. Nowakowska D. i wsp.: Retrakcja dziąsła brzeżnego badania ankietowe wśród polskich lekarzy stomatologów. Część I. Preferencje metod, materiałów i środków chemicznych. Protet. Stomatol., 2006, 56, 5, 352-360. 6. Nowakowska D.: Ocena składników chemicznych środków retrakcyjnych używanych przez polskich stomatologów. Czas. Stomatol., 2007, 60, 2, 128-133. 7. Nowakowska D., Panek H.: Classification of Retraction Materials in the Aspect of Biocompatibility with Gingival Sulcus Environment. Polish J. of Environ. Stud., Vol. 16, No 2C, 2007, 204-208. 8. Benson B. W., Bomberg T. J., Hatch R. A., Hoffman W. Jr.: Tissue displacement methods in fixed prosthodontics. J. Prosthet. Dent., 1986, 55, 175-181. 9. Nowakowska D. i wsp.: Retrakcja dziąsła brzeżnego badania ankietowe wśród polskich lekarzy stomatologów. Część II. Nawyki kliniczne związane z wykonaniem zabiegu retrakcji. Protet. Stomatol., 2006, 56, 5, 361-366. 10. Nowakowska D.: Klasyfikacja chemicznych środków retrakcyjnych. Protet. Stomatol., 2008, 58, 3, 202-208. 11. Woody R. D., Miller A., Staffanou R. S.: Review of the ph of hemostatic agents used in tissue displacement. J. Prosthet. Dent., 1993, 70, 191-192. 12. Land M. F., Rosenstiel S. F., Sandrik J. L.: Disturbance of the dentinal smear layer by acidic hemostatic agents. J. Prosthet. Dent., 1994, 72, 4-7. 13. Land M. F., Couri C. C., Johnston W. M.: Smear layer instability caused by hemostatic agents. J. Prosthet. Dent., 1996, 76, 477-482. 14. Kopač I., Cvetko E., Marion L.: Gingival inflammatory response induced by chemical retraction agents in Beagle dogs. Int. J. Prosth., 2002, 15, 1, 14-19. 15. Rosenstiel S. F. Land M. F., Fujimoto J.: Współczesne protezy stałe, pod red. K. Dobies, Wyd. Czelej, Lublin 2002. 16. Ayo-Yusuf O. A., Driessen C. H., Botha A. J.: SEM- EDX Study of prepared dentine surfaces exposed to gingival retraction fluids. J. Dent., 2005, 33, 731-739. 17. Woycheshin F. F.: An evoluation of the drugs used for gingival retraction. J Prosthet. Dent., 1964,14, 4, 769-776. 18. Ruel J., Schuessler P. J., Malament K., Mori D.: Effect of retraction procedures on the parodontium in human. J. Prosthet. Dent., 1980, 44, 508-515. 19. Bader J. D., Bonito A. J., Shugars D. A.: A systematic review of cardiovascular effects of epinephrine on hypertensive dental patients. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2002, 93, 6, 647-653. 20. Bowles W. H., Tardy S. J., Vahadi A.: Evaluation of new gingival retraction agents. J. Dent. Res., 1991, 70, 1447-1449. 21. Fazekas A., Csempesz F., Csabai Z., Vag J.: Effects of pre-soaked retraction cords on the microcirculation of the human gingival margin. Oper. Dent., 2002, 27, 4, 343-348. Zaakceptowano do druku: 27.XI.2008 r. Adres autora: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26. Zarząd Główny PTS 2009. 32 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 1