PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY W FALENTACH Zakład Inżynierii Wodnej i Melioracji PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE Redakcja naukowa: prof. dr hab. Edmund Kaca Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

2 INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011 2015) Priorytet 5. Rozwój standardów gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich Działanie 5.2 Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych, z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego Recenzenci: prof. dr hab. Stanisław Twardy dr hab. Józef Lipiński, prof. nadzw. Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. Opracowanie redakcyjne: Grażyna Pucek Skład komputerowy i przygotowanie do druku: Elżbieta Golubiewska ISSN 0860-1410 Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach 2015 Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63 Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo Ark. wyd. 2,7. Nakład 120 egz.

3 1. WSTĘP Opracowanie powstało w ramach działania 5.2. pt. Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego. Działanie to było częścią programu wieloletniego na lata 2011 2015 Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 202/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r.), realizowanego przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Przedmiotem opracowania są uwarunkowania i program rozwoju melioracji w województwie, w szczególności zaś rozwoju cieków tzw. rolniczych, oraz urządzeń wodnych i melioracyjnych. Przez rozwój melioracji rozumie się ciągłe skoordynowane zmiany, dostosowujące melioracje do zmieniających się warunków, w szczególności do zmieniającego się rolnictwa, wymagań środowiska naturalnego i oczekiwań społeczeństwa. Rozwój jest procesem jakościowym, polegającym na wprowadzaniu innowacji produktowych, procesowych, strukturalnych oraz innowacji w obszarze organizacji i zarządzania melioracjami. Rozwój może być realizowany poprzez wzrost zakresu i jakości (innowacyjności) utrzymywania urządzeń w sprawności i zdatności technicznej, jak również poprzez ich odbudowę, w tym rozbudowę i modernizację. Celem pracy jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju melioracji i propozycji programów rozwoju melioracji w województwie w średnio- i długookresowej perspektywie odpowiednio do 2020 r. i w latach 2021 2030. Opracowanie stanowi syntetyczny materiał informacyjno-wdrożeniowy i jest przeznaczone dla planistów oraz decydentów w województwie, a także innych specjalistów zajmujących się sprawami rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, szczególnie zagadnieniami związanymi z gospodarką wodną i melioracjami. Na niniejsze Materiały Informacyjne składa się siedem rozdziałów. Szczególnie istotne są rozdziały 3, 4, 5 i 6. W rozdziale 3. Diagnoza stanu odwodnień i nawodnień w województwie zawarte są najbardziej istotne dane charakteryzujące stan ilościowy i jakościowy urządzeń wodnych i melioracyjnych. Szczególną uwagę zwraca się na urządzenia melioracji wodnych szczegółowych, a więc na systemy odwodnień i nawodnień użytków rolnych. W rozdziale 4. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w świetle dokumentów strategicznych i planistycznych województwa zaprezentowano poglądy na rozwój melioracji wynikające z różnych dokumentów, w tym strategii rozwoju województwa. Bardziej szczegółową (z wykorzystaniem map i tabel) charakterystykę potrzeb (zasadności) rozwoju melioracji przedstawiono w rozdziale 5. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w województwie na podstawie wskaźników. Uwzględniono uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, glebowo-wodne i przyrodniczo-ekologiczne powiatów w województwie oraz uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. W rozdziale 6. Planowany zakres oraz koszty utrzymania i odbudowy/modernizacji

4 urządzeń w województwie przedstawiono wyniki obliczeń zakresu oraz kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych, a także cieków rolniczych (tzw. marszałkowskich) w województwie do 2020 r. i na lata 2021 2030. Dane zawarte w tym rozdziale są propozycją autorów, do ewentualnego wykorzystania. Specyfika opracowania polega na tym, że proponowane rozwiązania dla województwa zostały przygotowane przez jeden zespół specjalistów pracowników Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego reprezentujących różne dyscypliny. W skład zespołu weszli specjaliści w zakresie melioracji, gospodarki wodnej, hydrologii, agrometeorologii, ekonomii zasobów wodnych, gleboznawstwa i ekologii. Prezentowane jest zatem jednolite spojrzenie tego wielodyscyplinarnego zespołu na problemy województwa. Oczekuje się, że praca przyczyni się do poprawy informacyjnego przygotowania planistów i decydentów na szczeblu centralnym i wojewódzkim oraz poprawy trafności podejmowanych decyzji dotyczących dostosowania działalności melioracyjnej do specyfiki rolnictwa intensywnego, integrowanego (zrównoważonego) i ekologicznego, wymagań wynikających z potrzeby ochrony przyrody i środowiska oraz potrzeb przeciwdziałania skutkom coraz częstszych ekstremów pogodowych. Autorzy liczą, że wywoła ono żywą dyskusję na temat roli melioracji wodnych w województwie oraz kierunków i zakresu ich rozwoju. Wyniki tej dyskusji będą prezentowane społeczeństwu województwa za pośrednictwem środków masowej komunikacji, w tym prasy fachowej. 2. ZARYS METODYKI OPRACOWANIA I OBLICZEŃ W materiałach wykorzystano informacje zawarte w sprawozdaniach RRW-10, opracowane w MRiRW na podstawie danych z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, jak również informacje z opracowań monograficznych wykonanych w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym w Falentach w ramach ww. programu wieloletniego. Do opracowań tych zalicza się: Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce [KACA (red.) 2014], Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych [KACA (red.) 2015], Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b], Średnio- i długookresowe programy rozwoju melioracji wodnych w skali kraju i województw [KACA 2015c]. Podstawą propozycji programu rozwoju melioracji w województwie są wyniki analizy stanu melioracji w województwie w 2013 r. Analizy te wykonano, posługując się głównie danymi statystycznymi zawartymi w sprawozdaniach RRW-10, dotyczącymi m.in. stanu ilościowego i utrzymania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, podstawowych oraz cieków tzw. marszałkowskich. Na potrzeby

niniejszej pracy oceny stanu technicznego i efektów melioracji dokonano, posługując się specjalnie opracowanymi miarami, jednolitymi dla wszystkich województw. Miary te zostały szczegółowo zaprezentowane w rozdziale 3.1. Propozycje rozwiązań programowych sformułowano, kierując się wynikami badań na temat uwarunkowań rozwoju melioracji w Polsce [KACA (red.) 2014], jak również informacjami zawartymi w dokumentach strategicznych i planistycznych województw [KACA (red.) 2015]. W wyniku realizacji tych prac został opracowany m. in. wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji w województwie [KACA 2015b]. Obliczenia programowe, w wyniku których powstały tabele zakresu rzeczowego i kosztowego prac utrzymaniowych i odbudów urządzeń wodnych i melioracyjnych, wykonano posługując się metodyką opisaną w pracy Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b]. W niniejszej pracy wyraźnie różnicuje się system wodno-melioracyjny w województwie na system wodny (urządzenia melioracji wodnych podstawowych i cieki tzw. marszałkowskie) i system melioracyjny (urządzenia melioracji wodnych szczegółowych). Dla każdego systemu określone zostały niezbędne zakresy prac utrzymaniowych oraz niezbędne nakłady na odbudowę, do których zalicza się również przebudowę i modernizację tych systemów, oddzielnie dla systemów melioracyjnych i systemów wodnych. Do odbudowy mogą być przeznaczane urządzenia utrzymywane. Taka sytuacja będzie miała miejsce w przypadku urządzeń wymagających modernizacji, np. wyposażenia rowów w budowle piętrzące, lub gdy realizowane utrzymywanie jest bardzo drogie i po odbudowie jego koszty znacznie się obniżą. Stosowane metody obliczeń wiążą na zasadzie sprzężenia zwrotnego programowanie rozwoju melioracji w kraju z rozwojem melioracji w województwach. Najpierw ustala się wartości wskaźników krajowych dotyczących intensyfikacji prac utrzymaniowych i odbudów, a następnie na podstawie wartości tych wskaźników dokonuje się obliczeń zakresu prac i ich kosztów w województwach. Sumy wyników z województw składają się na program rozwoju melioracji w kraju [KACA 2015c]. Zakres (liczbę/ilość) utrzymywania urządzeń w województwie w danym roku obliczano jako sumę zakresu utrzymywania urządzeń w roku poprzednim i przyrostu zakresu tego utrzymywania w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (1) 5 gdzie: Δu i Δu = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w województwie, szt., km, ha; = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w kraju, szt., km, ha;

6 wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk = 0,3), utrzymywano urządzenia na 50 tys. ha TUZ, a w 2016 r. w kraju planuje się wzrost (w stosunku do 2015 r.) utrzymywania urządzeń na TUZ o 100 tys. ha (Δu = 100 tys. ha), to w 2016 r. w województwie przyjmowano utrzymywanie urządzeń na powierzchni 50 tys. ha + 0,12 0,3 100 tys. ha = 53,6 tys. ha TUZ. Zakłada się, że corocznie prace utrzymaniowe będą prowadzone co najmniej na części dolinowych systemów wodno-melioracyjnych (wprowadza się limit zakresu corocznego utrzymywania). W ich przypadku zakres prac utrzymaniowych na ciekach uregulowanych i nieuregulowanych jest powiązany z zakresem prac utrzymaniowych na zmeliorowanych TUZ. W planowaniu dąży się do tego, aby dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie był zrównoważony, tzn. aby potencjał użytkowy systemów wodnych był zgodny z potencjałem użytkowym systemów melioracyjnych, a jednocześnie aby powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych cieków w rozpatrywanych perspektywach programowych nie ulegały zmniejszeniu [KACA 2015a, b]. W szczególnym, krańcowym przypadku dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie jest zrównoważony, gdy urządzenia melioracyjne na całej zmeliorowanej powierzchni TUZ i uregulowane cieki na całej długości w województwie są utrzymywane corocznie. W pozostałych przypadkach w danym roku pole powierzchni zmeliorowanych TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych uregulowanych cieków w zrównoważonym dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie będą mniejsze od maksymalnych. Równoważenie utrzymywanego na określonym poziomie systemu melioracyjnego TUZ z utrzymywanym na określonym poziomie systemem wodnym i jednocześnie niedopuszczanie do zwiększenia się w strukturze zmeliorowanej powierzchni TUZ powierzchni z urządzeniami nieutrzymywanymi oraz w strukturze cieków długości cieków nieutrzymywanych traktuje się jako cel strategiczny interwencji publicznej w rozwój utrzymywania urządzeń w dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie. Zakłada się, że w okresie objętym programem będzie odbudowywana część urządzeń, które w 2013 r. oczekiwały na odbudowę, oraz że będą odbudowywane wszystkie urządzenia, które zostaną wyłączone z eksploatacji w trakcie realizacji tego programu. Pierwszy rodzaj odbudów nazwano odbudowami zaległymi, drugi zaś odbudowami bieżącymi. Roczny zakres odbudów zaległych δoz i realizowanych w województwie w danym roku obliczano na podstawie zakresu tych odbudów w roku poprzednim i planowanego przyrostu odbudów w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (2)

gdzie: Δoz i = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w województwie w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; Δoz = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w kraju w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk i = 0,3) odbudowywano urządzenia na powierzchni 0,05 tys. ha TUZ, a w kraju w 2016 r. planuje się przyrost odbudów urządzeń na powierzchni 1,0 tys. ha (Δoz = 1,0 tys. ha), to w województwie w tym roku będą odbudowywane w ramach odbudów zaległych urządzenia na powierzchni δoz i = (0,05 + 0,12 0,3 1,0) = 0,086 tys. ha 0,09 tys. ha. Roczny zakres odbudów bieżących δob i w województwie jest obliczany wg wzoru [KACA 2015b]: 7 (3) gdzie: δob i δob = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w województwie; = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w kraju; L, L i = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha; Loz, Loz i = liczba/ilość urządzeń do odbudów zaległych odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha. Na przykład, jeżeli w kraju w danym roku na bieżąco (poza odbudowami zaległymi) będą odbudowywane urządzenia na powierzchni δob = 5 tys. ha trwałych użytków zielonych, a powierzchnia zmeliorowanych TUZ w województwie pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L i Loz i ) = (135,6 73,0) = 62,6 tys. ha, zaś powierzchnia zmeliorowanych TUZ w kraju pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L Loz) = (1 786,5 592,7 = 1 193,8 tys. ha), to w województwie planuje się bieżącą odbudowę urządzeń na powierzchni 5 [62,6/(1 193,8)] = 0,262 tys. ha 0,3 tys. ha TUZ. Roczny przyrost Δu liczby/ilości urządzeń utrzymywanych w kraju i przyrost Δoz odbudów zaległych w kraju wyznacza się metodą ekspercką, a zakres δob odbudów bieżących metodą ekspercką lub z zastosowaniem teorii odnów obiektów. Zagadnienia te zostały szczegółowo opisane przez KACĘ [2015b]. Na podstawie zakresów odbudów i prac utrzymaniowych oblicza się koszty tych prac. Koszty jednostkowe utrzymywania uzależniono od tzw. długości cyklu

8 utrzymywania urządzeń T. Dąży się do utrzymywania urządzeń w cyklu jednorocznym (T = 1 rok). Zagadnienie tego cyklu bardziej szczegółowo omówiono w rozdziale 3.1. Na koszty mają wpływ nie tylko zakres planowanych prac utrzymaniowych i odbudów, lecz również jednostkowe koszty tych prac i prognoza ich zmian. W obliczeniach przyjęto, że jednostkowe koszty nie będą zmniejszały się, wręcz raczej będą miały tendencję wzrostową. Zmianę kosztów wyrażano za pomocą wskaźników pu i po rocznego wzrostu (w stosunku do roku poprzedniego) kosztów jednostkowych odpowiednio prac utrzymaniowych i odbudowy. Uwzględniono również możliwość dodatkowego wzrostu kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń. Wzrost ten wyrażono za pomocą wskaźnika niedoszacowania kosztów φ. Zakładano, że wartość tego wskaźnika będzie systematycznie rosła od zera w 2013 r. do wartości φmax w 2030 r. W pracy podano tylko skrajne wyniki obliczeń, gdy pu = po = 2% i φmax = 10% i gdy pu = po = 0% i φmax = 0%. 3. DIAGNOZA STANU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE 3.1. WSKAŹNIKI OCEN DIAGNOSTYCZNYCH Stan techniczny urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych (UR) zależy od kosztów (nakładów) utrzymywania tych urządzeń oraz od długości cyklu ich utrzymywania T. Przez długość tego cyklu rozumie się czas (w latach) między kolejnymi zabiegami utrzymującymi urządzenia w zdatności i sprawności. W trakcie takiego cyklu, nazywanego dalej często cyklem T-letnim, najczęściej na koniec jego trwania, wykonuje się różnego rodzaju prace obsługowe, w tym konserwacyjne, remontowe itp. Czas ten oblicza się wg wzoru [KACA 2015b]: (4) gdzie: L e = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju wg ewidencji, szt., ha, km; L u = liczba/ilość rocznie utrzymywanych urządzeń danego rodzaju, szt. rok 1, ha rok 1, km rok 1. Można założyć, że im wyższe koszty i krótsza długość cyklu T, tym stan urządzeń jest lepszy. Na podstawie tego założenia wprowadza się dwuwymiarową porządkową skalę ocen stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na UR w skali województwa (tab. 1). Użytki rolne (UR), czyli grunty orne (GO) i trwałe użytki zielone (TUZ), w województwach są zmeliorowane tylko w części. Im większa jest ta część, tym produkcyjne efekty melioracji mogą być większe (bardziej zauważalne). Będą to efekty pozytywne w przypadku dominacji powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi i mogą być negatywne lub żadne w przypadku dominacji powierzchni

9 Tabela 1. Oceny stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Roczny koszt (nakład) specyficzny Długość cyklu utrzymywania urządzeń T lata zł ha 1 1 2 2 3 3 4 >4 >60 bdb 1) db db dst 40 60 db db dst ndst 30 40 db dst ndst ndst 20 30 dst ndst ndst ndst <20 ndst ndst ndst ndst Objaśnienia: bdb = bardzo dobry, db = dobry, dst = dostateczny, ndst = niedostateczny. Źródło: KACA [2015b]. z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy. Wielkość pozytywnych efektów melioracji ocenia się wg dwuwymiarowej, porządkowej skali ocen, przedstawionej w tabeli 2. Tabela 2. Produkcyjne efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Udział geodezyjnej powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi, % Jednostkowe rzeczywiste koszty (nakłady) utrzymywania urządzeń zł ha 1 >130 90 30 50 90 <50 >20 bardzo duże bardzo duże duże średnie 15 20 bardzo duże duże średnie małe 10 15 duże średnie małe bardzo małe 5 10 średnie małe bardzo małe brak <5 małe bardzo małe brak brak Źródło: KACA [2015b]. Zakres efektów melioracji (bilans efektów pozytywnych i negatywnych) w skali województwa zależy nie tylko od zakresu efektów pozytywnych (tab. 2), lecz również od wartości wskaźnika dominacji (WD), oznaczającego stosunek udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nie przewidywanymi do odbudowy utrzymywanymi do udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy, w ogólnej geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Efekty melioracji (bilans efektów) w skali województwa ocenia się na podstawie skali ocen przedstawionej w tabeli 3. Dolinowym systemom wodno-melioracyjnym (SWM) można przypisać cechę ciągłą jakościową, którą jest ich zrównoważenie. Ze względu na tę cechę można wyróżnić systemy zrównoważone i systemy niezrównoważone. W systemach zrównoważonych cieki oraz urządzenia melioracji wodnych podstawowych warunkują prawidłowe funkcjonowanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych.

10 Tabela 3. Produkcyjne efekty melioracji (bilans efektów) użytków rolnych w skali województwa Wskaźnik Efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych dominacji WD bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak >5 bardzo duże bardzo duże duże średnie małe brak 1,2 5 bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak 0,8 1,2 duże średnie małe bardzo małe brak ujemne 0,2 0,8 średnie małe brak ujemne ujemne ujemne <0,2 małe brak ujemne ujemne ujemne ujemne Źródło: KACA [2015b]. Odwadniające lub nawadniające funkcje melioracji wodnych szczegółowych są możliwe do realizacji poprzez odpowiednio przygotowane cieki i kanały. Obiekty te zapewniają odpływ wody ze zmeliorowanych łąk i pastwisk w czasie jej nadmiarów, są też źródłem wody do nawodnień w czasie jej niedoborów. Stopień zrównoważenia SWM w województwie można mierzyć za pomocą wskaźnika WZ zrównoważenia systemów, wyrażonego wzorem [KACA 2015a, b]: (5) gdzie: LSr = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ w województwie z utrzymywanymi urządzeniami melioracyjnymi, przypadające na jednostkę długości uregulowanych utrzymywanych cieków rolniczych, ha km 1 ; LSo = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ z urządzeniami melioracyjnymi przypadające na jednostkę długości uregulowanych cieków, ha km 1. Zakłada się, że SWM w województwie są zrównoważone (w harmonii), gdy WZ = 1. W pozostałych przypadkach systemy są niezrównoważone. Stopień i kierunek tego niezrównoważenia wynika z wartości wskaźnika WZ gdy WZ > 1, to w SWM dominują systemy melioracyjne (SM), gdy WZ < 1, to dominują systemy wodne (SW) [KACA 2015a]. Stopień zrównoważenia SWM w województwie będzie oceniany wg pięciostopniowej skali porządkowej (tab. 4). Tabela 4. Klasy zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych (SWM) w skali województwa Stopień zrównoważenia Wskaźnik zrównoważenia WZ Bardzo mały z przewagą SM >2 Mały z przewagą SM 1,2 2 Zadowalający 0,8 1,2 Mały z przewagą SW 0,5 0,8 Bardzo mały z przewagą SW <0,5 Objaśnienia: SM = dolinowe systemy melioracyjne, SW = dolinowe systemy wodne. Źródło: KACA [2015b].

11 3.2. WYNIKI DIAGNOZY Powierzchnia geodezyjna użytków rolnych (UR) w województwie wynosi 595,7 tys. ha, w tym zmeliorowane jest 202,6 tys. ha, tj. 34,0% powierzchni UR. W skład tej powierzchni wchodzą grunty orne (GO), które zajmują 457,0 tys. ha, w tym 150,4 tys. ha (32,9%) to obszary zmeliorowane oraz trwałe użytki zielone (TUZ), zajmujące obszar 138,7 tys. ha, w tym 52,2 tys. ha (37,7%) to powierzchnia zmeliorowana (tab. 5). Wartość urządzeń melioracji wodnych szczegółowych w województwie szacuje się na ok. 3,6 mld zł, a wartość urządzeń regulacji wód na ciekach rolniczych i urządzeń melioracji wodnych podstawowych na ok. 1,2 mld zł [KACA 2015a]. W latach 2009 2013 w województwie następował znaczny spadek udziału powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi w powierzchni zmeliorowanej. Rocznie spadek ten wynosił 1,18% na GO i 1,51% na TUZ [KACA 2014]. W ślad za tym powoli zwiększała się długość okresu utrzymywania urządzeń. W 2013 r. w województwie urządzenia utrzymywano w sprawności na 42,4% zmeliorowanej powierzchni GO i 33,8% zmeliorowanej powierzchni TUZ. W latach 2009 2013 znacznie rosły koszty utrzymywania urządzeń na UR. Roczny wzrost kosztu rzeczywistego (w przeliczeniu na hektar powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami) wynosił 9,22 zł ha 1, a kosztu specyficznego (w przeliczeniu na hektar zmeliorowanej powierzchni) 2,98 zł ha 1. W 2013 r. koszt rzeczywisty wynosił 88,8 zł ha 1, a koszt specyficzny 35,7 zł ha 1. Do odbudowy zakwalifikowano urządzenia na 23,7% zmeliorowanej powierzchni GO i 25,2% zmeliorowanej powierzchni TUZ (tab. 5). W latach 2009 2013 powierzchnia z urządzeniami do odbudowy zmieniała się niewiele. Stan melioracji szczegółowych na UR (GO, TUZ) w województwie charakteryzowano za pomocą: długości cyklu utrzymywania urządzeń T w województwie oraz specyficznego (w przeliczeniu na jednostkę zmeliorowanej powierzchni) rocznego kosztu ich utrzymywania, udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami utrzymywanymi oraz udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) województwa, stopnia zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie, zaangażowania rolników w utrzymywanie urządzeń melioracji szczegółowych w województwie. W 2013 r. urządzenia na GO były utrzymywane w cyklu 2,4-letnim (T = 2,4 lat), a na TUZ w 2,9-letnim (T = 2,9 lat) (tab. 5). Jeżeli założyć, że roczny koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń jest taki sam na GO i TUZ, to roczny specyficzny koszt utrzymywania urządzeń na GO i TUZ (w przeliczeniu na hektar zmeliorowanej powierzchni odpowiednio GO i TUZ) wynosił 37,6 zł ha 1 i 30,1 zł ha 1. Biorąc pod uwagę opisane wyżej trendy oraz wysokość rocznego specyficznego

12 Tabela 5. Stan ewidencyjny urządzeń melioracyjnych, wodnych i utrzymywania wód, potrzeby ich odbudowy (stan na 31.12.2013 r.) oraz zakres i koszty ich utrzymywania w 2013 r. w województwie śląskim Rodzaj urządzeń razem (100%) Liczba/ilość urządzeń Długość cyklu utrzymywania utrzymywanych zakwalifikowanych do odbudowy T Roczny koszt utrzymywania urządzeń jednostkowy łączny rzeczywisty specyficzny tys. ha tys. ha % tys. ha % lata tys. zł zł ha 1 Grunty orne (GO) 150,4 63,7 42,4 35,6 23,7 2,4 88,8 37,6 Trwałe użytki zielone (TUZ) 52,2 17,7 33,8 13,2 25,2 2,9 88,8 30,1 Użytki rolne (UR) 202,6 81,4 40,2 48,8 24,1 2,5 7 229 88,8 35,7 km km % km % lata tys. zł tys. zł km 1 Cieki uregulowane 1 497 422 28,2 3,5 3 018 7,2 2,0 Cieki nieuregulowane 843 96 11,4 8,8 975 10,2 1,2 Cieki 2 340 518 22,1 516 22,1 4,5 3 993 7,7 1,7 Kanały melioracyjne 3 2 66,7 0 0,0 1,5 35 17,5 11,7 Wały przeciwpowodziowe 336 247 73,5 147 43,8 1,4 1 700 6,9 5,1 szt. szt. % szt. % lata tys. zł tys. zł szt 1 Melioracyjne stacje pomp 3 3 100,0 2 66,7 1,0 147 49,0 49,0 Zbiorniki rolnicze 25 3 12,0 4 33,3 8,3 301 100,3 12,0 Źródło: opracowanie własne.

kosztu i długość cyklu utrzymywania urządzeń (na GO 37,6 zł ha 1 ; 2,4 lat i TUZ 30,1 zł ha 1 ; 2,9 lat), można przypuszczać (tab. 1), że w skali województwa stan techniczny urządzeń na GO i TUZ jest dostateczny. Efektywność funkcjonowania urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy jest niewielka. Mogą one nawet oddziaływać niekorzystnie. Największą efektywnością charakteryzują się urządzenia utrzymywane [KACA 2015a]. Negatywne oddziaływanie urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy, jak i pozytywne urządzeń utrzymywanych może być tym większe (bardziej zauważalne), im większy jest udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej tymi urządzeniami w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Pozytywne odziaływanie urządzeń utrzymywanych zależy również od ich stanu technicznego (nakładów na ich utrzymywanie, tab. 2). W 2013 r. powierzchnia GO z urządzeniami utrzymywanymi stanowiła 14,0% geodezyjnej powierzchni GO i była 1,8 razy większa od geodezyjnej powierzchni GO z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy. Powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi stanowiła 12,7% geodezyjnej powierzchni TUZ i była 1,4 razy większa od geodezyjnej powierzchni TUZ z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy [KACA 2015a]. Biorąc pod uwagę udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej utrzymywanymi urządzeniami w powierzchni geodezyjnej UR (GO, TUZ) i koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń (88,8 zł ha 1 ), można twierdzić, że w skali województwa przy takim zakresie i intensywności utrzymywania urządzeń pozytywne efekty produkcyjne tego utrzymywania mogą być małe na GO i na TUZ (tab. 2). Po uwzględnieniu wskaźnika dominacji WD efekty produkcyjne melioracji można oceniać jako małe na GO i małe na TUZ (tab. 3). W 2013 r. na jeden kilometr uregulowanych cieków w województwie śląskim przypadało 34,9 ha zmeliorowanych TUZ, a na jeden kilometr uregulowanych utrzymywanych cieków 41,8 ha zmeliorowanych TUZ z urządzeniami utrzymywanymi [KACA 2015a]. Druga wartość stanowi 1,20 pierwszej (wskaźnik zrównoważenia WZ = 1,20), co może oznaczać, że stopień zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie jest zadowalający (tab. 4). Przeważają jednak systemy melioracyjne, tzn. rolnicze możliwości systemów melioracyjnych nie są w pełni wykorzystane. Całkowitą równowagę można by osiągnąć poprzez zwiększenie długości utrzymywanych cieków i znajdujących się na nich urządzeń. Szczegóły dotyczące równowagi w dolinowych systemach wodno- -melioracyjnych zostały opisane przez KACĘ [2015a, b]. W rolnictwie na wysokim poziomie rozwoju, szczególnie na obszarach zagrożonych suszą, zasadą jest, że użytki rolne odwadniane powinny być również wyposażone w systemy nawadniające. Na TUZ powinny to być systemy nawodnień podsiąkowych (systemy odwadniające wyposażone w budowle piętrzące i doprowadzenie wody), a na GO systemy nawodnień ciśnieniowych. W 2013 r. na 52,2 tys. ha zmeliorowanych TUZ urządzenia nawadniające znajdowały się na powierzchni 3,6 tys. ha, a utrzymywano je na powierzchni 0,1 tys. ha. Urządzeń nawadniających na GO nie było. 13

14 Ze względu na spodziewane efekty melioracji należy krytycznie oceniać ich rolę w rozwoju rolnictwa w województwie. Tę niekorzystną sytuację można poprawić poprzez powiększenie powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi, zmniejszenie powierzchni UR z urządzeniami do odbudowy oraz wzrost nakładów na utrzymywanie urządzeń. Odbudowie urządzeń na TUZ powinno towarzyszyć wyposażanie systemu w urządzenia doprowadzające i piętrzące wodę w rowach. W poprawie aktualnej sytuacji duże znaczenie będzie miało zaangażowanie rolników. Z dotychczasowego rozpoznania wynika, że zaangażowanie to jest duże. W przeprowadzonym rankingu województw województwo zajmowało ponadprzeciętną (szóstą) pozycję ze względu na zaangażowanie rolników w utrzymywanie melioracji [KACA 2014]. Na obszarze województwa znajduje się 2340 km cieków, wpływających na ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień, a także możliwość odwodnień czy nawodnień zmeliorowanych UR. Istotną rolę melioracyjną pełnią urządzenia melioracji podstawowych na tych ciekach. Do urządzeń tych zalicza się budowle piętrzące (np. jazy) i budowle rozrządu wody (ujęcia wody). Urządzenia te wymagają utrzymywania, które jest realizowane wraz z utrzymywaniem cieku uregulowanego bądź nieuregulowanego. W latach 2009 2013 nastąpił ok. 1,5-krotny wzrost udziału długości cieków utrzymywanych w ogólnej długości cieków i niewielki wzrost udziału długości cieków nieuregulowanych [KACA 2015a]. W 2013 r. cieki uregulowane były utrzymywane na 28,2% długości, a nieuregulowane na 11,4%. Wraz ze wzrostem udziału cieków utrzymywanych wyraźnie zmniejszyła się długość cyklu ich utrzymywania. W 2013 r. urządzenia na ciekach uregulowanych średnio były utrzymywane w cyklu 3,5-letnim (T = 3,5 lat), a na nieuregulowanych w cyklu 8,8-letnim (T = 8,8 lat). Koszt rzeczywisty utrzymywania cieków uregulowanych wynosił 7,2 tys. zł km 1 i 10,2 tys. zł km 1 w przypadku nieuregulowanych. Roczny specyficzny koszt utrzymywania tych urządzeń w przeliczeniu na kilometr wynosił w przypadku cieków uregulowanych 2,0 tys. zł km 1, a cieków nieuregulowanych 1,2 tys. zł km 1. Urządzenia utrzymywania wód i inne urządzenia wodne na 22,1% długości cieków zostały zakwalifikowane do odbudowy. W latach 2009 2013 udział urządzeń wodnych do odbudowy powoli się zwiększał do 2011 r., a następnie powoli spadał. Na stan melioracji UR, szczególnie odwodnień i nawodnień TUZ, wpływa obecność kanałów (sztucznych cieków). Długość kanałów melioracyjnych w województwie wynosiła tylko 3 km. W 2013 r. urządzenia te utrzymywano na długości 2 km (66,7%), nie przewidywano ich odbudowy. Ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień zależy nie tylko od stanu cieków i znajdujących się na nich urządzeń. Jest ono kształtowane także przez stan wałów przeciwpowodziowych, melioracyjnych stacji pomp oraz stanu urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych na obszarze zawala. W 2013 r. długość wałów przeciwpowodziowych wynosiła 336 km. W 2013 r. wały były utrzymywane na długości 247 km (73,5%), a do odbudowy zakwalifikowano 43,8% ich długości. W latach 2009 2012 długość wałów utrzymywanych wzrosła ok. 1,3 razy. Udział wałów do odbudowy się zwiększał do 2011 r., a następnie spadał. Wszystkie stacje

pomp były utrzymywane, przy czym dwie wymagały odbudowy. Wałami przeciwpowodziowymi chroniony jest obszar 20,1 tys. ha, a pod wpływem stacji pomp znajduje się obszar 1,7 tys. ha. Urządzenia na 79,6% powierzchni chronionej były utrzymywane, a na obszarach pod wpływem stacji pomp były utrzymywane w całości. W województwie znajduje się 25 zbiorników wodnych, których średnia jednostkowa pojemności wynosi 169 tys. m 3. Tylko 3 zbiorniki były utrzymywane, a 4 wymagały odbudowy. Z powyższego wynika, że ze względu na rolnictwo i obszary wiejskie stan urządzeń utrzymywania i regulacji wód oraz stan melioracji podstawowych są zadowalające, a trendy tych zmian właściwe. Należy jednak intensyfikować te korzystne zmiany. Przede wszystkim wskazane byłoby zwiększenie długości utrzymywanych cieków, kanałów i wałów przeciwpowodziowych, zwiększenie liczby utrzymywanych melioracyjnych stacji pomp oraz zwiększenie nakładów na utrzymywanie urządzeń. Należy prowadzić odbudowy/modernizacje, szczególnie urządzeń na ciekach uregulowanych oraz odbudowy/modernizacje wałów przeciwpowodziowych. Problemem jest brak wody do nawodnień. Pojemność istniejących zbiorników rolniczych jest niewystarczająca. Zagadnienie rozwoju retencyjności w województwie powinno być przedmiotem oddzielnego opracowania. 15 4. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W ŚWIETLE DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH W północnej części województwa śląskiego jest rozwinięte rolnictwo ekologiczne, przetwórstwo rolne i agroturystyka, a na południu są duże (70 100 ha) specjalistyczne gospodarstwa rolne. Według Rocznika statystycznego rolnictwa za rok 2014 [GUS 2014], melioracjami odwadniającymi objęto 137 tys. ha gruntów ornych (drenowanie) i 19,9 tys. ha łąk i pastwisk, a melioracjami nawadniającymi tylko 3,6 tys. ha użytków zielonych. W Strategii rozwoju województwa śląskiego do obszarów strategicznej interwencji (OSI) zalicza się Obszary wiejskie, które wyróżnia duża powierzchnia użytków rolnych oraz znaczna liczba ludności utrzymującej się z pracy w rolnictwie. Konieczne jest wspieranie utrzymania rolniczego charakteru i produkcji na tych obszarach. Jednocześnie wyzwaniem jest powstrzymanie niekontrolowanego podziału terenów otwartych i rozprzestrzeniania się zabudowy podmiejskiej. W analizie SWOT zwrócono również uwagę na niewystarczające działania restrukturyzacyjne w sektorze rolnictwa. Wśród wyzwań stojących przed polityką regionu, a mających znaczenie dla rozwoju rolnictwa i melioracji, jest równoważenie. Obejmuje ono m.in.: poprawę jakości i zapewnienie dostępu do infrastruktury ochrony środowiska; właściwe gospodarowanie zasobami wodnymi, kontynuację działań związanych z gospodarką dorzecza górnej Wisły i Odry, efektywne zarządzanie przestrzenią, minimali-

16 zowanie skutków zjawisk naturalnych, w tym poprawę bezpieczeństwa powodziowego. W ramach obszaru priorytetowego Przestrzeń należy prowadzić działania dotyczące rozbudowy i budowy infrastruktury ochrony środowiska oraz ograniczenia ryzyka środowiskowego w warunkach zmian klimatycznych i presji społecznej na regenerację środowiska naturalnego, jego zasobów i komponentów, rewitalizację terenów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych, oraz zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego mieszkańcom województwa. W obszarze tym przewiduje się m.in. wspieranie wdrażania rozwiązań w zakresie zintegrowanego i zrównoważonego zarządzania zasobami wodnymi w zlewni, w tym ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy. Działania ujęte w strategii to: wdrażanie zasad zrównoważonego planowania i zagospodarowania przestrzeni dolin rzecznych, budowa zbiorników retencyjnych, propagowanie i wdrażanie nietechnicznych form retencji wodnej, modernizacja i odbudowa urządzeń melioracyjnych, wzmacnianie systemu ochrony przeciwpowodziowej, realizacja inwestycji związanych z konserwacją cieków, wałów i zbiorników retencyjnych, ochrona torfowisk i obszarów wodno-błotnych jako obszarów naturalnej retencji wodnej. Jako czynniki sprzyjające retencji nietechnicznej wskazano zwiększenie obszarów zalesionych, zachowanie mokradeł i siedlisk łęgowych w dolinach rzecznych oraz starorzeczy, zwiększenie retencji glebowej metodami agrotechnicznymi. Wymieniono różne prośrodowiskowe metody małej retencji w obrębie użytków rolnych związanych z wyżej wymienionymi czynnikami ze wskazaniem podmiotów uczestniczących w realizacji zadań (wojewoda, marszałek województwa, samorządy lokalne, administratorzy cieków, ośrodki doradztwa rolniczego, właściciele i zarządcy gruntów). W Strategii rozwoju województwa nie formułowano konkretnych rolniczo-gospodarczych podstaw do kształtowania rozwoju melioracji i gospodarki wodnej na obszarach wiejskich. Ogólnie odnotowano potrzebę budowy infrastruktury związanej z gospodarką wodną, w tym przebudowy systemu retencji wód powierzchniowych, odbudowy małej retencji, a także nietechnicznym zwiększaniem retencji. Na liście przedsięwzięć istotnych dla rozwoju rolnictwa śląskiego wymieniono Model zarządzania zlewniowego dla woj. śląskiego, a w nim zadania: bilans wodny województwa; plan gospodarowania wodami; sektorową strategię w zakresie gospodarki wodnej. W Projekcie programu małej retencji za priorytet dla służby melioracyjnej uznano działanie związane z budową i rozbudową urządzeń do retencjonowania wody oraz opóźniania odpływu wód ze zlewni rolniczych. Wskazano również ograniczenia realizacji programu wynikające z istnienia obszarów chronionych. Wybierając lokalizacje obiektów ujętych w programie, uwzględniono głównie czynniki techniczne, takie jak konieczna ilość wody do zapełnienia zbiornika, jej jakość, ukształtowanie terenu, warunki topograficzne i hydrogeologiczne oraz ograniczenia wynikające z zagospodarowania terenu.

W programie zestawiono przewidziane do budowy obiekty małej retencji (m.in. suche zbiorniki, poldery, stawy rybne) na obszarze zlewni Odry, Warty, Małej Panwi, Wisły, Pilicy, Warty i Soły łącznie 48 nowych zbiorników i stawów rybnych. Wyszczególniono również obiekty do modernizacji (zbiorniki i stawy) łącznie 25 i jeden kompleks składający się z 16 stawów. Kierunki działań podane w Projekcie programu małej retencji to odbudowa, modernizacja i budowa: urządzeń piętrzących (w tym do nawodnień), stopni przeciwerozyjnych, uzupełnienie i modernizacja obiektów melioracyjnych pod kątem zachowania równowagi ekologicznej biotopów; sztucznych zbiorników wodnych o pojemności do 5 mln m 3 (w tym stawów rybnych); spowolnienia odpływu wód powierzchniowych oraz ochrony gleb torfowych. Kierunki działań określone w Projekcie w znacznym stopniu pokrywają się z określonymi w Strategii. Jak wynika z omówionego wyżej materiału, ani rozwój rolnictwa, ani rozwój melioracji nie znajdują się w kręgu szczególnego zainteresowania władz województwa. Mając na uwadze strukturę obszarową województwa z podziałem na rodzaje użytkowania gruntów, w którym obszary wiejskie mają znaczący udział, celowe byłoby opracowanie kompleksowego programu melioracji i zaopatrzenia wsi w wodę bazującego na szczegółowych założeniach i ukierunkowaniu produkcji rolnej w województwie. Potwierdza to zalecane w Strategii... opracowanie studium potrzeb i terytorializacji wsparcia unowocześniania rolnictwa w województwie śląskim. 17 5. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE NA PODSTAWIE WSKAŹNIKÓW 5.1. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW KLIMATYCZNYCH Negatywnym skutkom niedoborów opadów oraz nadmiernych opadów i będącym ich następstwem suszom, podtopieniom, zalaniom terenu i powodziom w rolnictwie można skutecznie przeciwdziałać między innymi poprzez melioracje melioracje nawadniające w przypadku niedoborów wody i melioracje odwadniające w przypadku nadmiarów wody. Do oceny klimatycznych uwarunkowań potrzeb rozwoju melioracji przyjęto klimatyczny bilans wodny, zwany również klimatycznym nadmiarem lub niedoborem opadów, będący różnicą między sumą opadów P i sumą ewapotranspiracji wskaźnikowej ET o obliczaną metodą Penmana Monteitha. Klimatyczny bilans wodny jest tylko jednym z czynników warunkujących rozwój melioracji i może wskazywać na potencjalne potrzeby melioracji nawadniających lub odwadniających. Na podstawie tego parametru można wydzielić obszary z ujemnym klimatycznym bilansie wodnym, na których występuje niedobór opadów w stosunku do ewapotranspiracji wskaźnikowej, lub obszary z dodat-

18 nim klimatycznym bilansem wodnym, na których występuje nadmiar opadów w stosunku do ewapotranspiracji. W odniesieniu do okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) ujemny klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie niedoborem wody i na potrzebę rozwoju melioracji nawadniających. Dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. W odniesieniu do okresu zimowego (październik marzec) dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody na końcu tego okresu (czyli w marcu) i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. Ustalono klasyfikację klimatycznego bilansu wodnego i potrzeb melioracji nawadniających i odwadniających dla okresu wegetacyjnego (tab. 6) i dla okresu zimowego (tab. 7). Tabela 6. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji < 250 skrajnie niedoborowy nawadniających bardzo duża [ 250; 200) silnie niedoborowy nawadniających duża [ 200; 150) umiarkowanie niedoborowy nawadniających umiarkowana [ 150; 100) lekko niedoborowy nawadniających mała [ 100; 100] zrównoważony brak >100 nadmiarowy odwadniających Źródło: opracowanie własne. Tabela 7. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu zimowego (październik marzec) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji (150; 200] skrajnie nadmiarowy odwadniających bardzo duża (100; 150] silnie nadmiarowy odwadniających duża (50; 100] lekko nadmiarowy odwadniających mała [0; 50] zrównoważony brak Źródło: opracowanie własne. Klimatyczny bilans wodny na przeważającym obszarze województwa śląskiego w okresie wegetacyjnym jest zrównoważony (od 100 do 100 mm), co wskazuje na brak potrzeby rozwoju melioracji nawadniających. Jednak w północnozachodniej części województwa (powiat kłobucki) istnieje zagrożenie większym niedoborem opadów lekko niedoborowy klimatyczny bilans wodny; stąd może wynikać potrzeba rozwoju melioracji nawadniających. Południowe rejony województwa, obejmujące powiaty położone w obszarach podgórskich i górskich, charakteryzują się w okresie wegetacyjnym nadmiarowym bilansem wodnym, co mo-

że wskazywać na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających, odprowadzających nadmiar opadów występujących w okresie letnim. W południowej części województwa, obejmującej powiaty położone w obszarach podgórskich i górskich, klimatyczny bilans wodny w okresie zimowym jest skrajnie i silnie nadmiarowy opad przewyższa parowanie o 100 200 mm. W środkowej i północno-zachodniej części województwa stwierdzono lekko nadmiarowy bilans (50 100 mm). Tutaj potrzeba melioracji odwadniających, których funkcją jest odprowadzenie nadmiaru opadów po okresie zimowym, jest mała. W północno-wschodniej części województwa bilans można ocenić jako silnie nadmiarowy bilans (100 150 mm), co wskazuje na dużą potrzebę melioracji odwadniających wiosną. 19 5.2. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW HYDROLOGICZNYCH Jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój melioracji jest dostępność wody do nawodnień, napełniania zbiorników małej retencji i zaspokojenia potrzeb stawów rybnych. Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi w sposób ogólny zasoby wód powierzchniowych są średni odpływ rzeczny SSQ oraz roczny odpływ jednostkowy SSq. O zakresie zmienności w czasie odpływu rzecznego w danej zlewni i jego dynamice można wnioskować na podstawie relacji między przepływami oraz jednostkowymi odpływami maksymalnymi (WWQ, SWQ i WWq, SWq) i minimalnymi (NNQ, SNQ i NNq, SNq). Odpływ rzeczny w Polsce podlega dużej zmienności przestrzennej, spowodowanej znacznym zróżnicowaniem warunków środowiska geograficznego i klimatu. Średnie roczne odpływy jednostkowe odzwierciedlają naturalne zasoby wodne zlewni. Jedną z form prezentacji zmienności przestrzennej odpływów są mapy izolinii, np. mapa średniego odpływu jednostkowego. Taką mapę opracowano w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym dla obszaru Polski dla okresu obserwacyjnego 1951 2010 [SZYMCZAK 2014]. W ramach cytowanej pracy przeanalizowano także dostępne materiały ze stacji hydrometrycznych zestawionych w opracowaniu IMGW dotyczącym przepływów charakterystycznych głównych rzek polskich w latach 1951 1995 [FAL i in. 2000]. Na podstawie opublikowanych odpływów średnich miesięcznych obliczono odpływy średnie w okresie wegetacyjnym SSq IV IX. Otrzymane serie danych uzupełniono materiałami obserwacyjnymi IMGW za lata 1996 2010 pochodzącymi z Roczników Hydrologicznych publikowanych w formie elektronicznej [IMGW 1996 2010]. W tabeli 8 zestawiono znajdujące się na terenie województwa profile wodowskazowe obserwowane w latach 1951 2010 i odpowiadające im wartości odpływów średnich rocznych oraz średnich z okresu wegetacyjnego.

20 Tabela 8. Średnie roczne przepływy i odpływy jednostkowe oraz obliczone dla okresu wegetacyjnego w wieloleciu 1951 2010, a także hydrologiczne wskaźniki uwarunkowań określone dla wybranych posterunków wodowskazowych na obszarze województwa śląskiego na podstawie danych obserwacyjnych z tego okresu Powiat Rzeka Wodowskaz Bieruńsko- -lędziński Wisła Nowy Bieruń A SSQ SSQ IV IX SSq SSq IV IX Cq IV IX Wqnn Wqd Wqd IV IX km 2 m 3 s 1 dm 3 s 1 km 2 2 dm 3 s 1 km 1747,7 21,22 22,21 12,144 12,707 1,0464 5,014 7,131 7,694 Grodzki Przemsza Jeleń 1995,9 18,65 18,65 9,343 9,346 1,0003 3,509 5,834 5,836 Racibórz- Raciborski Odra 6744 65,93 71,47 9,776 10,598 1,0840 2,933 6,843 7,665 Miedonia Raciborski Sumina Nędza 91,3 0,58 0,54 6,305 5,899 0,9357 3,783 2,522 2,116 Objaśnienia: A = powierzchnia zlewni, SSQ = średni ze średnich przepływ roczny, SSQ IV IX = średni ze średnich przepływ w okresie wegetacyjnym (IV IX), SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy roczny, SSq IV IX = średni ze średnich odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX), Cq IV IX = wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX), Wqnn = wskaźnik odpływu nienaruszalnego rocznego, Wqd = wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego, Wqd IV IX = wskaźnik średniego odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym. Źródło: opracowanie własne na podstawie: BOGDANOWICZ i in. [2012]. Do zagospodarowania możliwa jest tylko część zasobów wodnych, stanowiących tak zwane zasoby dyspozycyjne. Zasoby dyspozycyjne oznaczają ilość wody, która może zostać pobrana z rzeki na cele gospodarcze, bytowe, do nawodnień i do innych celów, związanych z prowadzeniem gospodarki wodnej, bez zagrożenia środowiska przyrodniczego związanego z tą rzeką. Przepływ, który powinien być zachowany w rzece, nazywany jest przepływem nienaruszalnym Q nn. Jest to minimalna ilość wody niezbędnej do utrzymania życia biologicznego w cieku. Sposób obliczania przepływu dyspozycyjnego można wyrazić zależnością: (6) gdzie: Q d = przepływ dyspozycyjny, m 3 s 1 ; Q nat = przepływ naturalny, wynikający z odpływu powierzchniowego i gruntowego z obszaru zlewni, m 3 s 1 ; Q nn = przepływ nienaruszalny, m 3 s 1. Tak więc przepływ dyspozycyjny stanowi różnicę między przepływem naturalnym a przepływem nienaruszalnym w danym profilu cieku. Aby możliwa była ocena zasobów dyspozycyjnych, konieczna jest dodatkowo znajomość przepływów nienaruszalnych (środowiskowych), których wartości są wyznaczane dla konkretnego przekroju obliczeniowego. W Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym opracowano uproszczoną metodę obliczania przepływu środowiskowego w postaci charakterystyki przepływu rzecznego, nazwanej wskaźnikiem odpływu nienaruszalnego Wqnn. Wzorowano się na metodzie Tennanta stosowanej w USA do wstępnego szacowania przepływu nienaruszalnego Qnn do celów planistycznych.

Opracowując sposób określania wskaźnika Wqnn, uwzględniono wielkość powierzchni zlewni, wychodząc z założenia, że małe zlewnie są mniej zasobne w wodę ze względu na słabsze drenowanie wód podziemnych. W małych zlewniach z uwagi na uwarunkowania ekologiczne i środowiskowe należy zatem pozostawiać większą część odpływu naturalnego niż w zlewniach dużych. Za małe zlewnie uznano zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2, a za duże o powierzchni większej od 2500 km 2. Przyjęto, że przepływ nienaruszalny w małych zlewniach nie może być mniejszy niż 60% SSQ, a w zlewniach dużych mniejszy niż 30% SSQ. Przepływy nienaruszalne dla zlewni mających powierzchnię z przedziału 500 2500 km 2 są obliczane proporcjonalnie do powierzchni i przyjmują wartości z przedziału: 30 60% SSQ. Mając do dyspozycji wskaźnik odpływu nienaruszalnego, można obliczyć wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego oraz średniego odpływu dyspozycyjnego dla okresu wegetacyjnego. Poniżej zestawiono wszystkie proponowane wskaźniki oraz wzory do ich obliczania. Średni roczny odpływ jednostkowy z wielolecia SSq, dm 3 s 1 km 2 ; Średni z wielolecia odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX) SSq IV IX, dm 3 s 1 km 2 ; Wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX) Cq IV IX : 21 Cq IV IX = SSq IV IX : SSq (7) Wskaźnik odpływu nienaruszalnego (środowiskowego) Wqnn, dm 3 s 1 km 2 : dla zlewni o powierzchni A > 2500 km 2 : dla zlewni o powierzchni 500 A 2500 km 2 : Wqnn = Wqnn 2500 = 0,3SSq (8) 0,6. (9) dla zlewni o powierzchni A < 500 km 2 : Wqnn = Wqnn 500 = 0,6SSq (10) Na przykład dla zlewni o powierzchni A = 1500 km 2 Wqnn 1500 = 0,45SSq. Wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego z wielolecia Wqd, dm 3 s 1 km 2 : Wqd = SSq Wqnn (11) Wskaźnik średniego z wielolecia odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym (IV IX) Wqd IV IX, dm 3 s 1 km 2 : Wqd IV IX = Cq IV IX SSq Wqn (12)

22 Zasoby wód powierzchniowych na obszarze województwa śląskiego pod względem ilościowym uzyskały wysokie oceny. Jednocześnie charakteryzują się one stosunkowo małym zróżnicowaniem obszarowym, choć wyraźnie widać, że największe wskaźniki odpływu jednostkowego obserwowane są w powiatach położonych na południu żywieckim i cieszyńskim. Oceny tych zasobów wyznaczone na podstawie średnich dla obszaru powiatów odpływów jednostkowych zmieniają się od 6 do 8 punktów, czyli od ponad przeciętnych do dużych (rys. 1, tab. 11). Zasoby dyspozycyjne formowane w zlewniach o powierzchniach większych od 2500 km 2 oceniono w zakresie od 7 do 10 pkt. od powyżej przeciętnych do wyjątkowo dużych, przy czym tylko w powiecie kłobuckim położonym na północy województwa są one na poziomie ponad przeciętnym (rys. 1, tab. 12). W małych zlewniach o powierzchni mniejszej od 500 km 2, które mają szczególne znaczenie ze względu na zaopatrzenie rolnictwa w wodę do nawodnień, zasoby dyspozycyjne ocenione zostały w przedziale od 3 do 7 pkt., czyli od małych do dość dużych. Najniższe oceny otrzymały powiaty położone na północy województwa, a najwyższe na południu. Do celów praktycznych i w pracach planistycznych można wstępnie ocenić wielkość i zmienność całkowitych zasobów wód powierzchniowych na podstawie zestawionych przepływów i odpływów charakterystycznych wyznaczonych dla pięciolecia 2006 2010 w wybranych zlewniach o naturalnym reżimie odpływu (tab. 9 i 10). 5.3. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW GLEBOWO-WODNYCH 5.3.1. Merytoryczne podstawy oceny uwarunkowań Glebowo-wodne uwarunkowania rozwoju melioracji określa możliwa do uzyskania produkcyjna sprawność zmeliorowanych gruntów uprawnych, warunkująca utrzymanie lub poprawę potencjału produkcyjnego gleb, ograniczonego stosunkami powietrzno-wodnymi. Sprawność produkcyjną gruntów uprawnych należy traktować całościowo, w odniesieniu do rozpatrywanego fragmentu rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gdzie melioracje wyrównują warunki uprawy i zwiększają efektywność wykorzystania potencjału produkcyjnego występujących gleb. Oceną glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji objęto rolniczą przestrzeń produkcyjną województwa, a najmniejszą jednostką podziału, do której ocena się odnosi, jest powiat. Poziom uogólnienia oceny jest adekwatny do skali dokumentów kartograficznych, z których mogą być zaczerpnięte dane przestrzenne dotyczące występujących gleb uprawnych, ich potencjału produkcyjnego (przydatności rolniczej, klas bonitacyjnych), warunków tlenowych, zdolności retencyjnej i filtracyjnej (przepuszczalności).

23 a) b) c) d) Rys. 1. Charakterystyka powierzchniowych zasobów wodnych wód płynących w poszczególnych powiatach: a) wskaźnik średniego rocznego odpływu jednostkowego SSq, dm 3 s 1 km 2 ; b) punktowa ocena naturalnych zasobów wód powierzchniowych wg tabeli 11; c) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni większej od 2500 km 2 wg tabeli 12; d) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2 wg tabeli 12; powiaty: 1 = będziński, 2 = bielski, 3 = cieszyński, 4 = częstochowski, 5 = gliwicki, 6 = kłobucki, 7 = lubliniecki, 8 = mikołowski, 9 = myszkowski, 10 = pszczyński, 11 = raciborski, 12 = rybnicki, 12 = rybnicki, 12 = rybnicki, 13 = bieruńsko-lędziński, 14 = wodzisławski, 15 = tarnogórski, 16 = żywiecki, 17 = zawierciański, 18 = m. Bytom, 19 = m. Chorzów, 20 = m. Dąbrowa Górnicza, 21 = m. Jastrzębie-Zdrój, 22 = m. Jaworzno, 23 = m. Katowice, 24 = m. Mysłowice, 25 = m. Piekary Śląskie, 26 = m. Ruda Śląska, 27 = m. Rybnik, 28 = m. Siemianowice Śląskie, 29 = m. Sosnowiec, 30 = m. Świętochłowice, 31 = m. Tychy, 32 = m. Zabrze, 33 = m. Żory, 34 = m. Bielsko-Biała;źródło: opracowanie własne na podstawie: SZYMCZAK [2014]

24 Tabela 9. Charakterystyczne roczne przepływy i jednostkowe odpływy w profilach wodowskazowych znajdujących się na terenie województwa śląskiego na rzekach o naturalnym reżimie hydrologicznym wyznaczone z pięciolecia 2006 2010 Powierzchnia zlewni A Rzeka Wodowskaz km 2 Długość geograficzna Szerokość geograficzna Nacyna Rybnik 62,97 18 32'02" 50 06'12" 12,40 6,79 Mitręga Kuźnica Sulikowska 73,64 19 16'26" 50 27'13" 19,20 WWQ SWQ SSQ SNQ NNQ WWq SWq SSq SNq NNq m 3 s 1 2 dm 3 s 1 km 0,73 0,370 0,340 196,92 107,83 11,59 5,876 5,399 8,78 0,41 0,023 0,016 260,73 119,23 5,57 0,312 0,217 Korzenica Międzyrzecze 74,51 19 04'46" 50 02'14'' 25,70 11,90 0,71 0,060 0,019 344,92 159,71 9,53 0,805 0,255 Kłodnica Kłodnica 77,32 18 51'54" 50 14'15" 68,30 26,70 0,93 0,360 0,260 883,34 345,32 12,03 4,656 3,363 Bobrek Niwka 96,47 19 10'16" 50 14'37" 13,80 5,27 1,04 0,570 0,440 143,05 54,63 10,78 5,909 4,561 Woda Ujsolska Ujsoły 102,86 19 07'02" 49 29'33" 90,80 40,30 2,52 0,250 0,130 882,75 391,79 24,50 2,430 1,264 Brynica Brynica 103,67 19 00'05" 50 28'24" 17,90 9,21 0,62 0,090 0,060 172,66 88,84 5,98 0,868 0,579 Szotkówka Gołkowice 104,74 18 29'49" 49 55'35" 37,10 13,60 1,07 0,450 0,350 354,21 129,85 10,22 4,296 3,342 Ruda Rybnik- -Gotartowice 118,33 18 37'45" 50 05'11" 43,80 14,10 0,93 0,340 0,270 370,15 119,16 7,86 2,873 2,282 Bytomka Gliwice 139,29 18 43'43" 50 18'19" 28,30 12,00 1,98 1,260 1,120 203,17 86,15 14,21 9,046 8,041 Minimum 62,97 143,05 54,63 5,57 0,312 0,217 Średnia 95,38 381,19 160,25 11,23 3,707 2,930 Maksimum 139,29 883,34 391,79 24,50 9,046 8,041 Objaśnienia: WWQ = przepływ największy z maksymalnych, SWQ = przepływ średni z maksymalnych, SSQ = przepływ średni ze średnich, SNQ = przepływ średni z minimalnych, NNQ = przepływ najmniejszy z minimalnych, WWq = największy z maksymalnych odpływ jednostkowy, SWq = średni z maksymalnych odpływ jednostkowy, SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy, SNq = średni z minimalnych odpływ jednostkowy, NNq = najmniejszy z minimalnych odpływ jednostkowy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: IMGW-PIB [2012].

25 Tabela 10. Wartości wskaźników hydrologicznych uwarunkowań melioracji określone dla poszczególnych powiatów woj. śląskiego Nr Powiat Średni ze średnich odpływ jednostkowy SSq 2 dm 3 s 1 km Wskaźnik odpływu nienaruszalnego dla zlewni o powierzchni Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego dla zlewni o powierzchni 500 km 2 Wqnn 500 2500 km 2 Wqnn 2500 500 km 2 Wqd 500 2500 km 2 Wqd 2500 dm 3 s 1 km 2 1 będziński 7,30 4,38 2,19 2,92 5,11 2 bielski 9,65 5,79 2,90 3,86 6,76 3 cieszyński 10,10 6,06 3,03 4,04 7,07 4 częstochowski 6,55 3,93 1,97 2,62 4,59 5 gliwicki 7,70 4,62 2,31 3,08 5,39 6 kłobucki 6,20 3,72 1,86 2,48 4,34 7 lubliniecki 6,70 4,02 2,01 2,68 4,69 8 mikołowski 8,40 5,04 2,52 3,36 5,88 9 myszkowski 6,85 4,11 2,06 2,74 4,80 10 pszczyński 9,20 5,52 2,76 3,68 6,44 11 raciborski 8,60 5,16 2,58 3,44 6,02 12 rybnicki 8,70 5,22 2,61 3,48 6,09 13 bieruńsko-lędziński 8,05 4,83 2,42 3,22 5,64 14 wodzisławski 9,35 5,61 2,81 3,74 6,55 15 tarnogórski 7,30 4,38 2,19 2,92 5,11 16 żywiecki 10,15 6,09 3,05 4,06 7,11 17 zawierciański 8,75 5,25 2,63 3,50 6,13 18 m. Bytom 7,75 4,65 2,33 3,10 5,43 19 m. Chorzów 7,75 4,65 2,33 3,10 5,43 20 m. Dąbrowa Górnicza 7,25 4,35 2,18 2,90 5,08 21 m. Jastrzębie-Zdrój 9,50 5,70 2,85 3,80 6,65 22 m. Jaworzno 7,60 4,56 2,28 3,04 5,32 23 m. Katowice 7,85 4,71 2,36 3,14 5,50 24 m. Mysłowice 7,75 4,65 2,33 3,10 5,43 25 m. Piekary Śląskie 7,55 4,53 2,27 3,02 5,29 26 m. Ruda Śląska 8,00 4,80 2,40 3,20 5,60 27 m. Rybnik 8,75 5,25 2,63 3,50 6,13 28 m. Siemianowice Śląskie 7,25 4,35 2,18 2,90 5,08 29 m. Sosnowiec 7,60 4,56 2,28 3,04 5,32 30 m. Świętochłowice 7,75 4,65 2,33 3,10 5,43 31 m. Tychy 8,25 4,95 2,48 3,30 5,78 32 m. Zabrze 7,85 4,71 2,36 3,14 5,50 33 m. Żory 9,25 5,55 2,78 3,70 6,48 34 m. Bielsko-Biała 9,75 5,85 2,93 3,90 6,83 Źródło: opracowanie własne.

26 Tabela 11. Kryteria oceny punktowej naturalnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o naturalnych zasobach wodnych wód powierzchniowych Średni odpływ jednostkowy SSq dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa powierzchniowych zasobów wodnych Wyjątkowo małych SSq < 2 1 Bardzo małych 2 SSq < 3 2 Małych 3 SSq < 4 3 Poniżej przeciętnych 4 SSq < 5 4 Przeciętnych 5 SSq < 6 5 Ponad przeciętnych 6 SSq < 8 6 Dość dużych 8 SSq < 10 7 Dużych 10 SSq < 15 8 Bardzo dużych 15 SSq < 20 9 Wyjątkowo dużych SSq 20 10 Źródło: opracowanie własne na podstawie: PUNZET [1983]. Tabela 12. Kryteria oceny punktowej dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o dyspozycyjnych zasobach wód powierzchniowych Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego Wqd dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa dyspozycyjnych zasobów wodnych zlewni Wyjątkowo małych Wqd 1,5 1 Bardzo małych 1,5 < Wqd 2,0 2 Małych 2,0 < Wqd 2,5 3 Poniżej przeciętnych 2,5 < Wqd 3,0 4 Przeciętnych 3,0 < Wqd 3,5 5 Ponad przeciętnych 3,5 < Wqd 4,0 6 Dość dużych 4,0 < Wqd 4,5 7 Dużych 4,5 < Wqd 5,0 8 Bardzo dużych 5,0 < Wqd 6,0 9 Wyjątkowo dużych Wqd > 6,0 10 Źródło: SZYMCZAK [2014]. Do oceny uwarunkowań wykorzystano dostępne mapy tematyczne w skali 1:500 000 1:1 500 000. Ponieważ brak jest kartograficznej (cyfrowej) informacji o występowaniu obszarów (użytków rolnych) zmeliorowanych, to ocena glebowo- -wodnych warunków rozwoju melioracji ma wyłącznie charakter potencjalny, czyli traktujący oceniane gleby, jakby nie były zmeliorowane. Jeżeli są już zmeliorowane, to rozwój melioracji należy rozumieć jako techniczne zachowanie sprawności istniejących urządzeń melioracyjnych. Jeżeli nie, to rozwój należy traktować jako potrzebę przestrzennego rozszerzenia zabiegów melioracyjnych na gleby o wadliwych i nieuregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych. Dokonana analiza warunków i możliwości oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji skłania do przyjęcia systemu czterostopniowej oceny

słownej, sformułowanej jako: korzystne, sprzyjające, niesprzyjające i niekorzystne uwarunkowania, które zdefiniowano w metodycznej części opracowania. Określenie kryteriów tak sformułowanej oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji jest wypadkową: celu, któremu ma służyć; warunków, które ten cel pozwala osiągnąć; formy i definicji przyjętych ocen. Ważnym elementem doboru kryteriów oceny, oprócz względów merytorycznych, jest możliwość przestrzennego sparametryzowania odpowiadających tym kryteriom wyznaczników diagnostycznych, których układ stanowi podstawę do zbudowania modelu oceny realizowanej z zastosowaniem techniki komputerowej. Z przyjętych definicji uwarunkowań wynika zasadność przyjęcia czterech podstawowych kryteriów oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji: edaficznego, ekologicznego, hydrofizycznego i użytkowego, które zwięźle scharakteryzowano w metodycznej części opracowania, zawierającej również przyjęty model oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji oraz opis procedury jej przeprowadzenia z zastosowaniem techniki komputerowej. 27 5.3.2. Forma prezentacji wyników oceny W wyniku przeprowadzonej oceny opracowano schematyczną mapę (kartogram) oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w powiatach należących do województwa (rys. 2) oraz zestawiono powiaty pogrupowane według dominujących przestrzennie uwarunkowań (tab. 13). Cyfrowe oznaczenia kolumn w tabeli z wartościami parametrów dotyczą następujących wyznaczników oceny: kol. 1, 2, 3 wysoki, średni, niski potencjał produkcyjny gleb; kol. 4, 5 opadowe, gruntowe zasilanie wodą; kol. 6, 7, 8 duża, średnia, mała zdolność retencyjna gleb; kol. 9, 10 niezakłócone, zakłócone przewodnictwo wodne; kol. 11, 12, 13 korzystne, ograniczone, niekorzystne natlenienie gleb; kol. 14, 15, 16 preferencje melioracyjne (nawodnienie, odwodnienie, brak). Oznaczenia parametrów podano w modelu diagnostycznym zawartym w metodycznej części opracowania. Zawarte w tabeli dane należy traktować jako orientacyjne (wskaźnikowe) ze względu na dokładność (skalę) map, z których je pozyskano. Dla ułatwienia w podejmowaniu decyzji strategicznych w tabeli podano tylko największe wartości procentowe powierzchni gruntów rolnych powiatu odpowiadające poszczególnym wyznacznikom oceny, co nie oznacza, że jeżeli w danym powiecie występuje preferencja melioracji odwadniających, to część użytków rolnych nie będzie wymagała nawodnień. Komentarza wymaga również potrzeba rozróżniania odrębności warunków niesprzyjających od niekorzystnych. Niesprzyjające warunki odnoszą się do rolniczej przestrzeni produkcyjnej o właściwych lub uregulowanych stosunkach powietrzno-

28 Rys. 2. Mapa oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w województwie śląskim; źródło: opracowanie własne Tabela 13. Powiaty w województwie śląskim wg grupowania ocen glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji Powiat Struktura przestrzenna dominujących uwarunkowań glebowo wodnych (% pow. UR) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Warunki korzystne z preferencją nawodnień M. Gliwice 83 82 49 96 82 59 M. Piekary Śląskie 100 100 69 56 56 100 M. Siemianowice Śląskie 59 100 55 86 98 46 M. Tychy 79 80 76 100 72 76 Mikołowski 78 99 78 66 61 78 Tarnogórski 51 82 53 66 48 53 Warunki korzystne z preferencją odwodnień Lubliniecki 50 70 38 84 55 47 Warunki sprzyjające z preferencją nawodnień Gliwicki 61 78 75 69 44 53 M. Bytom 93 99 93 87 86 93 M. Chorzów 90 100 90 84 84 90 M. Jastrzębie-Zdrój 66 75 82 100 82 66 M. Zabrze 64 64 64 63 36 45 M. Świętochłowice 100 100 100 100 100 100 M. Żory 82 79 82 71 65 52 Rybnicki 54 84 42 71 60 49