Technologia i Automatyzacja Montażu 4/205 OCENA ORAZ MOŻLIWOŚCI MINIMALIZACJI RYZYKA ZAWODOWEGO NA WYBRANYM STANOWISKU PROCESU PRODUKCYJNEGO Katarzyna ANTOSZ, Joanna MIĄSIK Streszczenie Wielu pracowników w swoim życiu zawodowym, każdego dnia narażonych jest na ryzyko związane z oddziaływaniem czynników szkodliwych i uciążliwych. Czynniki te niekorzystnie wpływają na sprawność fizyczną oraz psychiczną, a także niekiedy stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia. W wyniku występowania tych czynników wydajność pracy często ulega obniżeniu, a pracownicy tracą satysfakcję z wykonywanych zadań. Ważnym elementem stworzenia pracownikowi odpowiednich warunków pracy, eliminacji zagrożeń oraz poprawy stanu bezpieczeństwa i ochrony życia i zdrowia pracowników, jest ocena ryzyka zawodowego. Poprawnie przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego stwarza podstawę do podjęcia działań, mających na celu zapobieganie chorobom oraz wypadkom wywoływanym przez zagrożenia pojawiające się w miejscu pracy. Celem pracy jest przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego na wybranym stanowisku systemu produkcyjnego z wykorzystaniem określonych metod oraz przedstawienie propozycji działań doskonalących. W pracy wybrano oraz scharakteryzowano stanowisko, zidentyfikowano wymagania BHP oraz zagrożenia występujące na danym stanowisku. Ponadto głównym celem pracy była ocena ryzyka zawodowego metodą Risk Score, PHA i metodą pięciostopniową. Dokonano również analizy porównawczej uzyskanych wyników Dla zidentyfikowanych zagrożeń została przedstawiona propozycja działań doskonalących. Słowa kluczowe ocena ryzyka zawodowego, Risc Score, PHA, metoda pięciostopniowa Wprowadzenie Wielu pracowników w swoim życiu zawodowym, każdego dnia narażonych jest na ryzyko związane z oddziaływaniem czynników szkodliwych i uciążliwych, które niekorzystnie wpływają na sprawność fizyczną oraz psychiczną, a także niekiedy stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia. W wyniku występowania tych czynników wydajność pracy często ulega obniżeniu, a pracownicy tracą satysfakcję z wykonywanych zadań. Sektor obróbki skrawaniem jest miejscem, gdzie pracownicy szczególnie narażeni są na działanie czynników szkodliwych. Szczególną rolę w dążeniu do eliminacji zagrożeń oraz poprawy stanu bezpieczeństwa i ochrony życia i zdrowia pracowników odgrywa ocena ryzyka zawodowego. Poprawnie przeprowadzona, stwarza podstawę do podjęcia działań, mających na celu zapobieganie chorobom oraz wypadkom wywoływanym przez zagrożenia pojawiające się w miejscu pracy. W związku z tym, ocena ryzyka powinna uwzględniać wszystkie czynniki negatywnie wpływające na stan zdrowia pracowników, a także zmiany pojawiające się w środowisku pracy. Ocena ryzyka zawodowego jest usankcjonowana prawnie. Zgodnie z art. 226 Kodeksu Pracy [2] pracodawca:. ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, 2. informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Istnieje wiele metod oceny ryzyka zawodowego, które różnią się sposobem postępowania przy analizie informacji o stanowisku, procesie czy też danym obiekcie. Niezbędny zasób informacji do oceny ryzyka oraz zakres ich zastosowania także jest odmienny. W pracy dokonano oszacowania ryzyka zawodowego metodą Risk Score oraz metodą według normy PN-N-8002, które są najbardziej znane i powszechnie stosowane. Wykorzystano również mniej popularną metodę PHA. Poniżej krótka charakterystyka wykorzystywanych metod opracowana na podstawie informacji zawartych w pozycjach literaturowych [, 3, 5]. Metoda Risk Score jest to jedna z najbardziej rozpowszechnionych metod. Pozwala na oszacowanie zarówno ryzyka związanego ze zdarzeniami występującymi rzadko o katastrofalnych skutkach, jak również ryzyka zdarzeń pojawiających się często o skutkach znikomych. Metodę Risk Score stosuje się do oceny procesów oraz stanowisk pracy, gdzie często pojawiają się zmiany ekspozycji zatrudnionych osób na czynniki środowiska pracy. 35
4/205 Technologia i Automatyzacja Montażu W metodzie tej wartość ryzyka zawodowego wyznacza się na podstawie iloczynu wartości trzech parametrów (potencjalnych skutków zagrożenia, ekspozycji na zagrożenie, prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia) dobranych w oparciu o określone tabele. Ryzyko zawodowe w tej metodzie, określane jest na podstawie poniższego wzoru: R = S x E x P () gdzie: S potencjalne skutki zdarzenia, E ekspozycja na zagrożenie, P prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia. Po wyznaczeniu wskaźnika R wartościuje się ryzyko według skali przyjętej w metodzie. Tabela obejmuje kategorie ryzyka, a także ich wartości mieszczące się w przedziałach liczbowych. Metoda klasyczna według normy PN-N-8002 w skali 5-stopniowej jest to matrycowa metoda oceny ryzyka zawodowego []. Metoda ta jest metodą indukcyjną, umożliwiającą jakościowe szacowanie ryzyka. W metodzie tej do oceny ryzyka zawodowego wykorzystuje się dwa parametry: możliwe, wywołane zdarzeniem ciężkości następstw (skutki), oraz prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Według tej metody ryzyko zawodowe wyznacza się ze wzoru: R = P x S (2) gdzie: S ciężkość szkodliwych następstw zagrożeń (potencjalne skutki), P prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeń. Aby ocenić ciężkość następstw oraz prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń, należy stosować określone kryteria. Po oszacowaniu parametrów S i P, wartościuje się ryzyko w oparciu o matrycę ryzyka w skali pięciostopniowej. Według normy PN-N-8002, zalecane jest podjęcie odpowiednich działań zapobiegawczych w razie potrzeby. Działania zapobiegawcze, które powinny zostać podjęte, zależą od poziomu wartościowania ryzyka. PHA Wstępna Analiza Zagrożeń to indukcyjna, jakościowa metoda skupiająca się na identyfikacji określonych elementów obiektu oraz materiałów niebezpiecznych. Zazwyczaj wykorzystuje się ją wcześnie, we wstępnych fazach projektowania obiektu. Metoda ta opiera się na utworzeniu listy zagrożeń, odpowiedniej do stopnia precyzyjności dostępnych informacji. W celu przeprowadzenia procesu analiz zagrożenia dokonuje się systematycznego przeglądu dostępnego zbioru dokumentów projektowych. Analiza jest przeprowadzana przez zespół, który składa się z kierownika posiadającego doświadczenie pod względem analiz PHA, a także innych osób, którymi mogą być np.: mechanicy, operatorzy, projektanci, technolodzy. Aby przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego za pomocą metody PHA, należy założyć możliwość powstania wypadku i oszacować jakościowo możliwe skutki tego wypadku bądź prawdopodobną utratę zdrowia. Dzięki temu metodę PHA można powszechnie wykorzystywać już w fazach projektowania stanowisk, urządzeń lub maszyn. Wartościowanie ryzyka za pomocą wskaźnika W opisuje wyrażenie: W = S x P (3) gdzie: W wskaźnik ryzyka, S stopień szkód, P prawdopodobieństwo szkód. Parametry stopnia szkód S, a także prawdopodobieństwa szkód P, szacuje się na podstawie sześciostopniowej skali, osobno dla każdego wykrytego zagrożenia. Kolejny krok to wartościowanie ryzyka w oparciu o matrycę ryzyka. Ryzyko wartościuje się na trzech poziomach: akceptowalne, dopuszczalna akceptacja, ryzyko niedopuszczalne. Na podstawie wyników przeprowadzonej analizy wyznacza się zazwyczaj wytyczne do kolejnych faz projektowania, odnoszące się do zmniejszenia stopnia zagrożenia bądź usunięcia zidentyfikowanych źródeł tego zagrożenia.. Wybór i charakterystyka stanowiska Analizie poddane zostało wybrane stanowisko produkcyjne. Na stanowisku wykonuje się operacje toczenia, gwintowania, wiercenia i rozwiercania. Wykorzystywane materiały obrabiane to stale, metale kolorowe, aluminium, brąz, mosiądz oraz inne materiały techniczne typu ertalon, teflon. 2. Metodyka realizacji zadań Ocenę ryzyka zawodowego zrealizowano w następujących etapach: identyfikacja minimalnych wymagań BHP, identyfikacja zagrożeń, ocena ryzyka zawodowego wybranymi metodami, analiza porównawcza uzyskanych wyników, propozycje działań eliminujących lub minimalizujących ryzyko na analizowanym stanowisku. W artykule wykorzystano wyniki oceny ryzyka zawodowego zawarte w pracy [4]. 2.. Identyfikacja minimalnych wymagań BHP Przy identyfikacji minimalnych wymagań BHP skorzystano z list kontrolnych, które opracowano na podstawie wymagań zawartych w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2003 r. nr 69, poz. 650 z poz. zmianami) [6] oraz w Kodeksie Pracy [2]. Listę kontrolną dotyczącą minimalnych wymagań BHP dla tokarek opracowano na postawie wytycznych opracowanych przez Państwową Inspekcję Pracy [3]. 2.2. Identyfikacja zagrożeń Praca na analizowanym stanowisku wiąże się z wieloma zagrożeniami, których skutki mogą być niekorzystne dla zdrowia lub nawet śmiertelne. Na podstawie obser- 36
Technologia i Automatyzacja Montażu 4/205 wacji zidentyfikowano zagrożenia występujące na stanowisku. Dla zidentyfikowanych zagrożeń opracowano kartę zagrożeń. W karcie tej zawarto zidentyfikowane zagrożenia, źródła tych zagrożeń oraz ich skutki. Wybrane zagrożenia z karty zagrożeń przedstawiono w tabeli. 2.3. Ocena ryzyka zawodowego na stanowisku operatora tokarki wybranymi metodami Oceny ryzyka zawodowego na stanowisku dokonano, wykorzystując kolejno metodę Risk Score, wg normy PN-N-8002 w skali pięciostopniowej oraz PHA. Pierwsza metodą, którą wykorzystano, była metoda Risk Score. Oceny wg tej metody dokonano zgodnie z jej podstawowymi założeniami. Wyniki oceny ryzyka zawodowego metodą Risk Score na stanowisku dla wybranych zagrożeń przedstawiono w tabeli 2. Wyniki oceny ryzyka zawodowego metodą Risk Score wskazują na to, że poziom ryzyka związanego z kontaktem z wystającymi powierzchniami jest najniższy i ma wartość 3. Pożar to zagrożenie, przy którym wystąpił poziom ryzyka równy 300 i jest to najwyższa wartość w tabeli. Ryzyko duże to ryzyko nieakceptowalne. Kolejną metodą, jaką dokonano oceny ryzyka zawodowego, jest metoda według normy PN-N-8002. W tabeli 3 przedstawiono wyniki tej oceny dla wybranych zagrożeń. Tabela. Karta zagrożeń występujących na stanowisku Table. The hazard card on the work stand KARTA ZIDENTYFIKOWANYCH ZAGROŻEŃ NA STANOWISKU ŹRÓDŁO ZAGROŻENIA (PRZYCZYNA) MOŻLIWE SKUTKI oraz upadek na tym samym śliska podłoga (rozlany olej), brak oznakowania podestu, 2 Upadek na niższy poziom praca na podeście, niewłaściwy, śliski podest, pracująca tokarka i sąsiednie maszyny, 3 Hałas niezaopatrzenie pracownika w środki ochrony słuchu, Tabela 2. Karta oceny ryzyka z wykorzystaniem metod Risk Score Table 2. The risk assessment card with using Risk Score method KARTA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO NA STANOWISU i upadek na tym samym SKUTKI [S] EKSPOZYCJA [E] stłuczenia, siniaki, zwichnięcia, złamania stłuczenia, siniaki, zwichnięcia, złamania uszkodzenie słuchu, zmęczenie PRAWDOPODOBIEŃSTWO [P] RYZYKO [R] 3 Średnie 6 Częsta 6 Całkiem możliwe 08 Średnie 2 Utrudniona ewakuacja 7 Duże 6 Częsta 3 3 Pożar 00 Poważna katastrofa Mało prawdopodobne, ale możliwe 26 Małe 6 Częsta 0,5 Możliwe do pomyślenia 300 Duże Tabela 3. Karta oceny ryzyka wg normy PN-N-8002 w skali pięciostopniowej Table 3. The risk assessment card with using five degrees method according PN-N-8002 standard KARTA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO NA STANOWISKU CIĘŻKOŚĆ NASTĘPSTW PRAWDOPODOBIEŃ- STWO WYSTĄPIENIA ZDARZENIA RYZYKO i upadek na tym samym Średnie Średnie 3 Średnie 2 Odpryski wiórów i opiłków Średnie Duże 4 Duże 3 Kontakt z gorącymi powierzchniami Małe Średnie 2 Małe 37
4/205 Technologia i Automatyzacja Montażu Ryzyko duże o wartości 4 (jako niedopuszczalne) pojawiło się trzykrotnie i obejmuje zagrożenia związane z energią elektryczną, odpryskami wiórów i opiłków, a także pochwyceniem i uderzeniem związanym z elementami pozostającymi w ruchu. Trzecią metodą, którą wykorzystano do oceny ryzyka na stanowisku, jest metoda PHA. Ocenę ryzyka dla wybranych zagrożeń według tej metody przedstawiono w tabeli 4. Wyniki oceny ryzyka zawodowego metodą PHA wskazują na to, że dopuszczalna akceptacja ryzyka wystąpiła aż 5 razy. Najniższą wartość równą 6 uzyskały zagrożenia związane z upadkiem na niższy poziom, hałasem, kontaktem z gorącymi powierzchniami, kontaktem z ostrymi i szorstkimi powierzchniami, kontaktem z wystającymi powierzchniami, a także związane z oświetleniem. Ryzyko niedopuszczalne wystąpiło dwukrotnie. Zagrożenie związane z pożarem uzyskało wartość ryzyka równą 0, natomiast odpryski wiórów i opiłków otrzymały najwyższą wartość wynoszącą 2. 2.4. Analiza porównawcza uzyskanych wyników Dla porównania uzyskanych wyników przyjęto jednolitą skalę oceny ryzyka, w związku z czym konieczne było wprowadzenie następujących zmian:. W metodzie Risk Score ryzyko zawodowe na bardzo małym i małym określono jako MAŁE, a ryzyko duże i bardzo duże sprecyzowano jako ryzyko DUŻE. 2. W metodzie według normy PN-N-8002 w skali pięciostopniowej ryzyko na bardzo małym i małym określono jako MAŁE, a ryzyko na bardzo dużym i dużym jako ryzyko DUŻE. 3. W metodzie PHA ryzyko akceptowalne określono jako MAŁE, dopuszczalną akceptację ryzyka jako ryzyko ŚREDNIE, natomiast ryzyko niedopuszczalne jako ryzyko DUŻE. Zestawienie porównawcze wyników uzyskanych we wszystkich trzech metodach przedstawia tabela 5. Porównując wyniki oceny ryzyka zawodowego, można łatwo zauważyć, że taką samą wartość, w każdej z trzech metod, uzyskano sześciokrotnie. Przy pozostałych jedenastu zagrożeniach, takie same wyniki pokazały dwie z trzech metod. Analizując powyższe wyniki, można stwierdzić, że najwyższy stopień dokładności uzyskano, wykorzystując metodę wg normy PN-N-8002, ponieważ wykazała ona takie same wartości ryzyka jak przynajmniej jedna z dwóch innych metod, dla szesnastu z siedemnastu zagrożeń. Metoda PHA jest zgodna z minimum jeszcze jedną metodą w dwunastu przypadkach, tak samo jak metoda Risk Score. Ostateczne wartości ryzyka dobrano, wybierając taki poziom ryzyka, jaki wykazały co najmniej dwie z trzech metod przy danym zagrożeniu. 2.5. Propozycja działań doskonalących Działania doskonalące powinny zostać podjęte w celu zmniejszenia ryzyka zawodowego na analizowanym stanowisku. Propozycje działań eliminujących lub minimalizujących ryzyko zaproponowano do zagrożeń, dla których wartości ryzyka zostały określone jako średnie lub duże. Podsumowanie Metody służące do oceny ryzyka zawodowego, które wykorzystano w niniejszej pracy, w trakcie przeprowadzania oceny ujawniły wady, które znacznie utrudniły prawidłowe oszacowanie ryzyka. Takimi niedoskonałościami okazały się lakoniczne opisy poziomów parametrów, zwłaszcza jeżeli chodzi o prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia, tylko trzy poziomy wartościowania ryzyka w metodzie PHA, gdzie z poziomu ryzyka akceptowalnego następuje gwałtowny przeskok do poziomu ryzyka nieakceptowalnego, a także brak wskazówek nawiązujących do działań profilaktycznych. Porównując wszystkie trzy metody, najdokładniejszą okazała się metoda realizowana według normy PN-N-8002, która wykazała zgodność z pozostałymi metodami w największej liczbie zagrożeń. Obecność wszystkich wykrytych na stanowisku czynników szkodliwych stwarza ogromne zagrożenie dla pracownika. W związku z tym należy podkreślić, że proces Tabela 4. Karta oceny ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody PHA Table 4. The risk assessment card with using PHA method KARTA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO NA STANOWISKU Lp. i upadek na tym samym 2 Pożar 5 2 STOPIEŃ SZKÓD [S] Lekkie obrażenia Zbiorowe wypadki śmiertelne PRAWDOPODOBIEŃSTWO SZKÓD [P] 4 Dość częste wydarzenia 8 2 Mało prawdopodobne 0 RYZYKO [S x P] Dopuszczalna akceptacja ryzyka po ocenie Ryzyko niedopuszczalne 38
Technologia i Automatyzacja Montażu 4/205 Tabela 5. Porównanie wyników oceny ryzyka zawodowego Table 5. Comparison of the results of risk assessment POZIOM RYZYKA ZGODNOŚĆ RISK SCORE WG NORMY PN-N 8002 PHA RISK SCORE WG NORMY PN-N- 8002 PHA OSTATECZNA RYZYKA i upadek na tym samym Średnie Średnie Średnie + + + ŚREDNIE 2 Upadek na niższy poziom Średnie Średnie Średnie + + + ŚREDNIE 3 Hałas Małe Średnie Średnie - + + ŚREDNIE 4 Utrudniona ewakuacja Średnie Średnie Średnie + + + ŚREDNIE 5 Pożar Duże Średnie Duże + - + DUŻE 6 Energia elektryczna Duże Duże Średnie + + - DUŻE 7 Odpryski wiórów i opiłków Duże Duże Duże + + + DUŻE 8 9 0 2 3 Kontakt z gorącymi powierzchniami Kontakt z ostrymi, szorstkimi powierzchniami Kontakt z wystającymi powierzchniami Uderzenia o nieruchome przedmioty Pochwycenie i uderzenia związane z elementami maszyny pozostającymi w ruchu Zagrożenia związane z przypadkowym uruchomieniem obrabiarki Małe Małe Średnie + + - MAŁE Małe Małe Średnie + + - MAŁE Małe Małe Średnie + + - MAŁE Małe Średnie Średnie - + + ŚREDNIE Duże Duże Średnie + + - DUŻE Średnie Średnie Średnie + + + ŚREDNIE 4 Oświetlenie Małe Średnie Średnie - + + ŚREDNIE 5 Prace porządkowe Małe Średnie Średnie - + + ŚREDNIE 6 Przeciążenie układu ruchu Średnie Średnie Średnie + + + ŚREDNIE 7 Substancje chemiczne Małe Średnie Średnie - + + ŚREDNIE oceny ryzyka nie jest procesem jednorazowym i w zakładzie należy okresowo przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego, co pozwoli dążyć do eliminacji bądź ograniczania zagrożeń pojawiających się na stanowisku pracy. LITERATURA [] PN-N-8002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Wymagania. Warszawa: PKN. [2] Ustawa z dnia 26 czerwca 974 r. Kodeks pracy. (Dz. U. 974 nr 24 poz. 4). [3] Materiały informacyjne Państwowej Inspekcji Pracy dostępne na stronie http://www.pip.gov.pl. [4] Miąsik J. 205. Zastosowanie wybranych metod do oceny ryzyka zawodowego na stanowisku roboczym. Praca dyplomowa realizowana pod opieką: K. Antosz. Rzeszów. [5] Pacana A. 203. Ocena ryzyka zawodowego. Teoria i przykłady. Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. [6] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. (Tekst jednolity) (Dz. U. z 2003 r. nr 69, poz. 650). Dr inż. Katarzyna Antosz Politechnika Rzeszowska, Wydział Budowy Maszyn i Lotnictwa, Katedra Technologii Maszyn i Inżynierii Produkcji, Al. Powstańców Warszawy 2, 35-959 Rzeszów, tel. 7 865 452, e-mail: katarzyna. antosz@prz.edu.pl. Inż. Joanna Miąsik e-mail: joanna.miasik@onet.eu 39
4/205 Technologia i Automatyzacja Montażu OCCUPATIONAL RISK ASSESSMENT AND POSSIBILITIES OF ITS MINIMIZATION FOR A SELECTED WORK STAND OF A MANUFACTURING PROCESS Abstract Many workers in his life, every day are exposed to risks associated with the impact of harmful and nuisance factors. These factors adversely affect the physical and mental, as well as sometimes pose a threat to life and limb. As a result of the presence of these factors often work efficiency is reduced, and workers lose their satisfaction with the job. The risk assessment is an important element in the creation of the employee appropriate working conditions, the elimination of risk and improve the safety and protection of life and health of workers. Properly conducted risk assessments provide a basis for action, aimed at the prevention of disease and accidents caused by risks arising in the workplace. The aim of the study is to carry out risk assessment on the selected work stand of the production system with the use of specific methods and present proposals for improvement activities. In the work was selected and characterized the work stand, identified health and safety requirements and the risks identified on this stand. In addition, the main objective of the study was to risk assessment Risk Score method, and the PHA method and five stages method. The comparative analysis of the results was made. For the identified hazards the proposal of improvement activities are presented. Keywords risk assessment, Risc Score method, PHA method, five degrees method 40