WARTOSC U.zYTKOWA MIESZARCOw PSZCZOŁ RASY KRAffi'SKIEJ I KAUKASKIEJ

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 WARTOSC U.zYTKOWA MIESZARCOw PSZCZOŁ RASY KRAffi'SKIEJ I KAUKASKIEJ Michał Gromisz, Jerzy Bo'brzecki Oddział Pszczelnictwa ISK i Zakład Pszczelnictwa AR-T Olsztyn WPROWADZENIE Na ogół krzyżowane 'Sąu nas ma1ficirasy obcej,.kaukaslde] czy kraińskiej, z trutniami pszczoły miejscowej środkowoeuropejskiej. Krzyżowanie odwrotne ma raczej rzadko miejsce,!bo występują trudności z zabezpieczeniem właściwego doboru trutni w naturalnych warunkach kojarzenia. Poza tym panuje przekonanie, Iże potomstwo mieszańców reprezentowanych przez matki krajowe ustępuje wartością użytkową mieszańcom odwrotnym, to znaczy rodzinom, w których wstępuje matka rasy obcej unasieniona przez trutnie krajowe. Jest w tym sugestia o większym wpływie matki niż ojców na cechy potomstwa. Sprawa nie jest taka oczywista. Po pierwsze w tego typu rodzinach mie.szańcachfunkcjonuje matka, czystorasowa, awdęc zachowanie!się jej jest właściwe pszczołom rasy, do,której ona należy. Po drogie w rodzinach mieszańców odmienność współdziałania różnych rasowo genotypów matek z podcbnymi rskładem genotypami ich córek robotnic w dwukierunkowym krzyżowaniu, może doprowadzić do różnic między tymi typami. Po trzecie - współdziałanie dotyczy tam e genotypów matelk, jej córek robotnic i środowiska. W tym zakresie mamy doświadczalne potwierdzenie występowania tego rodzaju źródeł zmienności cech użytkowych rodzin pszczelich (G Iro m i sz i inni 1978). Po czwarte wreszcie - opinie na ten temat często urabiane są na podstawie obserwacji rodzin pszczelich mylnie kwalifikowanych jako mieszańce. Ten ostatni przypadek opisaliśmy IW doświadczeniu z lat 1970-1972 (B o r n u s i inni 1974, G r o m i s z i inni 1974). W naturalnych warunkach unasieniania skuteczność doboru jest często wątpliwa i na ogół otrzymuje się pszczołę miejscową nieco zmieszańeowaną 'w sposób niezamierzony. Badania morfologiczne rodzin pszczelich potwierdziły tego rodzaju zjawisko. Pod względem morfologicznym nie stwierdzono różnicy między mieszańcami obukierunkowymi prozy krzyżowaniu pszczoły kaukaskie] z pszczołą miejscową środkowoeuropejską (G r o m i s z 1979). 93

W tej pracy podejmujemy próbę oceny podobieństwa pod względem cech użytkowych mieszańców obukierunkowych pszczół rasy kaukaskiej i kraińskiej, w porównaniu do form rodzicielskich, użytkowanych w surowych warunkach 'klimatycznych Warmii. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie przeprowadzono w ramach oceny przydatności uli o ścianach izolowanych i mieizolcwanych, podjętej przez Zakład Pszczelnictwa Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (B o b r z e c k i i G r o m i s z 1984). Zlokalizowano je w pasiece stacjonującej w miejscowości Bałdy, odległej około 30 kim od Olsztyna. Obserwacje gromadzono w trzech kolejnych sezonach pasieczmych od 1978 do 1980 roku. Do porównania wprowadzono dwie rasy pszczół, kaukaską (Apis mellifera caucasica) i 'kraińską (A. m. carnica) oraz ich mieszańce obukierunkowe, tworząc następujące grupy 'po '8 rodzin pszczelich w każdej: 1. pszczoła kaukaska {cau X cau) - 6 matek importowanych z ZSRR, 2 wychowane na miejscu i sztucznie unasienione, 2. pszczoła.kraińska (car X car) - matki importowane z Austrii, 3. mieszańce cau X car - matki kaukaskie unasienione (sztucznie) przez trutnie kraińskie, 4. mieszańce odwrotne car X cau - matkikraińskie unasienione przez trutnie kaukalskie. Rodzilny pszczele utrzymywano w ulach wielekorpusowych (komplet: 4 kollpu,sypo 10 ramek) o ra:mce 360X1i80 mm. Połowa uli w każdej grupie porównywanej miała ściany ocieplane izolacją, pozostałe - ściany bez izolacji (drewno o grubości 25 mm). Wyniki dotyczące uh izolowanych i bez izolacji są tematem innego opracowania (B o b r z e c k i i G r o m i sz 1984). Pasiekę wywożono na pożytek z gryki. W obsenwacjach uwzględniono cechy dotyczące rozwoju rodzin, ich produkcyjności i zimowania, według następującej kolejności: 1, 2, 3 - ilość czerwiu w drrr' w terminach 18 V, 6 VI i 27 VI, jako wskaźnik intensywności rozwoju rodzin pszczelich, 4 - ilość czerwiu w dniu 15 VIII - jako wskaźnik intensywności popożytkowegc czerwienia matek, 5 - ilość miodu odwirowanego; daty wirowania: 1978-24 VII i 28 VIII, 1979-110VIII, 1980-18 VI i 7 VIII, 6 - ilość miodu pozostawionego w zapasach na zimę, 7 - zużycie pokarmu zimą (od dokarmiania jesiennego do głównego przeglądu wiosennego), 8 - liczba arkuszy odciągniętej węzy, 9 - stopień zawilgocenia uli po zimie - stosowano skalę punktową od 1 - brajk zawilgocenia do 5 - bardzo duże zawilgocenie, 10 - ilość martwych pszczół po okresie 'zimy na dennicy ula. W stosunku do większości wymienionych cech zastosowano analizę 94

wariancji. Ocenę istotności rozruc pomiędzy średnimi oparto na teście Duncana, przyjmując niższy poziom istotności (a = 0,05}. W celu kompleksowej oceny rojćłwi grup rojów na podstawie zespołu 10 cech dokonano: a) obliczenia znormalizowanych wartości (z) cech według W1Z0a.-U: z = (x -x): s w którym x - symbolizuje rzeczywistą wartość cechy danej rodziny, x - średnią arytmetyczną wartość rzeczywistą zbioru rodzin, s - standardowe odchylenie w tym zbiorze; b) obliczenia średnich odległości (stopień podobieństwa) między rodzinami, wychodząc z,wzoru: ".EIZA - zbi OdI eg łosca-b = --1-0-- w którym odległość rodziny A od rodziny B jest średnią z sumy bezwzględnych wartości różnic pomięd:zy znormalizowanymi wartościami poszczególnych cech od 1 do 10dla rodziny A i rodziny B; c) uporządkowania zbioru rodzin 'Pszczelich w tak zwanym dendrycie wrocławskim, przyjmując ja'ko!kryterium ich podobieństwa najmniejsze odległości między nimi. Ocenę kompleksową oparto na wzorach zaczerpniętych z!prac F l o r- k a i innych (1951) i P er k a l a (1953). WYNIKI Użytkowane w Irejonie Olsztyna pszczoły rasy kaukaskiej i kraińskiej różniły się między sobą znacznie w wielu cechach o gospodarczym znaczeniu. Korzystniej wypadały pszczoły ikraińskie. W okresie wiosennym wychowywały one więcej czerwiu j później zbierały więcej miodu niż pszczoły kaukaskie. Odciągnęły również więcej plastrów z poddanej węzy i w okresie popożytkowymazerwiły intensywniej, a zimę znosiły lepiej, jeżeli oceniać na podstawie ilości osypu zimowego i stopnia zawilgocenia ula. Stwierdzono istotność tych różnic w cechach, do których zastosowano analizę zmienności (tab, '1). Tak Odmiennie reagujące na warunki doświadczenia rasy czyste dawały mieszańce znacznie odbiegające od form rodzicielskich. Wartość cech użytkowych mieszańców w zasadzie mieściła się w przedziale różnicy między 1'asąkraińSką i ikaukaską, ale na ogół przewyższała średnią wartość dla tych dwóch ras. Jeżeli przyjmiemy, że taki układ oznacza rwystępowanei heterozji, to rzeczywiście li naszych mieszańców przejawiła się ona. Jej nasilenie w stosunku do poszczególnych cech kształtowało się dość rozmaicie. W ilości pielęgnowanego czerwiu wiosną rnie- 95

Tabela 1 Cechy użytkowe pszczół ras czystych i ich mieszańców Utility features of pure races and their hybrids Cecha Feature kolejność cech feature sequence cauxcau car X car cauxcar carxcau Ilość czerwiu w dmz: No. of brood in 1 dmz: 18V 1 7,65a 16,68c 13,83b 14,15b May 18 "6 VI 2 30,67a 43,70b 37,85b 42,05b June 6 27:VI 3 47,38a 62,36b 58,03b 56.03a,b June 27 15 VIII 4 28.62a 38,4lb 36,20b 28.12a August 15 Miód (pokarm) w kg: Honey (kg): odwirowany 5 7.3a 10,3b 10.8b lo,lb centrifuged w zapasach zimowych 6 1,4 1,0 1,4 1,3 in winter stores zużycie zimą 7 7,la 7.5b 7,Oa,c 6,8c winter utilization Produkcja wosku: liczba arkuszy węzy 8 4,7 6.2 6,2 5,7 Wax produetlon. No. of foundation sheets Zwilgocenie uli w stopniach 9 3,63 2,63 3,04 3,21 Degree of hive moistness Osyp zimowy: liczba martwych pszczół 10 453a 282b 292b 323b No. of dead bees after winter a, b, c - diuerences statistlcajly slknlflcant {a=0.05). a-b-c - stwierdzona Istotność r6żnicy pl"2y (a-0.05). szańce były bliskie pułapu osiągniętego przez pszczoły kraińskie, :znacznie przewyźszając pod tym względem kaukaską rasę pszczół. W sumie jednak mieszańce wychowywały mniej czerwiu niż pszczoły czystej rasy kraińskiej, ale zebrały miodu w przybliżeniu tyle samo. W tym właśnie miejscu uwidaczniają się dodatnie skutki heterozji: zwiększona wydajność miodowa w przeliczeniu na ilość wychowanego czerwiu. Na 1 ramkę czerwiu wypadało u pszczoły kaukaskiej 1,10 kg miodu odwirowanego, ukraińskiej - 1,09 kg, a u mieszańców ty1pu cau X car - 1,28 kg i typu car X cau - 1,14 'kg. Upraszczając można powiedzieć, że nakłady energii rodzin pszczelich na rozwój siły wyżej procentowały u mieszańców niż u form rodzicielskich. Źródła różnicy trzeba chyba 96

szukać w zmażonej pracowitości pszczół mieszańców, podczas gdy u ras czystych wyniki produkcyjne były' w jakimś stopniu funkcją siły rodzin. Innym momentem zjawiska heterozji, która wyraźnie zaznaczyła się w tym doświadczeniu,.była.wielkość vzużycia zapasów pokarmu zimą. U ras czystych korelowało ono z intensywnością czerwienia 'na przedwiośniu, w okresie poprzedzającym ocenę zapasów w ulu. Mieszańce zużywały jednak pokarmu mniej rnałwet niż skąpo nim gospodarujące pszczoły kaukaskie {przeciętnie o ;J%), ale poziom ich czerwienia bliski był osiąganemu (84010) przez pszczoły 'krańskie, najintensywniej w doświadczeniu się rozwijające. ' Pomiędzy mieszańcami typu cau X car i car X cau występowały różnice iw zakresie każdej oznaczonej cechy, ale na ogół nie stwierdzono ich istotności w statystycznej analizie wariancji. Nie możemy więc powiedzieć z całą stanowczością, który typ mieszańca 'Wypadał korzystniej W warunkach doświadczenia. Byłoby to niemożliwe i ze względu na to, że iw stosunku do poszczególnych cech ocena mieszańca danego typu wypadała zróżnicowanie. Jednakże każda z rodzin jest w jakimś stopniu podobna do wszystkich innych rodzin i stopień tego podobieństwa można scharakteryzować na podstawie zespołu cech. W wyniku.stosunkowo prostych przekształceń otrzymujemy liczby, które określają odległości podobieństwa między rodzinami w ich zbiorze, wyrażone wielokrotnością standardowego odchylenia. Im odległości przybierają wyższą IW ar tość, tym podobieństwo między rojami staje się mniejsze. Odelgłość równa zero ma miejsce w przypadku, gdy porównywane rodziny są identycz.ne pod względem wszystkich branych pod uwagę cech. Uporządkowanie rodzin według ich stopnia wzajemnego podobieństwa pozwala na wykreślenie tak zwanego. dendrytu wrocławskiego, w którym zostają połączone roje najbardziej podobne do siebie pod względem analizowanych cech użytkowych. W części A ryciny 1 przedstawiamy dendryt radzi n pszczelich rasy kaukaskiej i kraińskiej. Każda z tych ras zajmuje w dendrycie swoją lokalizację, tworząc dwie grupyrodzin. Odmienny obraz przedstawia dendryt rodzin mieszańców zamieszczony w części B tejże ryciny. Brakuje w nim wyraźnego rozgraniczenia.graficznego pomiędzy typami krzyżowania cau X car i car X cau. Wzajemnie są one przemieszane pod względem podobieństwa. Mieszańce z krzyżowania obukierunkowego nie różniły się zatem między sobą 'w sposób istotny. Podobnie i w ich stosunku do form rodzicielskich brakowało ukierunkowanego zróżnicowania. Podobieńsbwo mieszańców do danej rasy nie miało związku z tym, czy ta rasa była reprezentowana fw krzyżowaniu przez matkę czy przez trutnie. Miejsca rodzin mieszańców IW dendrycie wskazują to wyraźnie (ryc. 2). Na tym rysunku dendrytu rodziny rasy kraińskiej i kaukaskiej wyodrębniają się również zdecydowanie, aczkolwiek są nieco przemięszanez mieszańcami jednego lub drugiego typu. Można jednak spekulować,że większa liczba rodzin mieszańców ciąży ku rasie kaukaskiej, 7 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX 97

A B ec.o.u. oca.r o, t I I 0,5',,,, «",O I I Ryc. 1. Schemat podobieństwa rodzin pszczelich na podstawie 10 cech użytkowych A - rasa kaukaska i kraińska B - mieszańce obukierunkowe rasy kaukaskiej i kraińskiej Fig. 1. Scheme of the simi1arity of bee fami1ies based on 10 utility fe atu re s A - Caucasian and Carniolan races B - hybrids of Caucasian and Carniolan races i że w tej grupie przeważają mieszańce typu car X ecu, Różnice w stopniu podobieństwa tego. typu mieszańca da rasy kaukaskiej i kraińskiej są jednajkminimalne, jak się patem przekonamy. W graficznym obrazie dendrytu..są wykreślane jedynie najmniejsze odległości pomiędzy rodzinami, obliczone ma podstawie badania 10 cech użytkowych, Każda rodzina pozostaje jednak pod względem podobienstwa w jakimś stosunku do. innych rodzin całego. lub częścizbioru. Można obliczyć jej średni stopień podobieństwa, to. znaczy odległość ad pozostałych rodzin. Można też obliczyć średnią odległość pomiędzy rodzinami wabrębie dowolnej grupy. W naszym doświadczeniu otrzymamy następujące wskaźniki stopnia wyrównania porównywanych grup rodzin: 98

o Q5 1,0 ~I~!~~~!-LI~!~!~~~ cau" ecu o Car" car ~ cau x car () car" cau Ryc. 2. Schemat podobieństwa rodzin pszczelich ras czystych i mieszańców międzyrasowych Zakreślono miejsca w dendrycie zajęte przez rodziny rasy kaukaskiej i kraińskiej Fig. 2. Scheme of the similarity of pure race fami1ies and their hybrids Outlined dendrite places with Caucasian and Carniolan race families 'l' 99

cau X cau - 0,51 car X car - 0,76 cau X car - 0,88 car X cau - 0,89 Mieszańce z obukierunkowego krzyżowania charakteryzowały się więc podobną zmiennością pomiędzy rodzinami, ale była ona większa niż stwierdzona u czystych ras, zwłaszcza rasy kaukaskiej. Wprowadzenie zatem do pasiek mieszańców przynosi ryzyko zwiększenia różnic pomiędzy rodzinami w cechach pośrednio i bezpośrednio związanych z produkcją. Na podobnej zasadzie jak podobieństwo rodzin wewnątrz grupy, można scharakteryzować liczbowo i średni stopień podobieństwa rodzin pomiędzy grupami. Zestawiając grupy rodzin porównywanych IW naszym doświadczeniu otrzymamy następujące wskaźniki: car X cau cau X cau 0,91 car X car 0,95 cau X car 0,86 car X cau O cau X car 0,97 0,87 O car X car 1,15 O cau X cau o Największy dystans dzielił rasy czyste, kaukaską i kraińską, najmniejsza zaś odległość występowała pomiędzy grupami mieszańców obukierunkowych, cau X car i car X cau. Przeciętnie mieszańce były bliższe cechami użytkowymi rasie kraińskiej niż kaukaskiej, ale stopień ich podobieństwa przesuwał się iw jedną bądź drugą stronę w zależności od typu krzyżowania. WNIOSKI Z dwóch uznanych u nas obcych ras pszczół nadają się lepiej na teren województwa olsztyńskiego pszczoły kraińskie niż kaukaskie, rozprowadzane w formie czystorasowej. Wartość użytkowa mieszańców pszczół rasy kraińskiej i kaukaskiej kształtuje się w przybliżeniu na poziomie wartości użytkowania rodzin czystej rasy kraińskiej, krzyżowanie takie nie przynosi zatem bezpośrednio zwiększenia zysku w 'zbiorach miodu. Mieszańce odróżniają się korzystnie od form rodzicielskich mniejszym zużyciem pokarmu zimą IW stosunku do ilości wychowanego na przedwiośniu czerwiu oraz wyższą efektywnością zbiorów miodu w przeliczeniu na ilość wychowanego wiosną czerwiu w ogóle. Te ich cechy można rozwijać na drodze hodowlanej. Na podstawie kompleksowej analizy 10 cech o znaczeniu użytkowym nie stwierdzono różnic pomiędzy mieszańcami typu cau X car i car X ecu. Przydatność użytkowa obukierunkowych mieszańców rasy kaukaskiej 100

i kraińskiej jest więc podobna, co IW zaleceniach hodowlanych należy brać pod uwagę. Ze względu na dużą wartość użytkową i przydatność pszczół rasy kraińskiej,w rejonie Olsztyna można tę rasę na tamtejszym terenie utrzymywać w czystości i doskonalić genetycznie, rezygnując bez szkody w produkcji z wykorzystywania mieszańców międzyrasowych. LITERATURA 1. B o b r z e c kij. i G r o m i s z M., 1984: Przydatność w pasiekach uli jednościennych w okolicach Olsztyna. Pszczelno Zesz. Nauk., 28: 63-83. 2. B o r n u s L. i inni 1974: Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczelno Zesz. Nauk., 18: 1-51. 3. F lor e k K. i inni 1954: Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 17: 193-211. 4. G r o m i s z M. 1979: Międzyrasowe mieszańce obukierunkowe. Pszczelarstwo, 30 (1): 3-5. 5. G r o m i s z M. i inni 1974: Ocena morfologiczna mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej. Pszczelno Zesz. Nauk., 18: 77-90. 6. G r o m i s z M. i inni 1978: Produkcyjność mieszańców międzyliniowych pszczoły miodnej w różnych regionach Polski. Pszczelno Zesz Nauk.., 22: 3-19. 7. P e r k a l J., 1953: Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 19: 82-105. USEFULNESS OF CARNIOLAN AND CAUCASIAN RACE BYBRIDS M i c h a ł G r o m i s z and Jer z y B o b r z e c k i Summary Carniolan and Caucasian bee races and their hybr ids: car X cau and cau X car were compared in Olsztyn region in 1978-1980. The fcllowing utility features were taken into account. number of brood per l dm2 on May 18, June 6 and 27, and August 15; amount of a centrifuged honey; amount of honey for winter stores ; winter utilization of feed; number of drawn out foundation sheets; degree of hive moistness affter winter; and number of dead bees on a hive bottom board after winter. On the basis of complex analysis by the use of the method of Wrocław dendrites, the differences in these features we re demonstrated between the pure races and no differences were noted between the hybrids. Honey yield was similar in the hybrids and Carniolan race, wheras the productivity of Caucasian bees differed from that of hybrids and Carniolan race. 101

notpebhtejibckar nehhoctb rhbph,lj;ob nqeji KPAl1H,CKOR l1 KABKA3KOR nopo,lj; MI.:Ii X a JI r p o M 11III, E ~ 11 B o 6 ~ e I:\K :Ii B 1978-1980 rr. B pahohe OJIbIIIT~fHa cpabhl'ibajiucb n'lejibi Kpal'lHCKOli (car) H 11 K3BKa31wil: {cau) nopoa li rl'l6pl'labi TffiI8 car X cau :Ii cau X car. PaCCMOTpJffia.mrCb CJIe"YJOI.qHe notpe6krejibckhe CBOwcTBa: l, 2. 3 :Ii 4 - KOJIU'leCTBO' pacnnona B ){MI B cnezryronrae CpoKlI1: 18 V, 6 VI, 27 VI :Ii 15 VIII, 5 - KOJIl'IqeC'l1BOOTKa'IaHllOrO Me.n;a, 6- KOJIH'leCTBOI Me.n;a OCTaBJIeaHOro B sarrace IlHII.\H Ha 311My, 7- yno-rpeóneane n~ 3HMOil:. 8 - KOJIH'IeCTBO JIUCTOB OTTHHyTOH HccKycTBeHHoi1: BOlll;I1Hbr, 9 - CTerreua ybjjallthemrn: yjibh nocjie 3l'1MbI ~ 10 - KOJIH'leCTBO MepTbIBbIX nqeji Ha.n;He yjibh nocjje 3l'1MbI. Ha OCHOBallY!H KOlllnJIeKcHoro 3HaJIH3a MerO){OM BpoL\JJaBC'K.I1X,I\eH,I\pHTOB KOH- CTaTll:pOBaJJH, qto C~ecTByIOT pa3jiu'll'lh Me~AY n'leji3jv,h 'UlCTbrx rropozt, 3aTO He OTM,e'laJJ!11 pa3jih'lj1i1: MelK,l1y rh6pl1.n;amu Tuna car Xcau H ecu Xcar. ruopl1,l1bi ~I n'lejibi 'IHC'DOH KpaHHCKOH nopozn.r npoh3bo,l\hjli1 no,i\oohbre KOJnl'łeCTBa Me.n;a, 3aTO npoh3bo.n;htejibhoctb nqeji KaBKa3Koil: nopozrst 5bIJla pa3hoh.