3.1. ŚRODKI OCHRONY INDYWIDUALNEJ Środki ochrony indywidualnej (ŚOI) to urządzenia lub wyposażenie przewidziane do noszenia bądź trzymania przez użytkownika w celu ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń, mogące mieć wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie. Do ŚOI zalicza się także: zespół kilku urządzeń lub kilka rodzajów wyposażenia ochronnego, które zostały skompletowane przez producenta w celu ochrony przed występującymi zagrożeniami, urządzenie lub wyposażenie ochronne połączone rozłącznie lub nierozłącznie z nieochronnym środkiem wyposażenia indywidualnego, noszone lub trzymane przez użytkownika w celu wykonywania określonych czynności, części wymienne lub podzespoły środków ochrony indywidualnej istotne dla ich właściwego funkcjonowania oraz używane i przeznaczone wyłącznie do tych środków. Należy dodać, że środki ochrony indywidualnej muszą: zapewniać wystarczającą ochronę przed występującymi zagrożeniami, być zaprojektowane oraz wykonane zgodnie z wymaganiami ergonomii w taki sposób, aby w przewidywanych warunkach używania, do których są przeznaczone, użytkownik mógł normalnie wykonywać wszystkie czynności w przypadku zagrożenia, korzystając równocześnie z odpowiedniej ochrony na możliwie najwyższym osiągalnym poziomie. Środki ochrony indywidualnej muszą spełniać zasadnicze wymagania dyrektywy 89/686/EWG oraz norm zharmonizowanych (opracowanych i ustanowionych przez jedną z europejskich organizacji normalizacyjnych CEN, CENELEC, ETSI) dotyczących konkretnych rodzajów sprzętu. 125
Bezpieczeństwo i higiena pracy Obowiązki producenta Projektując środki ochrony indywidualnej do przewidywanych, zróżnicowanych warunków użytkowania, w których można wydzielić kilka poziomów zagrożeń, należy uwzględnić odpowiednie kategorie środków ochrony. Wyróżnia się trzy kategorie ŚOI, podlegających dyrektywie 89/686/EWG. Klasyfikacja ta wynika ze zróżnicowanego poziomu zagrożeń, przed którymi one chronią, a także z trzech odrębnych procedur oceny zgodności, którym ŚOI podlegają. ŚOI kat. I (stosowane, gdy występuje mały poziom ryzyka) zaliczane są do środków o prostej konstrukcji i obejmują wyposażenie przeznaczone do ochrony przed: działaniami czynników mechanicznych, których skutki są powierzchniowe, środkami czyszczącymi o słabym działaniu i łatwo odwracalnych skutkach działania, zagrożeniami związanymi z manipulacją gorącymi przedmiotami, która nie naraża użytkownika na temperaturę wyższą niż 50 C lub też na niebezpieczne uderzenia, czynnikami atmosferycznymi, bez uwzględniania czynników wyjątkowych i ekstremalnych, słabymi uderzeniami oraz drganiami, które nie mają wpływu na istotne dla życia części organizmu i których skutki nie mogą spowodować nieodwracalnych uszkodzeń ciała, światłem słonecznym. ŚOI kat. II (średni poziom ryzyka) nie są wyszczególnione we wspomnianej wyżej dyrektywie. Należy do nich to wyposażenie ochronne, które nie zostało objęte kategorią I i III (przykładowo ochronniki słuchu). ŚOI kat. III (duży poziom ryzyka) są zaliczane do środków o złożonej konstrukcji i przeznaczone do ochrony przed zagrożeniem życia lub przed niebezpieczeństwami, które mogą powodować poważne i nieodwracalne uszkodzenia ciała lub zmiany chorobowe, a których bezpośrednich skutków działania nie można zidentyfikować w odpowiednim czasie. Do środków ochrony indywidualnej o złożonej konstrukcji zalicza się: sprzęt ochrony układu oddechowego chroniący przed stałymi lub ciekłymi aerozolami bądź też drażniącymi, niebezpiecznymi, toksycznymi lub radiotoksycznymi gazami, sprzęt ochrony układu oddechowego zapewniający pełną izolację od atmosfery, łącznie ze sprzętem używanym do nurkowania, środki zapewniające ograniczoną w czasie ochronę przed zagrożeniami chemicznymi lub promieniowaniem jonizującym, sprzęt ratowniczy do użytku w środowiskach o wysokiej temperaturze, której skutki są porównywalne do działania powietrza o temperaturze 100 C 126
Rozdział 3 lub wyższej i w których może występować promieniowanie podczerwone, płomienie lub duże rozpryski roztopionego materiału, sprzęt ratowniczy do użytku w środowiskach o niskiej temperaturze, której skutki są porównywalne do działania powietrza o temperaturze -50 C lub niższej, środki chroniące przed upadkiem z wysokości, środki chroniące przed zagrożeniami elektrycznymi, niebezpiecznym napięciem prądu elektrycznego lub takie, które są używane jako izolatory podczas wykonywania prac pod wysokim napięciem. Najmniej skomplikowana procedura związana z wytwarzaniem ŚOI dotyczy kategorii I tych produktów. W tym przypadku producent powinien spełnić zasadnicze wymagania odnoszące się do danego wyrobu, a następnie wystawić deklarację zgodności WE. Producent potwierdza w tej deklaracji na własną odpowiedzialność, że jego wyrób jest zgodny z dyrektywą Rady 89/686/EWG, Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla ŚOI i określoną normą zharmonizowaną (jeżeli dotyczy). Żadna jednostka notyfikowana (laboratorium zgłoszone Komisji Europejskiej) nie bierze w tej procedurze udziału. Ponadto producent sporządza dokumentację techniczną oraz umieszcza na wyrobie oznaczenie CE. Oznakowanie to powinno być umieszczone na każdym egzemplarzu środka ochrony indywidualnej w sposób widoczny, czytelny i odporny na zatarcie przez cały okres używania tegoż środka. Jeżeli dany ŚOI zaliczany jest do kategorii II, to już sama deklaracja zgodności nie wystarczy. Wyrób musi zostać poddany badaniom typu WE, przeprowadzonym przez jednostkę notyfikowaną. Ocena typu WE jest procedurą, poprzez którą jednostka notyfikowana stwierdza, że określony wzór środka ochrony indywidualnej spełnia przyjęte wymagania. Po uzyskaniu certyfikatu z badania typu producent wystawia deklarację zgodności WE, w której gwarantuje zgodność produkowanego seryjnie wyrobu z zatwierdzonym w badaniu modelem. Następnie producent przygotowuje dokumentację techniczną i na koniec umieszcza na wyrobie znak CE. ŚOI należące do kategorii III także obowiązkowo muszą być poddane badaniom typu przez jednostkę notyfikowaną i to już na etapie produkcji. Również w tym przypadku producent przygotowuje dokumentację techniczną, wystawia deklarację zgodności WE i umieszcza na wyrobie oznakowanie CE. Należy dodać, że jednostka notyfikowana sprawuje nadzór nad zatwierdzonym systemem zapewnienia jakości produkcji w celu potwierdzenia, że producent prawidłowo wypełnia swoje obowiązki. Producent upoważnia jednostkę notyfikowaną do przeprowadzenia inspekcji stanowisk badawczych, miejsc składowania i kontroli środków ochrony indywidualnej oraz udostępnia do wglądu niezbędną dokumentację. Trzeba też wspomnieć o tym, że ŚOI mogą oceniać ponadto instytucje nadzoru rynku m.in. Państwowa Inspekcja Pracy. W tym przypadku przedmiotem kontroli jest sam wyrób, prawidłowość jego oznakowania oraz dokumentacja techniczna. 127
Bezpieczeństwo i higiena pracy Trzeba podkreślić, że ŚOI powinny być tak zaprojektowane i wykonane, aby wykluczały zagrożenia i inne niedogodności w przewidywanych warunkach ich użytkowania. Materiały, z których są wyprodukowane części i elementy użyte do produkcji, nie powinny wpływać niekorzystnie na zdrowie lub higienę użytkownika. ŚOI powinny być możliwie jak najlżejsze, z zachowaniem wymaganej wytrzymałości i skuteczności działania. Powinny być także odporne na działanie czynników otoczenia w zakładanych warunkach ich używania. ŚOI przeznaczone do ochrony użytkownika przed kilkoma jednocześnie występującymi zagrożeniami muszą być tak zaprojektowane i wykonane, aby spełniały wymagania właściwe dla każdego z nich. Producent lub jego upoważniony przedstawiciel, wprowadzając środki ochrony indywidualnej do obrotu, powinien dostarczyć instrukcję ich użytkowania. Instrukcja ta musi zawierać m.in. informacje określające: nazwę i adres producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela, sposób przechowywania, używania, czyszczenia, konserwacji, obsługi i dezynfekcji, zalecane przez producenta środki czyszczące, konserwujące i dezynfekujące, skuteczność ochrony wynikającej z badań technicznych, odpowiednie dodatkowe wyposażenie ŚOI i charakterystykę części zamiennych, datę ważności lub okres trwałości środków ochrony indywidualnej albo ich określonych części składowych, objaśnienie wszelkich oznaczeń, nazwę, adres i numer identyfikacyjny jednostki notyfikowanej uczestniczącej w procesie oceny zgodności (o ile taka ocena była konieczna). Wspomniana instrukcja powinna być ponadto opracowana dokładnie i zrozumiale w języku polskim oraz w językach urzędowych państw przeznaczenia ŚOI. Jeżeli stopień starzenia wyrobów może mieć poważny wpływ na ich właściwości, na każdym egzemplarzu środków wprowadzanych do obrotu lub na ich wymienialnych częściach składowych należy w sposób trwały i czytelny podać datę produkcji oraz, jeśli to możliwe, datę upływu okresu trwałości. Informację tę należy także w sposób trwały umieścić na opakowaniu tychże wyrobów. Jeżeli producent nie może ustalić okresu trwałości środków ochrony indywidualnej, dostarczona przez niego instrukcja powinna zawierać niezbędne informacje umożliwiające nabywcy lub użytkownikowi ustalenie właściwej daty upływu okresu ich trwałości z uwzględnieniem warunków składowania, używania, czyszczenia, obsługi i konserwacji. Znaki identyfikacyjne lub rozpoznawcze odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do bezpieczeństwa i zdrowia użytkownika, umieszczone na środkach ochrony indywidualnej danego typu lub rodzaju, powinny być wykonane w formie znormalizowanych piktogramów lub ideogramów oraz czytelne przez przewidywany okres używania tych środków. 128
Rozdział 3 Obowiązki pracodawcy Zgodnie z Kodeksem pracy (art. 237) oraz Rozporządzeniem MPiPS w sprawie ogólnych przepisów BHP (tj. Dz. U. nr 169 z 2003 r., poz. 1650 ze zm.) pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w swoim zakładzie. Bezpieczne i ergonomiczne stanowiska pracy powinien on zapewnić m.in. poprzez likwidację zagrożeń u źródła i stosowanie ochron zbiorowych. Ostatecznością jest stosowanie przez pracowników ochron indywidualnych. Jeżeli jednak istnieje konieczność ich stosowania, pracodawca powinien zapewnić pracownikom nieodpłatnie ŚOI. Należy dodać, że pozostają one jego własnością. Art. 104 k.p. stwierdza, że postanowienia dotyczące zasad wyposażenia pracowników w środki ochrony indywidualnej, także w odzież i obuwie robocze, ich rodzaje oraz przewidywane okresy użytkowania powinny być określone w regulaminie pracy, a gdy nie ma w zakładzie obowiązku tworzenia takiego regulaminu w innym akcie wewnątrzzakładowym. Pracodawca powinien przy tym pamiętać, by wcześniej właściwie ocenić ryzyko zawodowe na określonym stanowisku oraz zebrać możliwie jak najwięcej informacji o zagrożeniach tam występujących. Istotne są także dane dotyczące wymagań ergonomicznych oraz czasu pracy przy użyciu danego sprzętu. Pracodawca musi wiedzieć również o tym, że to on odpowiada za rodzaj użytego wyposażenia. Zakupu ŚOI nie może jednak dokonywać bez konsultacji z pracownikami, którzy ten sprzęt będą stosować. Pracownik musi mieć możliwość doboru odpowiedniego typu ochrony indywidualnej po uprzednim jego przetestowaniu. Ważne są także odpowiednie szkolenia dotyczące sposobu używania sprzętu w trakcie pracy, a także późniejsza kontrola prowadzona przez dozór techniczny w kwestii jego prawidłowego stosowania. Należy dodać, że ok. 50% pracowników (bez przeszkolenia) nie umie prawidłowo założyć do uszu typowych zatyczek przeciwhałasowych tzw. stopperów! Reasumując pracodawca w kwestii ŚOI powinien skupić się przede wszystkim na następujących zagadnieniach: możliwym sposobie wprowadzenia innych zabezpieczeń (np. odpowiedniej wentylacji, zastosowaniu ochron zbiorowych itd.), rodzajach występujących zagrożeń i aktualnych wartościach stężeń lub natężeń czynników szkodliwych oraz niebezpiecznych, ochronie konkretnych części organizmu (lub całego ciała) pracowników narażonych na występujące zagrożenia, zapewnieniu ergonomicznych warunków pracy przy użyciu sprzętu, niezbędnym czasie przebywania pracownika w strefie niebezpiecznej lub skażonej, konsultacjach z pracownikami w sprawie doboru sprzętu, właściwym przechowywaniu sprzętu i jego konserwacji, 129
Bezpieczeństwo i higiena pracy prawidłowo prowadzonych szkoleniach, kontroli sposobu używania sprzętu przez pracowników. Należy dodać, że zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca powinien zapewnić, by środki ochrony indywidualnej, także odzież i obuwie robocze, które w wyniku ich stosowania w procesie pracy uległy skażeniu środkami chemicznymi, promieniotwórczymi lub materiałami biologicznie zakaźnymi, były przechowywane tylko w miejscu do tego celu wyznaczonym (art. 237 k.p.). Pracodawca jest ponadto zobowiązany zapewnić środki ochrony indywidualnej, również odzież i obuwie robocze, także osobom zatrudnionym na innych warunkach niż przewiduje to umowa o pracę, wykonującym krótkotrwałe prace oraz przeprowadzającym czynności inspekcyjne (art. 304 k.p.). Uprawnienia i obowiązki pracownika Kodeks pracy odnosi się pośrednio i bezpośrednio do kwestii uprawnień oraz obowiązków pracowników w zakresie stosowania przez nich ŚOI. Art. 210 k.p. stwierdza na przykład, że w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy, stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, ma on prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. W art. 211 k.p. zapisano, że przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest podstawowym obowiązkiem pracownika. W szczególności pracownik jest zobowiązany: znać przepisy oraz zasady BHP, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym, wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami BHP oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych, dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu, a także o porządek i ład w miejscu pracy, stosować środki ochrony zbiorowej oraz używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej, odzieży i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem, poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim oraz stosować się do wskazań lekarskich, niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku, zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie, współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. W przedstawionych tutaj zapisach należy podkreślić dwie kwestie. Pierwsza dotyczy faktu, że pracownik może wstrzymać się od wykonywania pracy w przypadku niespełnienia przez pracodawcę wymogów bezpieczeństwa na przykład nieprze- 130
Rozdział 3 kazania zatrudnionemu odpowiednich ochron indywidualnych, adekwatnych do rodzaju i wielkości zagrożenia. Druga sprawa to obowiązek używania przez pracownika przydzielonych mu środków ochrony indywidualnej. Niestosowanie przez pracownika, gdy zachodzi taka konieczność, dostępnych na stanowisku ŚOI należy traktować jako wykroczenie przeciwko obowiązkom pracowniczym. Pracodawca może w takim przypadku, zgodnie z art. 108 k.p., zastosować karę porządkową wobec zatrudnionego upomnienia, nagany lub pieniężną. Z psychologicznego punktu widzenia lepiej jest jednak nagradzać niż karać. Warto więc znaleźć jakiś złoty środek w tym zakresie. Ochrony indywidualne zabezpieczają przed następującymi czynnikami: a) działaniem substancji niebezpiecznych i szkodliwych (gorących, żrących, trujących stałych, ciekłych i gazowych), b) urazami powodowanymi działaniem prądu elektrycznego (oparzenie, porażenie), c) urazami mechanicznymi (przy maszynach, transporcie, przeładunkach itp.), d) działaniem ognia i wysokiej oraz niskiej temperatury (pożary, obsługa kotłów, pieców, chłodni), e) szkodliwym wpływem czynników atmosferycznych (deszczu, wilgoci, słońca, wiatru itp.), f) działaniem czynników natury fizycznej (np. hałasu, promieniowania). W związku z powyższymi zadaniami, jakie mają do spełnienia ochrony indywidualne, podzielono je na odpowiednie grupy. Podstawą tego podziału jest anatomiczna budowa ciała ludzkiego i w związku z tym rozróżniamy ochrony: 1) głowy (hełmy, berety, kaptury, czepki itp.), 2) oczu (okulary, tarcze, zasłony), 3) słuchu (wkładki do uszu, nauszniki), 4) dróg oddechowych (maski filtrujące, półmaski, sprzęt doprowadzający powietrze z zewnątrz, aparaty tlenowe), 5) rąk (rękawice, ochraniacze dłoni itp.), 6) nóg (obuwie ochronne, ochraniacze stóp, nakolanniki, getry itp.), 7) tułowia (ubrania kwasoodporne i ognioodporne, fartuchy ochronne itp.), 8) całego ciała (szelki bezpieczeństwa, pasy i liny ochronne, pasy przeciwwstrząsowe, kamizeli ratunkowe itp.) 3.2. ODZIEŻ I OBUWIE ROBOCZE Oprócz środków ochrony indywidualnej każdemu pracownikowi przysługuje odzież robocza i obuwie robocze, które pracodawca powinien dostarczyć nieodpłatnie. Zgodnie z zapisami Działu X Kodeksu pracy (art. 237.7): 131
Bezpieczeństwo i higiena pracy Lp. Stanowisko 1. Sprzątaczka 2. Konserwator 3. Dekarz Zakres wyposażenia R odzież i obuwie robocze O środki ochrony ind. R fartuch drelichowy R chustka R obuwie zdrowotne O kalosze gumowe (wg potrzeb) O pas bezpieczeństwa do mycia okien (wg potrzeb) O rękawice gumowe R czapka drelichowa R ubranie lub fartuch drelichowy R obuwie zdrowotne O rękawice drelichowe O obuwie dekarskie O kurtka przeciwdeszczowa O ubranie ocieplone O czapka ocieplona O rękawice drelichowe wzmocnione O hełm ochronny z ocieplaczem O pas bezpieczeństwa z linką O szelki bezpieczeństwa (według potrzeb) O nakolanniki ochronne R ubranie robocze drelichowe R czapka robocza drelichowa R trzewiki ocieplone Okres zużycia 18 miesięcy 18 miesięcy 12 miesięcy wg instrukcji 2 lata 2 lata 2 lata 6 miesięcy 24 miesiące 3 okresy zimowe 3 okresy zimowe wg instrukcji wg instrukcji 6 miesięcy 24 miesiące 2 okresy zimowe Uwagi dotyczące ekwiwalentu pieniężnego Tab. VI. Przykładowa tabela norm przydziału odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej Pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie odzież i obuwie robocze spełniające wymagania określone w Polskich Normach: jeżeli odzież własna pracownika może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca może ustalić stanowiska, na których dopuszcza się używanie przez pracowników za ich zgodą własnej odzieży i obuwia roboczego, spełniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepis powyższy nie dotyczy stanowisk, na których są wykonywane prace związane z bezpośrednią obsługą maszyn i innych urządzeń technicznych albo prace powodujące intensywne brudzenie lub skażenie odzieży i obuwia roboczego środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi albo materiałami biologicznie zakaźnymi. Pracownikowi używającemu własnej odzieży i obuwia roboczego pracodawca wypłaca ekwiwalent pieniężny w wysokości uwzględniającej ich aktualne ceny. Pracodawca powinien prowadzić tabelę norm przydziału odzieży i obuwia [14.2.32]. Przydział odzieży i obuwia roboczego powinien odbywać się po konsultacjach z pracownikami lub ich przedstawicielami. 132
Odzież i obuwie skażone środkami chemicznymi, promieniotwórczymi albo biologicznie zakaźnymi powinny być przechowywane w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (art. 237.10 1 k.p.). Odzież i obuwie robocze są własnością pracodawcy i w związku z tym pracodawca powinien zapewnić, by posiadały one odpowiednie właściwości użytkowe i ochronne. Obowiązkiem pracodawcy jest także pranie, konserwacja, naprawa, odpylanie i odkażanie odzieży i obuwia (art. 237.10 2 k.p.). Należy dodać, że odzież i obuwie robocze powinny być zgodne z Polskimi Normami. Przydzielenie odzieży i obuwia roboczego powinno odbywać się po przeprowadzeniu konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami. Zasady wyposażenia pracowników w obuwie i ubranie robocze powinny być zawarte w treści regulaminu pracy, jeżeli taki obowiązuje w zakładzie (art. 104.1 1 k.p.) lub w innych przepisach wewnątrzzakładowych, np. zakładowych układach zbiorowych pracy. Trzeba podkreślić fakt, że pracownik nie może być dopuszczony do wykonywania pracy, na określonych przez pracodawcę stanowiskach, bez odpowiedniej odzieży i obuwia roboczego. Niestosowanie przez pracownika, gdy zachodzi taka konieczność, odzieży i obuwia roboczego należy traktować jako wykroczenie przeciwko obowiązkom pracowniczym (podobnie jak nieużywanie przez niego wymaganych środków ochrony indywidualnej). Pracodawca może w takim przypadku, zgodnie z art. 108 k.p., zastosować karę porządkową wobec zatrudnionego upomnienia, nagany lub pieniężną. Nie ma ponadto wątpliwości, że właściwy dobór ubrania i obuwia roboczego jest ważny ze względów zdrowotnych pracownika i ma też wpływ na jego wydajność pracy. Podsumowując: odzież robocza to odzież, która ułatwia pracownikowi wykonywanie czynności zawodowych i chroni jego własną odzież przed zużyciem lub zniszczeniem. Odzież robocza stosowana jest także ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca powinien zapewnić pranie, konserwację, naprawę i odkażanie odzieży roboczej. W przypadku, gdy pracownik ma własną odzież roboczą, należy mu się z tego powodu ekwiwalent pieniężny.