SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW MOTYWACYJNYCH W OCHRONIE ZDROWIA PRACUJĄCYCH W OPINII EKSPERTÓW

Medycyna Pracy 2009;60(6):451 457 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Izabela Rydlewska-Liszkowska PRACA ORYGINALNA SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW MOTYWACYJNYCH W OCHRONIE ZDROWIA PRACUJĄCYCH W OPINII EKSPERTÓW MOTIVATING INSTRUMENTS BEHIND OCCUPATIONAL HEALTH ACTIVITIES AND THEIR EFFICIENCY IN EXPERT JUDGMENT Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Zakład Polityki Zdrowotnej Uniwersytet Medyczny, Łódź Zakład Finansowania Ochrony Zdrowia Streszczenie Wprowadzenie: Celem badania była analiza i porównanie rozwiązań w zakresie bodźców ekonomicznych ukierunkowanych na ochronę zdrowia pracujących w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz Stanach Zjednoczonych na podstawie opinii ekspertów. Materiał i metody: Materiał analizy zgromadzono przy pomocy kwestionariusza skierowanego do ekspertów wybranych instytucji międzynarodowych. Został on uzupełniony o informacje uzyskane poprzez bezpośredni kontakt z ekspertami oraz zawarte w materiałach eksperckich. Wyniki: Bodźce ekonomiczne ukierunkowane na działania w obszarze ochrony zdrowia pracujących istnieją w każdym kraju objętym analizą. Do instytucji wykorzystujących je w oddziaływaniu na ochronę zdrowia pracujących należą: instytucje ubezpieczeń społecznych, prywatne instytucje ubezpieczenia rentowego, instytucje państwowe nadzorujące zdrowie pracujących, instytucje ubezpieczenia zdrowotnego i ubezpieczenia wypadkowego. Wpływ państwa i instytucji ubezpieczeniowych został oceniony przez ekspertów jako średni, a wpływ organizacji pracodawców i związków zawodowych jako słaby. Eksperci potwierdzili szczególne znaczenie analizy typu koszt/korzyść. Wnioski: Bodźce ekonomiczne dają możliwość zindywidualizowanego elastycznego zarządzania ochroną zdrowia pracujących na różnych szczeblach przedsiębiorstwa w przeciwieństwie do regulacji prawnej wymuszającej jedynie przestrzeganie minimalnych standardów. Bodźce ekonomiczne mogą być wykorzystane znacznie szybciej i skuteczniej, podczas gdy regulacja prawna jest procesem wymagającym czasu i mniej skutecznym narzędziem. Med. Pr. 2009;60(6):451 457 Słowa kluczowe: bodźce ekonomiczne, analiza koszt/korzyść, bezpieczeństwo i zdrowie pracujących Abstract Background: The aim of the study was to analyze and compare economic incentives practices in occupational safety and health (OSH) in the chosen EU countries and the USA, based on expert judgment. Material and Method: The information for the analysis was collected by using a questionnaire filled by experts from international organizations. It was supplemented by direct consultations with experts and experts reports. Results: Economic incentives in OSH do exist in each country under study. The institutions engaged in providing economic incentives are as follows: social insurance, disability pension private insurance, state institutions supervising occupational health, health insurance, state institutions providing regulations, accident insurance. Experts evaluated the influence of state and insurance institutions on economic incentives promotion, as medium, and that of employers organizations and trade unions as weak. They also confirmed a particular role of cost/benefit analysis. Conclusions: Economic incentives are considered as a managerial instrument enabling individual and flexible health protection management at different levels in enterprises as opposed to the legislation that only provides for the observation of minimum standards. Economic incentives can be used faster and more effectively. Legal regulation is a slow process and proves to be a less effective tool. Med Pr 2009;60(6):451 457 Key words: economic incentives, cost/benefit analysis, occupational safety and health Adres autorki: Zakład Polityki Zdrowotnej, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: iza_ez@imp.lodz.pl Nadesłano: 8 września 2009 Zatwierdzono: 15 października 2009 WPROWADZENIE Ekonomiczne instrumenty wykorzystywane w procesie motywowania pracodawców do inwestowania w działania profilaktyczne w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa pracujących nie zostały ujęte w spójnym systemie motywacyjnym w Polsce, a część z nich w ogóle nie funkcjonuje w praktyce (1). Wobec tego podstawowym wyzwaniem w naszym kraju jest po pierwsze przekonanie różnych podmiotów społecznych o skuteczności bodźców ekonomicznych w ochronie zdrowia pracujących; po drugie upowszechnienie wiedzy o możliwości zastosowania analiz efektywności (w tym efektywności ekonomicznej) nie tylko jako narzędzia decyzyjnego na poziomie przedsiębiorstwa, ale również jako narzędzia wspierającego procesy legislacyjne w skali makroekonomicznej; a po trzecie doprowadzenie do lepszego

452 I. Rydlewska-Liszkowska Nr 6 rozumienia mechanizmów działania i skuteczności bodźców ekonomicznych ze szczególnym uwzględnieniem roli systemu ubezpieczeń społecznych. Z analizy warunków pracy w polskich przedsiębiorstwach i istniejących bodźców ekonomicznych ukierunkowanych na zachowania pracodawców wynika teza, że poprawa warunków pracy wymaga wzmocnienia mechanizmów motywacyjnych promujących działania zapobiegawcze na poziomie przedsiębiorstw. Bodźce wynikające z systemu ubezpieczeń społecznych oraz finansowe i administracyjne sankcje jako formy represji wynikające z przepisów prawnych postrzegane są jako nieskuteczne na poziomie przedsiębiorstw (2). Analizy efektywności ekonomicznej działań profilaktycznych w przedsiębiorstwach w Polsce stanowią raczej przedmiot studiów przypadków prowadzonych przez instytucje naukowo-badawcze niż instrumenty decyzyjne wykorzystywane przez różne podmioty (interesariuszy) w praktyce. MATERIAŁ I METODY Celem badania zrealizowanego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi była analiza istniejących systemów motywacyjnych i skuteczności bodźców ekonomicznych na rzecz poprawy zdrowia i bezpieczeństwa pracujących w krajach Unii Europejskiej. Materiały poddane analizie zawierają opinie zagranicznych ekspertów na temat istniejących rozwiązań motywacyjnych. Na ich podstawie sformułowane zostały propozycje nowych rozwiązań, które mogłyby stać się przedmiotem dyskusji w Polsce. W celu zgromadzenia opinii ekspertów o dobrych praktykach w systemach bodźców ekonomicznych oraz zaleceń wynikających z doświadczeń europejskich wykorzystano dwa źródła informacji skonstruowany dla potrzeb badania kwestionariusz oraz materiały Europejskiej Agencji ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia w Miejscu Pracy (European Agency for Safety and Health at Work EU-OSHA). Pytania zawarte w kwestionariuszu zostały skierowane do instytucji naukowych zatrudniających ekspertów w dziedzinie zarządzania bezpieczeństwem i zdrowiem w środowisku pracy. Kwestionariusz posłużył do zgromadzenia informacji o systemach motywacyjnych ukierunkowanych na pracodawców w wybranych krajach. Pytania w nim zawarte zostały podzielone na 2 główne części. Pierwsza z nich dotyczyła ogólnych zasad funkcjonowania systemów motywacyjnych ukierunkowanych na zachowania pracodawców. Celem pytań było uzyskanie informacji, czy istnieją instytucje, które dostarczają systemy motywacyjne, i jeśli tak, jakie to instytucje (rządowe, ubezpieczeniowe, związkowe, pracodawców, inne); jak silny w trzystopniowej skali wywierają wpływ; czy współistnieją prawne i rynkowe systemy motywacyjne oraz który z nich jest dominujący; jakie rodzaje bodźców ekonomicznych rynkowych i prawnych (regulacyjnych) są stosowane (ulgi podatkowe, dotacje, dostępność kapitału, kary, zróżnicowanie składek ubezpieczeniowych, systemy bonusów, pomoc w procesach inwestycyjnych, sponsorowanie inwestycji prozdrowotnych przez rząd, inne) oraz jakie instytucje partycypują w finansowaniu działań na rzecz ochrony zdrowia pracujących i na rzecz poprawy warunków pracy (pracodawcy, instytucje ubezpieczenia wypadkowego, instytucje ubezpieczenia zdrowotnego, instytucje rządowe i samorządowe). Druga część kwestionariusza zawierała pytania bardziej szczegółowe, dotyczące struktury systemu motywacyjnego. Problematyka dotyczyła opinii ekspertów na temat siły wpływu różnych rodzajów bodźców na poprawę zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy, czynników wpływających na zróżnicowanie składek ubezpieczeniowych (liczba wypadków przy pracy, liczba osób poszkodowanych w wypadkach ciężkich i śmiertelnych, liczba chorób zawodowych, liczba osób zatrudnionych w narażeniu, koszty wypadków przy pracy, liczba roszczeń pracowniczych, wartość roszczeń pracowniczych, inne), roli instytucji ubezpieczeniowych w działaniach motywacyjnych, praktyki stosowania analiz efektywności ekonomicznej, instytucji prowadzących analizy efektywności ekonomicznej działań zapobiegawczych (instytucje rządowe, władze lokalne, instytucje ubezpieczenia wypadkowego, instytucje ubezpieczenia zdrowotnego, związki zawodowe, organizacje pracodawców, instytucje naukowo-badawcze, inne), metody upowszechniania wiedzy o ich wynikach (publikacje, kursy, strony internetowe, inne) i roli analiz efektywności ekonomicznej głównie wśród pracodawców, instytucji promujących edukację w celu lepszego zrozumienia roli bodźców ekonomicznych oraz instytucji aktywnie angażujących się w motywowanie pracodawców do podejmowania edukacji w omawianym obszarze. WYNIKI W krajach, na przykładzie których przeprowadzono analizę, bodźce ekonomiczne w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa pracujących są wykorzystywane w celu zmiany zachowań pracodawców. W poszczególnych krajach

Nr 6 Skuteczność instrumentów motywacyjnych w ochronie zdrowia pracujących 453 wprowadzaniem systemów motywacyjnych zajmują się różne instytucje. W Finlandii swój udział w tych działaniach mają instytucje ubezpieczenia społecznego (Social Insurance Institution), które refundują około połowę kosztów poniesionych na zorganizowanie służby medycyny pracy przez pracodawcę. Z kolei prywatne instytucje ubezpieczenia rentowego wypłacają pracownikom renty, obciążając nimi pracodawców. W Holandii do grupy partnerów instytucjonalnych zalicza się instytucje państwowe nadzorujące ochronę zdrowia pracujących, instytucje ubezpieczeniowe i rządowe (regulacja prawna), w Niemczech instytucje rządowe i ubezpieczeniowe, a w Stanach Zjednoczonych instytucje rządowe, instytucje ubezpieczenia wypadkowego oraz instytucje ubezpieczenia zdrowotnego. Żadnej z instytucji nie przypisuje się decydującego wpływu w zakresie stosowania bodźców ekonomicznych. W Finlandii wpływ instytucji rządowych i ubezpieczeniowych określa się jako średni, a wpływ organizacji pracodawców i związków zawodowych jako słaby. Podobnie sytuacja kształtuje się w Holandii i w Niemczech. W Stanach Zjednoczonych jako średni określa się wpływ organizacji rządowych i ubezpieczeniowych, natomiast pozostałe instytucje praktycznie nie mają wpływu na stosowanie mechanizmów motywacyjnych. W każdym z analizowanych systemów podkreśla się współistnienie podejścia rynkowego i regulacji prawnej, z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych, gdzie w zakresie wprowadzania bodźców ekonomicznych dominuje podejście rynkowe. Jeśli chodzi o bodźce ekonomiczne wynikające z przepisów prawnych, to zdecydowaną rolę odgrywają dotacje i sankcje finansowe, jednak nie dotyczy to Stanów Zjednoczonych, gdzie regulacja prawna ogranicza się do kar finansowych. Wszystkie analizowane systemy charakteryzują się udziałem tzw. podejścia rynkowego, w ramach którego najważniejszą rolę odgrywa różnicowanie składek ubezpieczeniowych. Generalnie, podmiotami obciążonymi kosztami zapewnienia odpowiedniego materialnego środowiska pracy są pracodawcy. Jeśli natomiast chodzi o partycypację finansową w podejmowaniu działań na rzecz zdrowia pracowników, to w Finlandii należy ona do pracodawców i instytucji ubezpieczeniowej, a w Holandii i Niemczech do pracodawcy, instytucji ubezpieczeniowych i instytucji rządowych. Z kolei w Stanach Zjednoczonych w finansowaniu tych działań biorą udział pracodawcy, instytucje ubezpieczenia wypadkowego oraz instytucje rządowe i samorządowe. Jeśli chodzi o przymus prawny w zakresie przeprowadzania badań profilaktycznych, to w krajach europejskich (Finlandia, Niemcy, Holandia) dotyczy on wyłącznie badań pracowników wykonujących niektóre zawody. W Stanach Zjednoczonych nie ma przepisów prawnych nakładających obowiązek przeprowadzania badań profilaktycznych. Zdania eksperckie były podzielone co do konieczności różnicowania rozwiązań w zakresie bodźców ekonomicznych w stosunku do przedsiębiorstw z różnorodnymi problemami związanymi z warunkami pracy. Drugi blok pytań zawartych w kwestionariuszu dotyczył szczegółowych rozwiązań w systemach motywacyjnych. Zdaniem ekspertów w systemach ubezpieczeniowych dużą rolę w przyszłości może odegrać różnicowanie składek ubezpieczeniowych. Wskazują na to opinie ekspertów odnoszące się do systemu amerykańskiego, fińskiego, niemieckiego i holenderskiego. W każdym z analizowanych systemów podkreśla się szczególnie ważną rolę analiz ekonomicznych (koszt/korzyść) i potwierdza się ich wykonywanie we wszystkich krajach. Zgodne są także odpowiedzi dotyczące upowszechniania wyników tych analiz (publikacje, kursy, strony internetowe). W każdym kraju znane są przykłady podejmowania decyzji w oparciu o wyniki analizy typu koszt/korzyść. Ich bezpośrednimi wykonawcami są instytucje ubezpieczeniowe (Stany Zjednoczone), instytucje rządowe, związki zawodowe i placówki naukowe (Finlandia, Holandia, Niemcy). W każdym z omawianych systemów prowadzone są kursy dla pracodawców z zakresu metodyki i możliwości wykorzystania analiz typu koszt/korzyść. Prowadzone są one jako odrębne kursy (Stany Zjednoczone) lub jako część kursów z zakresu zarządzania bezpieczeństwem w miejscu pracy (Finlandia, Niemcy, Holandia). Kursy, szkolenia dla pracodawców organizowane są przez instytucje rządowe, instytucje ubezpieczeniowe, związki zawodowe i pracodawców (Stany Zjednoczone), a także przez organizacje rządowe, związki zawodowe i instytuty naukowe (Finlandia, Niemcy, Holandia). W Finlandii organizowanie kursów z zakresu analiz ekonomicznych inwestowania w środowisko pracy finansowo wspierają instytucje ubezpieczenia społecznego. Z kolei medyczny nadzór na zdrowiem pracujących jest zwykle i w większości finansowany bezpośrednio przez pracodawców odpowiedzialnych za wpływ środowiska pracy na zdrowie pracujących. Wśród analizowanych systemów jedynie w Finlandii częściowo koszty opieki zdrowotnej dostarczanej przez przedsiębiorstwo

454 I. Rydlewska-Liszkowska Nr 6 przejmuje na siebie państwo. Z kolei kontrola nad przestrzeganiem przepisów w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia pracujących w Finlandii i Holandii spoczywa na wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucjach podporządkowanych ministerstwom. W Niemczech w działaniach kontrolnych biorą udział zarówno instytucje rządowe, jak i samorządowe (ubezpieczeniowe). Nieodłączną formą sterowania zachowaniami przedsiębiorców są bodźce ekonomiczne ze strony instytucji rządowych lub ubezpieczeniowych. W Niemczech polega to na obniżaniu składek ubezpieczeniowych lub opłat na ubezpieczenie wypadkowe, a w Holandii na obligowaniu pracodawców do wypłacania wynagrodzenia za okres 2 lat zwolnienia chorobowego. Nadal kwestią dyskusyjną pozostaje finansowanie medycznych badań pracowników i odpowiedź na pytanie, do jakiego stopnia uzasadnione jest finansowanie ich wyłącznie przez pracodawców w sytuacji, kiedy badania wykraczają poza zakres jego obowiązków. Z innej strony powstaje pytanie o finansowanie nadzoru medycznego w małych i średnich firmach. Generalnie formułowane są wnioski dotyczące konieczności tworzenia mechanizmów zachęcających pracodawców do zapewniania jak najbezpieczniejszych warunków pracy. Dostrzega się potrzebę istnienia tzw. trzeciej strony, która podejmowałaby badania w dziedzinie budowania bodźców ekonomicznych w zakresie badań medycznych pracujących (3). WNIOSKI Wyniki przeprowadzonej analizy porównawczej wskazują na występowanie następujących prawidłowości: 1. Bodźce ekonomiczne, tzw. bodźce rynkowe, współistnieją z regulacją prawną. 2. Funkcjonowanie zewnętrznych organizacji dostarczających bodźców finansowych dla firm, w których poziom bezpieczeństwa i zdrowia w środowisku pracy wykracza poza minimalny, wymagane jest przepisami prawnymi. 3. Bodźce ekonomiczne uznawane są jako efektywniejsze niż regulacja prawna. Tworzone są przez państwowe instytucje ubezpieczenia wypadkowego i zdrowotnego oraz organizacje pracodawców. Prywatne instytucje ubezpieczeniowe lub nadzorujące funkcjonowanie systemu ubezpieczeń postrzegane są jako równie odpowiednie do tworzenia bodźców ekonomicznych. Jako skuteczne wskazuje się bodźce w ramach systemu ubezpieczeniowego, pomoc publiczną w działaniach na rzecz poprawy warunków pracy oraz bodźce wynikające z działania systemów podatkowych. Wszelkiego rodzaju certyfikaty czy nagrody także są postrzegane jako narzędzia pomocne w promowaniu działań na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Związki zawodowe i organizacje pracodawców nie są postrzegane jako podmioty mogące dostarczyć skuteczne bodźce, ponieważ ich potencjał finansowy jest niewielki. 4. W opinii ekspertów (np. Niemcy) instytucje ubezpieczenia zdrowotnego i wypadkowego są najbardziej powołane do tworzenia bodźców ekonomicznych, natomiast mniejszą rolę odgrywają instytucje państwowe. Korzyści wynikające z poprawy stanu zdrowia pracujących i różnicowanie wysokości składek na ubezpieczenie wypadkowe stanowią najlepsze instrumenty zachęty dla pracodawców do dbania o środowisko pracy. 5. Istnieje zgodność co do ekonomicznego znaczenia bezpieczeństwa i zdrowia w środowisku pracy (ograniczenie absencji i kosztów, wzmocnienie motywacji pracowników do pracy i wzrost produktywności). 6. Szczególną rolę przypisuje się organizacjom państwowym nadzorującym działania w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia pracujących, ośrodkom naukowym i instytucjom ubezpieczeniowym, których zadaniem powinno być prowadzenie szerokiej edukacji pracodawców dotyczącej kosztów i korzyści przedsięwzięć na rzecz poprawy warunków pracy. 7. Analizy ekonomiczne typu koszt/korzyść przedsięwzięć podejmowanych w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa pracujących są prowadzone w wielu krajach europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych. Ich wyniki upowszechniane są nie tylko w ogólnie dostępnych publikacjach, ale stanowią też przedmiot szkoleń kadry zarządzającej w przedsiębiorstwach. Prowadzone są one w formie kursów dotyczących wyłącznie tej problematyki lub jako element kursów w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i zdrowiem pracujących (4). 8. Analizy ekonomiczne typu koszt/korzyść wykonywane są przez instytucje ubezpieczeniowe oraz ośrodki naukowe, a także przez organizacje międzynarodowe. Finansowo prowadzenie analiz ekonomicznych wspierają nie tylko instytucje ubezpieczeniowe, ale również organizacje państwowe i instytucje rządowe. Systemy bodźców stworzone w krajach rozwiniętych gospodarczo nie są adekwatne do sytuacji w nowych krajach członkowskich UE ze względu na inne

Nr 6 Skuteczność instrumentów motywacyjnych w ochronie zdrowia pracujących 455 uwarunkowania systemów ubezpieczeń społecznych. Zostały one poddane harmonizacji z prawem Unii Europejskiej, ale budowa efektywnych mechanizmów kontrolnych i instrumentów nie została jeszcze zakończona (5). W projektowaniu systemów instrumentów ekonomicznych powinny zostać uwzględnione następujące kryteria: skuteczność tj. osiągnięcie założonego celu, efektywność ekonomiczna rozumiana jako spełnienie zasady racjonalnego gospodarowania, możliwość implementacji akceptowalność społeczna i polityczna, uwarunkowania prawne, instytucjonalne i organizacyjne. Podstawową kwestią rozważaną przez wszystkich specjalistów w dziedzinie tworzenia bodźców ekonomicznych ukierunkowanych na zachowania pracodawców w zakresie poprawy zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy jest problem internalizacji kosztów wynikających z negatywnego oddziaływania środowiska pracy na zdrowie i bezpieczeństwo pracujących. W obecnej sytuacji w wielu krajach część kosztów związanych ze środowiskiem pracy ponoszona jest przez różne podmioty społeczne. Istnieje zgodność poglądów co do tego, że strategia w zakresie budowania systemu motywacyjnego dla promowania zdrowia i bezpieczeństwa w środowisku pracy powinna zakładać internalizację kosztów w sytuacji, gdy pracodawca utrzymuje nieodpowiednie warunki pracy. Konieczne jest więc pogodzenie kilku elementów, do których należą: dążenie pracodawców do minimalizacji kosztów produkcji, dążenie do obciążania pracodawców kosztami chorób zawodowych i wypadków przy pracy, oddziaływanie na pracodawców w kierunku poprawy warunków pracy. Znanych jest szereg działań zmierzających do internalizacji kosztów bezpieczeństwa i zdrowia. Związane są one z: wyższymi wynagrodzeniami dla pracowników pracujących w warunkach narażenia, nakładaniem na pracodawców kar za niedopełnianie obowiązków w zakresie warunków pracy, a także powiązaniem finansowych obciążeń pracodawców wobec pracowników oraz ich rodzin ze stanem środowiska pracy. Zanim jednak zostanie podjęta decyzja o systemie bodźców ekonomicznych, należy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego bodźce ekonomiczne powinny być stosowane. Po pierwsze, stanowią one instrument zarządczy. Mają one największy potencjalny wpływ na kadrę zarządzającą, która zainteresowana jest czynnikami wpływającymi na gospodarkę finansową przedsiębiorstwa, i można je ocenić w kategoriach kosztów i korzyści. Po drugie, za pomocą bodźców ekonomicznych można wpływać na zachowania na wszystkich szczeblach zarządzania podmiotem (w odróżnieniu od regulacji prawnej określającej zwykle minimalne wymagania dla przedsiębiorstw, jeśli chodzi o warunki pracy wpływ regulacji prawnej kończy się na ich określeniu). Po trzecie, elastyczność oddziaływania za pomocą bodźców ekonomicznych na pracodawców wyraża się w tym, że mogą być one w krótkim czasie zastosowane w odniesieniu do nowych narażeń w środowisku pracy. Te ostatnie wymagają zwykle nowej regulacji prawnej, a proces ten jest wielokrotnie długotrwały. Daje to przewagę bodźcom ekonomicznym, które w odniesieniu do procesów technologicznych mogą być zastosowane szybko i wprost. Po czwarte, systemy bodźców ekonomicznych mogą być elastycznie kształtowane w kierunku wyboru najbardziej efektywnego rozwiązania. W podejściu ekonomicznym do kształtowania warunków pracy promuje się innowacyjność w firmach, dając im większe możliwości wykorzystania lokalnych uwarunkowań. Z kolei regulacja prawna z reguły odnosi się do części problemów, ma relatywnie ogólny charakter, a ponadto wprowadza wysoki poziom kontroli, co powoduje rozbudowę administracji i wzrost jej kosztów. W strategiach zarządczych kładzie się nacisk na decentralizację i szybkie podejmowanie decyzji, czego nie zapewnia regulacja prawna. Ponieważ większość kosztów nadal nie podlega internalizacji, największa uwaga powinna zostać skupiona na stosowaniu ekonomicznych bodźców celowanych i wiązaniu ich z systemem regulacyjnym. Firmy są bardziej otwarte na wsparcie zewnętrzne, kiedy pojawia się prawdopodobieństwo wzrostu kar lub składek ubezpieczeniowych. Proponowany model systemu bodźców ekonomicznych opiera się na następujących zasadach: 1. Bodźce ekonomiczne powinny być ukierunkowane na narażenie zawodowe, które jest prawnie dopuszczone. Stan niezgodny z prawem powinien być przedmiotem działań instytucji inspekcji i sądu. 2. Konieczna jest współpraca między instytucjami odpowiedzialnymi za wprowadzenie bodźców ekonomicznych a instytucjami określającymi poziomy narażenia. 3. Składka powinna składać się z części bazowej i części zmiennej, bezpośrednio związanej z ryzykiem.

456 I. Rydlewska-Liszkowska Nr 6 4. Składki ubezpieczeniowe powinny zostać obniżone jako nagroda dla firm wprowadzających bezpieczne warunki pracy w ramach dopuszczonych prawnie narażeń. Dotyczy to przemysłów i zawodów oraz ich specyfiki. Działania powinny obejmować doskonalenie technologii, szkolenia i inne. 5. Dla małych zakładów pracy powinien być stworzony system pomocy (wyspecjalizowanej konsultacji) finansowany z dochodów systemu ubezpieczeń. 6. Pożyczki na preferencyjnych warunkach powinny dotyczyć pracodawców, którzy zamierzają inwestować w bezpieczeństwo i zdrowie w środowisku pracy (occupational safety and health OSH) poniżej wymaganego poziomu narażenia (6). Wnioski wynikające z analizy europejskich rozwiązań w zakresie tworzenia i stosowania w praktyce bodźców ekonomicznych skłaniających do podejmowania przez pracodawców działań na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa pracujących mogą posłużyć do rozwijania badawczej, organizacyjnej i politycznej aktywności w Polsce w następujących kierunkach: Wydzielenie z instytucji ubezpieczeniowej w zakresie wypadków przy pracy i chorób zawodowych oddzielnej instytucji ubezpieczeniowej ukierunkowanej na zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym oraz ponoszenie ich skutków. Wzmocnienie roli ubezpieczenia wypadkowego w zakresie zadań związanych z prewencją (samodzielne prowadzenie działań lub ich zlecanie przy zachowaniu roli zarządczej); położenie szczególnego nacisku na działania edukacyjne/szkoleniowe, doradcze, kontrolne (włącznie z nakładaniem sankcji Niemcy, Austria, Francja), na analizę narażenia i monitorowanie środowiska pracy oraz przekazywanie informacji pracodawcom i pracownikom; zasilanie dotacjami działań profilaktycznych prowadzonych przez pracodawców oraz współdecydowanie o zakresie świadczeń jednostek służby medycyny pracy na rzecz zakładów pracy. Przeprowadzenie analiz w zakresie różnicowania składek ubezpieczeniowych w kierunku zasadności uwzględnienia wysokości kosztów chorób zawodowych i wypadków przy pracy w kalkulacji składki, oraz sposobów uwzględniania czynnika ryzyka w określaniu wpłat (składek) do funduszy ubezpieczeniowych. Bodźce wbudowane w system ubezpieczeniowy zależą od sposobu ustalania składek ubezpieczeniowych. Najczęściej poziom składki wynika z częstości występowania chorób zawodowych i wypadków przy pracy oraz działań profilaktycznych podejmowanych przez pracodawcę. Uwzględniając ryzyko zawodowe w określaniu składki, bierze się pod uwagę warunki pracy oraz przestrzeganie przepisów prawnych przez pracodawcę. Oparcie składki ubezpieczeniowej o kategorie ryzyka dla danego rodzaju działalności nie jest wystarczająco motywujące dla pracodawców. Motywacja jest silniejsza, gdy składka uwzględnia częstość, ciężkość i koszty wypadków. Promowanie dobrowolnych, dodatkowych prywatnych ubezpieczeń pracowniczych, w których uwzględnione są systemy motywacyjne dla pracodawców. Do najczęściej wykorzystywanych mechanizmów można zaliczyć: różnicowanie składek ubezpieczeniowych w zależności od kosztów zwolnień lekarskich i kosztów opieki medycznej związanej z wypadkami i chorobami zawodowymi; różnicowanie składek ubezpieczeniowych w zależności od roszczeń pracowników w stosunku do pracodawców w przypadku choroby zawodowej i wypadku przy pracy. Dobrowolne dodatkowe ubezpieczenia pracownicze z jednej strony dają możliwość korzystania z ulg podatkowych przez pracodawców, a z drugiej umożliwiają zawieranie umów ubezpieczeniowych korzystnych finansowo dla pracowników. Rozważenie możliwości zwiększenia obciążenia finansowego pracodawców w związku z wypłacanymi zasiłkami chorobowymi i uzależnienie ich wypłat od stosowania się pracowników do zaleceń związanych ze sposobem leczenia i rehabilitacji. Wzmocnienie pomocy publicznej w działaniach na rzecz poprawy warunków pracy oraz bodźców wynikających z działania systemów podatkowych. Wzmocnienie roli organizacji państwowych nadzorujących działania w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia pracujących, ośrodków naukowych, instytucji ubezpieczeniowych, których zadaniem powinno być prowadzenie szerokiej edukacji pracodawców w zakresie kosztów i korzyści przedsięwzięć na rzecz poprawy warunków pracy. Podjęcie szerokiej edukacji w zakresie metodyki i wdrażania analiz ekonomicznych interwencji na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa pracujących na szczeblu podmiotów gospodarczych; opracowanie programów szkoleń, systemu doradztwa, monitorowania analiz prowadzonych przez pracodawców oraz wskazanie źródeł finansowania przedsięwzięć o charakterze analitycznym.

Nr 6 Skuteczność instrumentów motywacyjnych w ochronie zdrowia pracujących 457 PIŚMIENNICTWO 1. Rydlewska-Liszkowska I.: Bodźce ekonomiczne w zarządzaniu zdrowiem pracujących. Med. Pr. 2008;59(5):429 434 2. Rzepecki J.: Ogólne zasady ubezpieczenia wypadkowego w krajach Unii Europejskiej. Bezpiecz. Pr. 2004;2:18 21 3. Nolting H.D., Niemann D., Loos S., Will N.: Occupational medical surveillance in six European Union member states. Federal Institute for Occupational Safety and Health, Dortmund Berlin Dresden 2007 4. Tompa E., Dolinschi R., de Oliveira C.: Practice and potential of economic evaluation of workplace-based inter- ventions for occupational health and safety. J. Occup. Rehabil. 2006;16(3):367 392 5. Rosenstock L., Cullen M., Fingerhu M.: Advancing Worker Health and Safety in the Developing World. J. Occup. Environ. Med. 2005;47(2):132 136 6. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 1995. An Innovative Economic Incentive Model for the Improvement of the Working Environment in Europe 1994. Catalogue of Economic Incentive Systems for the Improvement of the Working Environment, 1995