Corona Regni Poloniae - państwo polskie za panowania Kazimierza Wielkiego. Polecenie: Sprawdź swoje odpowiedzi i dokonaj samooceny: Każda prawidłowa odpowiedź - 1 pkt. 38-39 pkt celujący 35-37 pkt - bardzo dobry 31-34 pkt - dobry 20-30 pkt dostateczny 14-19 pkt dopuszczający Kazimierz, syn Władysława Łokietka i Jadwigi, urodził się w 13103r. Na króla Polski został koronowany w 1333 r. Był czterokrotnie żonaty. Z żadnego z tych małżeństw nie doczekał się męskiego potomka. Po śmierci ostatniego Piasta w 1370 r. władzę w Polsce przejął zgodnie z zawartym układem jego siostrzeniec Ludwik Węgierski. Polityka zagraniczna Kazimierza Wielkiego. Początek rządów. Następcą Władysława Łokietka został jego syn Kazimierz, zwany Wielkim. Sytuacja niedawno odrodzonego państwa była trudna. Pod panowaniem młodego króla znajdowała się Wielkopolska i Małopolska, a zatem mniej niż połowa obszaru dawnej monarchii piastowskiej. Państwo było wyniszczone długotrwałymi wojnami i niejednolite pod względem gospodarczym, administracyjnym oraz prawnym. Nowego króla popierała tylko część możnowładców i rycerstwo. Nie sprzyjała Kazimierzowi również sytuacja międzynarodowa, wyjątkowo skomplikowana w czasie, kiedy wstępował na tron. Pretensje do korony polskiej zgłaszał król czeski Jan Luksemburski. Poważnym zagrożeniem byli Krzyżacy, którzy okupowali Pomorze Gdańskie i Kujawy. Zakon krzyżacki pozostawał w sojuszu z królem czeskim. Nie rezygnowała z podboju ziem polskich Marchia Brandenburska. Sojusz polsko-węgierski. Aby zrównoważyć zagrożenie ze strony Czech, Kazimierz Wielki podtrzymał zapoczątkowany przez ojca sojusz z panującymi na Węgrzech Andegawenami. Elżbieta, siostra Kazimierza, była zresztą żoną króla węgierskiego Karola Roberta. Przymierze z Węgrami miało jednak swoją cenę. Jeszcze w początkowym okresie panowania Kazimierz zawarł z królem węgierskim układ, na mocy którego władca Węgier zostanie spadkobiercą króla Polski, jeśli ten nie będzie miał syna. Ponieważ Andegawenowie byli stroną zdecydowanie silniejszą, więc król Polski, prowadząc politykę zagraniczną, musiał się liczyć z opinią węgierskiego sojusznika. Kompromis z Luksemburgami i Krzyżakami. Zjazd w Wyszehradzie. Wkrótce po objęciu władzy Kazimierz Wielki podjął rokowania z królem czeskim. Wyniszczony wojnami kraj potrzebował pokoju. Prowadzenie rozmów z Luksemburgami i Krzyżakami było jedynym rozsądnym rozwiązaniem w ówczesnej sytuacji Polski. Na kompromisowe rozwiązanie sporu nalegał również król węgierski. Jesienią 1335 r. odbył się w węgierskim Wyszehradzie uroczysty zjazd władców Węgier, Czech i Polski. Jan Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne. 1
Luksemburski zrzekł się praw do korony polskiej w zamian za opłatę dwudziestu tysięcy kop groszy praskich. Była to olbrzymia suma, z której zgromadzeniem Kazimierz Wielki miał trudności. Do niedawna panowało wśród historyków przekonanie, że podczas zjazdu w Wyszehradzie Kazimierz Wielki uznał zwierzchnictwo czeskie nad księstwami śląskimi. Obecnie pogląd ten jest kwestionowany przez wielu badaczy przeszłości. Bez względu zresztą na to, jakie były ustalenia zjazdu, trzeba stwierdzić, że król Polski podejmował w późniejszym okresie działania, mające na celu odzyskanie Śląska. Pokój z Krzyżakami w Kaliszu - 1343 r. W sporze z Krzyżakami król polski odwołał się do sądu papieskiego. Proces odbył się w Warszawie w 1339 r. Sędziowie wydali korzystny dla Polski wyrok, nakazujący zakonowi zwrot ziemi dobrzyńskiej, Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej oraz zapłatę wysokiego odszkodowania. Krzyżacy jednak wyroku nie uznali. Król polski zdecydował się zatem na podpisanie kompromisowego pokoju z zakonem krzyżackim w Kaliszu w 1343 r. Polska odzyskała Kujawy, a Pomorze Gdańskie Kazimierz ofiarował Krzyżakom jako wieczystą jałmużnę". Nie zrzekał się tym samym całkowicie praw do tej dzielnicy. Pokój okazał się trwały: przez ponad sześćdziesiąt lat nie dochodziło do wojen między Królestwem Polskim i zakonem krzyżackim. Pokój w Namysłowie - 1348 r. W 1343 r. zaangażował się w wojnę toczoną między Janem Luksemburskim i księciem żagańskim. Występując jako sojusznik władcy Czech, zdobył i przyłączył do Królestwa Polskiego miasto Wschowę. W 1345 r. doszło do wojny Kazimierza Wielkiego z Janem Luksemburskim. Król czeski najechał Królestwo Polskie. Oblegał nawet Kraków, lecz został odparty. Kazimierz Wielki nie zdołał jednak wyprzeć Czechów ze Śląska. Karol Luksemburski (następca zmarłego w tym czasie Jana) ogłosił Śląsk krajem należącym do korony czeskiej. Zawarty w 1348 r. pokój w Namysłowie faktycznie oznaczał uznanie władzy czeskiej na Śląsku. W 1368 r. zmarł bezpotomnie Bolko Świdnicki, ostatni książę piastowski na Śląsku, który zachowywał niezależność od korony czeskiej. Jego dobra przeszły na własność Karola Luksemburskiego. Nabytki terytorialne Polski. Kompromis z Luksemburgami i Krzyżakami nie oznaczał całkowitej rezygnacji z utraconych ziem, które nadal uważano za część Korony Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae). Korona Królestwa Polskiego - od połowy XIV w. nazwą tą określano państwo polskie powstałe po rozbiciu dzielnicowym. Podkreślano w ten sposób prawa zwierzchnie do poszczególnych terytoriów, niezależnie od osoby panującego. Terminem tym obejmowano także wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie. W trakcie swojego panowania Kazimierz Wielki podporządkował sobie książąt mazowieckich, chociaż ostateczne przyłączenie Mazowsza do Królestwa nastąpiło dopiero po wygaśnięciu miejscowej linii Piastów w XVI w. Uzyskał także od Brandenburgii ziemię wałecką z grodami: Wałcz, Drahim i Czaplinek. Powstał tym samym pomost między Królestwem Polskim i Pomorzem Zachodnim. Król starał się o uzależnienie książąt pomorskich od państwa polskiego, lecz związki te okazały się nietrwale. Hołd Kazimierzowi Wielkiemu złożyły także rody władające Santokiem i Drezdenkiem, ważnymi strategicznie grodami w granicach Brandenburgii. Ten związek lenny wygasł jednak po śmierci króla. Ruś Halicko-Włodzimierska. W polityce Kazimierza Wielkiego ważną rolę odgrywała kwestia Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Księstwo to wyodrębniło się w XII w. z Rusi Kijowskiej i obejmowało dorzecze górnego i środkowego Dniestru oraz częściowo Sanu. Główną rolę w życiu księstwa odgrywało bogate możnowładztwo (bojarzy). Ludność posługiwała się językiem ruskim i wyznawała chrześcijaństwo w obrządku wschodnim. Kraj obfitował w żyzne ziemie, stosunkowo słabo zaludnione. Biegł tędy ważny szlak handlowy nad Morze Czarne. Zainteresowanie Rusią Halicko-Włodzimierską okazywał już Władysław Łokietek. W latach 1323-1324 wygasła miejscowa dynastia Romanowiczów. Doszło do walk o władzę. Przy zbrojnym poparciu hufców polskich i węgierskich na tronie został osadzony, spokrewniony przez matkę z Romanowiczami, syn księcia mazowieckiego Bolesław Jerzy. Przyłączeniem Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Królestwa Polskiego było zainteresowane rycerstwo, możnowładztwo i mieszczaństwo małopolskie, a także duchowieństwo, licząc na prowadzenie akcji misyjnej Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne. 2
wśród ludności prawosławnej. Bolesław Jerzy, nie mając potomstwa i szukając pomocy przeciwko opozycji bojarskiej, zawarł układ z Kazimierzem Wielkim i uznał go za swego dziedzica. Kiedy książę halicki został w 1340 r. zamordowany, Kazimierz Wielki wkroczył na Ruś jako jego spadkobierca. Przeciw panowaniu króla polskiego wystąpiła część miejscowych bojarów oraz Tatarzy i Litwini, którzy także rościli pretensje do księstwa. Walki trwały do roku 1366. Polskę wspomagały wojska węgierskie. W wyniku wojny Ruś Halicko-Włodzimierska znalazła się pod panowaniem króla polskiego. Bliski kontakt z chrześcijaństwem obrządku wschodniego wywarł wpływ na kulturę polską. Na ziemiach polskich pojawił się kult ikon. Celem licznych pielgrzymek jest do dziś obraz Czarnej Madonny, znajdujący się w klasztorze Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Obraz nie jest jedynym przykładem wpływów kultury ruskiej i bizantyjskiej w Polsce, na przykład Władysław Jagiełło nakazał ozdobienie katedry gnieźnieńskiej, kościoła w Wiślicy i Wawelu oraz kaplicy zamkowej w Lublinie ruskimi polichromiami. Znajdujący się w kaplicy klasztoru Paulinów obraz jest wzorowany na bizantyjskiej ikonie. Namalowany na desce wizerunek Madonny z Dzieciątkiem został poważnie zniszczony po napadzie na klasztor i w 1430 r. przemalowany. Według tradycji obraz ofiarował paulinom książę Władysław Opolczyk, najnowsze badania wskazują jednak, że uczynili to Andegawenowie. Polityka wewnętrzna. Fortyfikowanie kraju. Kazimierz Wielki starał się wzmocnić system obronny kraju. Stare grody, otoczone wałami z drewna i ziemi, nie zapewniały już skutecznej obrony w razie wojny. Dlatego król popierał budowę zamków warownych z cegły i kamienia. Za jego panowania wzniesiono ich około pięćdziesięciu, zwłaszcza na granicy ze/z Śląskiem miasta otaczano murami obronnymi. Zreorganizowano siły zbrojne. Wojsko podzielono na oddziały zwane chorągwiami. W celu poprawy ładu wewnętrznego wzmocniono urząd starostów i usprawniono sądownictwo. Król powołał do życia - po raz pierwszy w dziejach państwa polskiego - pieniężny skarb państwowy. Jego podstawą były dochody z górnictwa solnego, ceł, podatków gruntowych oraz prywatnych majątków monarchy. W czasach panowania Kazimierza Wielkiego Królestwo przeżywało okres dużego rozwoju gospodarczego. Władca nadawał miastom liczne przywileje. Popierał akcję kolonizacyjną i lokacje nowych miast oraz wsi. Nowe miasta zakładane były czasem z powodów pozaekonomicznych. Na przykład Kazimierz obok Krakowa miał być przeciwwagą dla silnej politycznie i ekonomicznie pozycji mieszczaństwa krakowskiego. Wzrost zamożności społeczeństwa wywołał ożywienie życia kulturalnego. Powstanie uniwersytetu w Krakowie. Organizacja krakowskiej uczelni. Rozwijające się państwo odczuwało dotkliwy brak wykształconej kadry, zwłaszcza prawników. W królestwie nie było wyższej uczelni, Kazimierz Wielki podjął więc starania o powołanie uniwersytetu. W średniowieczu akt ten wymagał zgody papieża. W 1363 r. udało się do Awinionu, do papieża Urbana V, poselstwo królewskie z prośbą o otwarcie w Krakowie wyższej uczelni nazywanej studium powszechnym (łac. studium generale). Papież odniósł się życzliwie do prośby polskiego władcy. Dnia 12 maja 1364 r. Kazimierz Wielki wystawił akt erekcyjny uczelni. Status studium generale był wzorowany na uniwersytetach włoskich w Bolonii i Padwie. Przewidywał on dużą autonomię uczelni. Profesorów mieli wybierać studenci. Przewidywano trzy wydziały: nauk wyzwolonych, prawa i medycyny. Szczególnie rozbudowany był wydział prawa, który składał się z 8 katedr (trzy katedry prawa kanonicznego i pięć prawa rzymskiego). Pensje dla profesorów miały być wypłacane z dochodów królewskich. Kontrolę nad uczelnią z ramienia króla miał sprawować kanclerz. Papież potwierdził akt założenia uniwersytetu. Zastrzegł jednak, że uczelnia nie będzie obejmowała wydziału teologicznego, co obniżało jej rangę. Natomiast nadzór nad uczelnią miał sprawować biskup krakowski, a nie kanclerz. Zachowało się niewiele informacji o działalności uniwersytetu w czasach Kazimierza Wielkiego. Po śmierci monarchy uczelnia zamarła. Uniwersytet został odnowiony przez Władysława Jagiełłę w 1400 r. Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne. 3
Kazimierzowi Wielkiemu nie udało się w pełni urzeczywistnić ambitnych planów. Podejmowane przez niego działania na rzecz utworzenia uniwersytetu w Królestwie dowiodły, że był on władcą wybitnym i dobrze rozumiał potrzeby państwa. Polacy udawali się także na studia za granicę, co spowodowało wzrost zainteresowania kulturą antyczną. Król fundował liczne kościoły. Dokonano także przebudowy Wawelu. Oprócz monarchy mecenatem artystycznym zajmowali się również liczni możnowładcy, a nawet zamożne rody mieszczańskie. Czy wiesz, że... Włoski model organizacyjny uniwersytetu nazywano modelem korporacyjnym. Studenci tworzyli korporację uniwersytecką i wybierali spośród siebie rektora. Zamieszkiwali w kwaterach miejskich. Na czoło uprawianych dyscyplin naukowych w modelu włoskim wysuwało się prawo. Konkurencyjny model organizacyjny ukształtował się w Paryżu. W tym modelu, nazywanym kolegialnym, funkcję rektora pełnił profesor. Studenci i profesorowie mieszkali w kolegiach, a najważniejszą dyscypliną naukową w modelu paryskim była teologia. Początki monarchii stanowej. Za panowania Kazimierza Wielkiego dokonano w Polsce kodyfikacji prawa. Spisane osobno dla Wielkopolski statuty piotrkowskie" oraz dla Małopolski statuty wiślickie" zawierały przepisy dotyczące prawa cywilnego, karnego i procesowego. Były oparte na panującym wcześniej prawie zwyczajowym. Statuty stworzyły podstawy prawne do powstania w Polsce monarchii stanowej, która ukształtowała się wcześniej w krajach Europy Zachodniej. W monarchii tego typu społeczeństwo było podzielone na grupy społeczne nazywane stanami, a każdy stan miał odrębne prawa. Najbardziej uprzywilejowany był stan duchowny. Inne przywileje posiadał/a szlachta stany miały charakter zamknięty i dziedziczny. Członkiem określonego stanu człowiek stawał się w dniu narodzin i pozostawał w nim - poza nielicznymi wyjątkami - aż do śmierci. Przepisy zawarte w statutach Kazimierza Wielkiego zapoczątkowały podział stanowy społeczeństwa. Za szlachcica można było uważać tylko kogoś, kto mógł się wykazać pochodzeniem szlacheckim. W razie zaistnienia podejrzenia uzurpacji szlachectwa przeprowadzano proces tak zwanej nagany szlachectwa. Pozwany musiał przedstawić wywód przodków, z którego wynikało, że ma szlacheckie pochodzenie. Wzmocniono władzę szlachcica nad chłopem. Kmieciom ograniczono możliwość opuszczania wsi. Nielegalne odejście, czyli zbiegostwo, było ścigane prawem. Napływ ludności żydowskiej. W czasach Kazimierza Wielkiego do Polski napływała ludność żydowska z Europy Zachodniej. Żydzi osiedlali się zresztą już wcześniej w granicach Królestwa Polskiego, a ich emigracja miała najczęściej przymusowy charakter. W XIII i XIV w. w wielu krajach - pod wpływem szerzącej się nietolerancji i czarnej legendy" - dochodziło do brutalnych prześladowań Żydów. Kazimierz Wielki nie przeciwdziałał napływowi tej ludności do kraju. Żydzi podlegali bezpośrednio władcy jako słudzy skarbu". Mieli zagwarantowaną nietykalność osobistą, swobodę wyznania, samorząd oraz odrębne sądownictwo. Znieważanie Żydów było karalne. Zabraniano propagowania w Polsce czarnej legendy". Opieka królewska nie zawsze jednak chroniła ludność żydowską. Podatki opłacane przez sługi skarbu" stanowiły niemałą część dochodów państwa. Dużą rolę w otoczeniu króla odgrywali bogaci bankierzy żydowscy, którzy w razie potrzeby wspomagali skarbiec pożyczkami. Prawo zabraniało Żydom posiadania ziemi, więc mieszkali wyłącznie w/we wybierz prawidłową odpowiedź. Zajmowali się handlem, rzemiosłem oraz pożyczaniem pieniędzy na procent, czyli wybierz prawidłową odpowiedź. W tej dziedzinie nie mieli konkurencji, ponieważ Kościół zabraniał chrześcijanom uprawiania lichwy. Udzielanie pożyczek przynosiło bankierom wysokie dochody, lecz ściągało na nich niechęć licznych wierzycieli. Ocena rządów Kazimierza Wielkiego. Legenda Kazimierza Wielkiego. Postać Kazimierza Wielkiego silnie utrwaliła się w narodowej tradycji. Duża w tym zasługa Janka z Czarnkowa, jednego z najbliższych współpracowników króla. Po śmierci władcy napisał kronikę, w której wiele Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne. 4
miejsca poświęcił Kazimierzowi Wielkiemu. Jego relacja nie jest jednak obiektywna, idealizował on postać zmarłego króla. Można niekiedy spotkać się z opinią, że jego panowanie to czas pokoju. Nie jest to prawdą - dużą część rządów Kazimierza Wielkiego wypełniły wojny, lecz toczyły się na peryferiach kraju. Wielkopolska i Małopolska nie odczuwały bezpośrednio ich skutków. Przesadne jest również określanie władcy mianem króla chłopów. Kazimierz Wielki starał się zwalczać nadużycia urzędników wobec ludności kmiecej, lecz statuty wiślicko-piotrkowskie ograniczyły wolność osobistą chłopów. Wobec przeciwników monarcha był stanowczy. Maciej Borkowic, jeden z przywódców opozycji przeciwko królowi, został zamorzony głodem. Surowe kary dotykały nie tylko przeciwników politycznych i przestępców. Ksiądz Baryczka, który publicznie krytykował rozwiązłość króla, został utopiony. Zostawił Polskę murowaną". Nowy władca okazał się znakomitym dyplomatą i organizatorem. Unikając konfliktów zbrojnych, doprowadził do zrzeczenia się przez monarchę czeskiego tytułu króla polskiego w zamian za odszkodowanie oraz faktyczną rezygnację z/ze Sląska. Po procesach przed sądami papieskimi zawarł też pokój z Krzyżakami, którzy zwrócili królowi Kujawy i ziemię dobrzyńską, zatrzymali zaś Pomorze Gdańskie. Ustępstwa te, traktowane prawdopodobnie przez Kazimierza jako tymczasowe, oddaliły od Królestwa Polskiego niebezpieczeństwo zewnętrzne i dały młodemu władcy czas na umocnienie państwa. Spisane wówczas statuty kazimierzowskie stanowiły aż do XVIII w. podstawę obowiązujących w Polsce praw szlacheckich. Największą sławę przyniosły jednak Kazimierzowi wznoszone z jego inicjatywy budowle, zwłaszcza zamki i mury obronne wokół miast. Według ówczesnego źródła król ufortyfikował 24 miasta i 36 zamków (niektórzy historycy podnoszą tę drugą liczbę do ponad ponad 50). Dzięki temu tradycja przypisała mu miano władcy, który zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną". Wychodzące z rozbicia dzielnicowego Królestwo potrzebowało przede wszystkim silnej władzy centralnej, dysponującej sprawną administracją. Obok monarchy pojawiły się więc nowe instytucje: rada królewska (składająca się z najbliższych doradców władcy), urzędy kanclerza i zarządcy skarbu królewskiego, a także zjazdy generalne dostojników. W terenie króla reprezentowali nadal starostowie. Dawne urzędy dzielnicowe straciły na znaczeniu i stały się urzędami ziemskimi (obsadzanymi przez szlachtę danej ziemi), natomiast wiece ewoluowały stopniowo w stronę organów sądowych oraz samorządowych - szlacheckich sejmików. Budując nowoczesne państwo, Kazimierz zamierzał oprzeć je mocnych podstawach gospodarczych. W tym celu popierał lokacje nowych wsi i miast oraz nadawanie starym ośrodkom przywilejów prawa niemieckiego. O jego zainteresowaniu sprawami wsi świadczy przydomek król chłopów", nadany władcy przez poddanych. Wiadomo też, iż król dbał o rozwój górnictwa i handlu. W obydwu tych dziedzinach stosował elementy protekcjonizmu, czyli ochrony interesów gospodarczych państwa za pomocą przepisów prawnych. Królewskie zarządzenia nakazywały cudzoziemskim kupcom wybierać określone szlaki (tzw. przymus drogowy) i wystawiać towary na sprzedaż w wyznaczonych miastach (tzw. prawo składu). Wiele uwagi poświęcał również monarcha sprawom skarbowym. Wpływy do skarbca państwowego pochodziły z ceł i podatków - z których najważniejsze było powszechne poradlne - a także z dochodów z ziem królewskich oraz żup* solnych. Zachowane dokumenty wskazują też, że Kazimierz dążył do stabilizacji wartości pieniądza i wyparcia z obiegu obcych monet. Wszystkie te działania, w połączeniu z korzystną koniunkturą ekonomiczną, uczyniły z Polski zasobny kraj, o dynamicznie rozwijającej się gospodarce. Reforma państwa wymagała również uporządkowania praw. Ze względu na istotne różnice między poszczególnymi dzielnicami Kazimierz dokonał odrębnych kodyfikacji dla Wielkopolski i Małopolski. Koniec rządów dynastii Piastów. Kiedy w 1370 r. Kazimierz Wielki umarł, pozostawił państwo silne i bogate, odgrywające coraz większą rolę w polityce międzynarodowej. Długie, niemal 40-letnie panowanie tego władcy przyniosło Polsce stabilizację, tak potrzebną po latach wojen domowych. Tym właśnie Kazimierz zaskarbił sobie u potomnych miano Wielkiego". Już w XVI w. kronikarz Marcin Kromer zanotował: [Kazimierz] był bardziej sławny w pokoju niż w czynach i sztuce wojennej; stąd także on jeden wśród władców Polski, jak się wydaje, zasłużył sobie na przydomek wielkiego nie tyle męstwem wojennym i zwycięstwami, ile Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne. 5
wspaniałymi czynami i przez obwarowanie licznych zamków i miast, a także dlatego, że do końca utrzymał życzliwość względem siebie zarówno wszystkich wysoko postawionych, jak też ludzi niskiej kondycji społecznej, a to przez te zalety, które zgromadził, to jest sprawiedliwość, przystępność, ludzkość, uprzejmość i łagodność. Ostatni z piastowskich królów nie doczekał się męskiego potomka z żadnego ze swych czterech małżeństw. W tej sytuacji korona przypadła - zgodnie ze zobowiązaniami przyjętymi być może jeszcze przez Władysława Łokietka - władcy węgierskiemu Ludwikowi Andegaweńskiemu (1326-1382), siostrzeńcowi Kazimierza. Przejście władzy w ręce obcego monarchy, nieobecnego w kraju, osłabiło pozycję króla wobec rosnących w siłę stanów. Już w 1355 r. Ludwik zgodził się na warunki postawione przez przedstawicieli społeczeństwa polskiego (m.in. ograniczenie podatków). Po objęciu tronu, chcąc zapewnić sukcesję swojej córce, wydał następne przywileje, w których historycy upatrują początki dominacji stanu szlacheckiego. Tendencja ta miała w przyszłości znacząco wpłynąć na ustrój Polski. Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne. 6