Materiały dla uczestników konsultacji grupowych - Emisja głosu.

Materiały dla uczestników konsultacji grupowych - Emisja głosu. Ciało człowieka w całej swojej psychofizjologii jest instrumentem głosu. II Liceum Ogólnokształcące Łomża, 2015-03-18

I. Narząd głosu Głos jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela. Mimo, że wszyscy mówimy dużo i narząd głosu może sprostać niezmiernie wygórowanym wymaganiom, to jednak w tej szczególnej grupie zawodowej, jaką stanowią nauczyciele, problemy dotyczące fonacji występują znacznie częściej, stając się niekiedy nawet przyczyną konieczności rezygnacji z pracy w zawodzie. Głos jest złożonym zjawiskiem akustycznym i mechanicznym. Do jego wytwarzania niezbędne jest sprawne funkcjonowanie tzw. traktu głosowego składającego się z narządów, które: zabezpieczają przepływ strumienia powietrza wydechowego niezbędnego do produkcji głosu; należą do nich: płuca, oskrzela i tchawica, wytwarzają dźwięk (generują tzw. ton podstawowy); narządem tym jest krtań, formują barwę głosu i tworzą głoski; do narządów tych należą: krtań, gardło, jama ustna, nos i zatoki przynosowe. Z powyższego wynika, że mowa to nie tylko zbiór słów, związków wyrazowych i form gramatycznych, to także strona akustyczna języka, na którą składają się dwa zasadnicze elementy: artykulacja, która w wyniku funkcjonowania narządów artykulacyjnych głównie jamy ustnej i gardłowej umożliwia przekazywanie informacji (artykulacja to ruchy narządów mowy powodujące wytwarzanie głosek); samo powstawanie i wydawanie głosu wynikające z funkcjonowania krtani. Do wykonania obu tych czynności potrzebna jest energia czerpana z pracy mięśni, które w rozmaity sposób przeciwstawiają się prądowi wydychanego powietrza. W praktyce to jest właśnie emisja głosu. EMISJA GŁOSU to połączenie czynności oddychania i artykulacji pozostających jednocześnie w ścisłym związku ze zjawiskiem rezonansu (piersiowego i głowowego). Między tymi trzema elementami (oddychaniem, artykulacją i rezonansem) musi być zachowana równowaga. Problem z jednym z tych elementów, np. z oddychaniem, powoduje zaburzenia w pozostałych. Głos mówiony charakteryzuje się trzema podstawowymi cechami. Są nimi: wysokość, natężenie, barwa głosu. WYSOKOŚĆ GŁOSU Osoby mówiące żywo i barwnie posługują się rozpiętością skali głosu sięgającą sześciu dźwięków, a wypowiadające się monotonnie mieszczą się w obrębie trzech dźwięków. Im mamy większą rozpiętość skali głosu podczas mówienia, tym wzbudzamy większe zainteresowanie. Przeciętnie wykorzystujemy rozpiętość 4 5 dźwięków.

Do zaburzeń wysokości głosu mówionego zaliczamy za wysoką impostację (czyli wydobywanie) głosu. Taki głos jest wysoko upozowany i piskliwy, a zatem niemiły dla ucha. Problem ten wynika to z wieloletniego intensywnego, a jednocześnie niewłaściwego, posługiwania się głosem. NATĘŻENIE GŁOSU MÓWIONEGO Gdy spokojnie rozmawiamy, wytwarzamy głos o natężeniu 30 60 decybeli. Ale nauczyciele, mówiąc do klasy, muszą zwiększać natężenie swojego głosu. Wśród zaburzeń głośności wyróżnia się głos za silny i głos za słaby w stosunku do okoliczności i funkcji wypowiedzi. Mówimy za głośno, gdy mamy przytępiony słuch. Są też osoby, które natura wyposażyła w tubalny głos. Gdy mówimy za głośno, zwykle forsujemy struny głosowe (niebezpieczeństwo ich przemęczenia), gdyż nie zawsze to nasze głośne i wyraźne mówienie jest ustawione na właściwym oddechu. Mówienie za ciche z kolei może być spowodowane: asceniczną konstytucją (czyli wątłą budową ciała), wyczerpaniem lub chorobą, nieprawidłową emisją głosu albo jego zablokowaniem (czyli niemożnością zwiększenia natężenia głosu). BARWA GŁOSU Każdy z nas ma indywidualną barwę głosu. Najczęstszym zaburzeniem barwy głosu jest jego charakterystyczne zabarwienie nosowe. Tak zwane nosowanie powoduje z kolei różne zaburzenia czynnościowe, np. skrócone oddychanie (w efekcie zmniejszenie nośności i dźwięczności głosu), a także szybkie męczenie się głosu. Barwa nosowa jest niemiła dla słuchaczy. Kolejna wada związana z barwą głosu to tzw. głos przedmuchany. Objawia się ona słyszalnymi w głosie szumami, wynikającymi z chorób krtani, nadużywania używek, nieprzebywania na świeżym powietrzu itp. II. Czynniki wpływające na głos Na stan narządu głosu istotny wpływ mają zarówno obciążenia fizyczne, jak i psychospołeczne. Szczególnie widoczne jest to u osób posługujących się głosem zawodowo, tj. nauczycieli, aktorów, wokalistów, spikerów czy lektorów. Specyfika pracy nauczyciela, narażenie na stres zawodowy oraz niekorzystne czynniki środowiskowe, sprawiają, że problemy związane z jakością głosu, są w tej grupie zawodowej szczególnie nasilone. Wśród przyczyn zaburzeń głosu o podłożu zawodowym (dysfonii zawodowych) należy wymienić następujące czynniki zewnętrzne: przedłużony czas pracy głosem, praca w hałasie, nieodpowiednie warunki akustyczne sal, brak wyposażenia w aparaturę nagłaśniającą, złe warunki klimatyczne pomieszczeń (suche, przegrzane, zapylone powietrze), częste infekcje dróg oddechowych w środowisku pracy, charakterystyczne zwłaszcza dla grupy wiekowej dzieci, obciążenia społeczne wynikające m.in. z wad organizacyjnych oraz nieprawidłowych relacji interpersonalnych w placówkach pedagogicznych.

Do czynników ryzyka powstania schorzeń krtani, specyficznych indywidualnie dla osób pracujących w zawodach wymagających specjalnej wytrzymałości głosowej, określanych jako czynniki wewnętrzne, można zaliczyć: nieprawidłową technikę emisji głosu, brak przestrzegania higieny narządu głosu (np. palenie papierosów czynne i bierne, picie mocnej kawy lub herbaty), nieprawidłowości konstytucjonalne traktu głosowego (np. wrodzone asymetrie lub dysplazje krtani, gardła i podniebienia), wadliwą postawę podczas emisji głosu w pracy, przewlekłe choroby laryngologiczne (np. przewlekłe zapalenia zatok lub migdałków), schorzenia ogólne (np. alergie, zaburzenia hormonalne), refleks żołądkowo-przełykowy, często rozpoznawany po raz pierwszy podczas endoskopii krtani, zaburzenia adaptacji w stresie zawodowym. Dodatkowym czynnikiem ryzyka rozwoju zaburzeń głosu jest niewłaściwe leczenie wczesnych objawów dysfonii zawodowych np. traktowanie tzw. zmęczenia głosowego jako ostrego zapalenia krtani. Do najważniejszych przyczyn wpływających na stan głosu u nauczycieli należy zaliczyć nieprawidłową technikę emisji głosu. III. Badanie narządu głosu Im dłużej wykonujemy zawód nauczyciela, im mniej umiejętnie posługujemy się głosem, a do tego im mniej dbamy o jego higienę i pielęgnację, tym większe jest prawdopodobieństwo, że dopadną nas choroby krtani. Zwykle zaczyna się od ostrego zapalenia krtani (głos ochrypły, obłożony, trzeszczący, kaszel z wydzieliną śluzową). Jeżeli nie wyleczymy całkowicie tej choroby (m.in. zignorujemy bezwzględny zakaz mówienia przez 7 dni!) i nie zaczniemy przestrzegać wszystkich zasad właściwego posługiwania się głosem, to choroba będzie powracać i przerodzi się w przewlekłe zapalenie krtani (długo trwająca chrypka, okresowe poprawy i pogorszenia, szybko męczący się głos). Następny etap to pojawienie się guzków fałdów głosowych (głos jest nieczysty, chuchający, ochrypły, drżący, krótki czas fonacji, trudności w utrzymaniu wysokości tonu i w oddychaniu). Guzki najpierw próbuje się leczyć farmakologicznie, najczęściej nieskutecznie, nierzadko więc dochodzi do interwencji chirurgicznej. Krok kolejny to polipy (podczas mówienia występuje wrażenie słyszenia dwóch różnych wysokości głosu, chrypka o różnym nasileniu do bezgłosu włącznie, głośne oddychanie). Zmiany te są znacznie większe od guzków i w związku z tym bardzo utrudniają mówienie. Polipy leczy się chirurgicznie.

Narząd głosu oceniany jest w badaniu foniatrycznym (specjalizacja lekarska zajmująca się zaburzeniami głosu, słuchu, mowy i języka). Badanie to u osoby posługującej się zawodowo głosem powinno być zawsze poprzedzone dokładnym wywiadem dotyczącym środowiska pracy, godzinowego obciążenia głosu dziennie i tygodniowo oraz liczby przepracowanych lat w zawodzie. Wywiad powinien też uwzględniać informacje dotyczące dotychczasowych zaburzeń głosu i ich leczenia, chorób współistniejących, przyjmowanych leków (szczególnie hormonalnych), nałogu palenia papierosów oraz wpływu stanów emocjonalnych na jakość głosu. Ocenie podlega również charakter głosu, sposób jego tworzenia, tor oddychania, czas fonacji, uczynnianie rezonatorów, średnie położenie głosu i jego zakres oraz zdolność kompensacyjna krtani. Charakter głosu określany jest jako dźwięczny, matowy, obłożony, ochrypły lub zupełny bezgłos. Prawidłowy głos (eufoniczny) w ocenie subiektywnej powinien być dźwięczny, czysty, pozbawiony komponenty szumowej, niemęczliwy, bogaty rezonansowo, tworzony z miękkim nastawieniem głosowym, bez napięcia wewnętrznego i bez napinania mięśni szyi. Wysokość jego powinna odpowiadać płci i wiekowi. Głos normalny powinien posiadać odpowiednią giętkość, wyrażającą się w płynnych zmianach wysokości i głośności w czasie wypowiadania treści słownych. Do oceny percepcyjnej (odsłuchowej) głosu służą usystematyzowane skale, używane przez foniatrów i terapeutów głosu. Najczęściej stosowana jest skala GRBAS. Skala ta opisuje zburzenia głosu, za pomocą dobrze zdefiniowanych pięciu parametrów: G (grade of hoarseness) stopień chrypki, R (roughness) szorstkość głosu wynikająca z nieregularności drgań fałdów głosowych, B (breathiness) głos chuchający, będący wynikiem wydobywania się powietrza w czasie fonacji przez niezwartą głośnię, A (asthenic) głos słaby asteniczny i S (strained) głos napięty, hyperfunkcjonalny. Pięcioparametrowa skala GRBAS posiada cztery stopnie natężenia zaburzeń i tak 0 oznacza głos normalny, 1 lekkie nasilenie, 2 mierne, 3 ciężkie nasilenie zaburzenia w odniesieniu do wszystkich parametrów. IV. Zapobieganie zaburzeniom głosu W celu zapobiegania zaburzeniom głosu, potrzebna jest szeroko rozumiana profilaktyka. Powinna ona polegać na: Profilaktycznych badaniach lekarskich (laryngologicznych, foniatrycznych i logopedycznych) kandydatów oraz absolwentów szkół pedagogicznych, Szkoleniach w zakresie prawidłowego oddychania i emisji głosu oraz zasad higieny narządu głosu, Szkoleniach dla lekarzy pierwszego kontaktu i laryngologów w zakresie podstawowej opieki nad osobami zawodowo narażonymi na nadmierny wysiłek głosowy. Szkolenie głosu, przygotowanie go do pracy tak, aby nie męczył się i nie ulegał zaburzeniom, polega przede wszystkim na nauce prawidłowej emisji głosu. Osoba mająca prawidłowo wyszkolony głos jest w stanie znieść długotrwały wysiłek głosowy, bez jakichkolwiek oznak zmęczenia.

Na emisję głosu składa się zespolona czynność oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w przestrzeniach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady. Prawidłowa emisja głosu wiąże się ze spełnieniem następujących warunków: opanowaniem prawidłowego toru oddechowego, prawidłową czynnością fałdów głosowych, właściwym używaniem rezonatorów, wyraźną artykulacją. Ćwiczenia oddechowe: Ćwiczenia w pozycji leżącej (na plecach na płaskim podłożu): Spokojny wdech i wydech, jedna dłoń ułożona na klatce piersiowej, druga na brzuchu (sprawdzamy tor oddychania powinien unosić się brzuch, a nie klatka piersiowa). Wdech wykonujemy nosem, wydech ustami. Ćwiczenie powtarzamy 3 razy. Pozycja jak wyżej, w czasie wydechu syczymy. Po wdechu na moment zatrzymujemy powietrze. Powtarzamy 3 razy. Syczenie z przerwami (zatrzymujemy wydech na 1 sekundę) bez dobierania powietrza. Trzy przerwy. Syczymy legato na jednym wydechu ze zmianą natężenia dźwięku (raz głośniej, raz ciszej). Powtarzamy ćwiczenie kilka razy. Syczymy staccato kilka powtórzeń (wg możliwości). Ćwiczenia w pozycji leżącej na brzuchu: Ramiona wyprostowane trzymamy przed sobą, podczas wdechu unosimy ręce i nogi, podczas wydechu syczymy legato. Ćwiczenie wykonujemy tak, jak poprzednie, ale podczas wydechu syczymy staccato. Kilkakrotnie powtarzamy ćwiczenie. Ćwiczenia w pozycji stojącej: Stoimy w lekkim rozkroku, plecy wyprostowane, jedna dłoń ułożona na brzuchu (na wysokości pępka), druga na klatce piersiowej. Wykonujemy kilka wdechów i wydechów kontrolując tor oddechowy. Pozycja jak wyżej. W czasie wdechu unosimy ramiona w bok, w czasie wydechu wolno opuszczamy ramiona do pozycji wyjściowej. Wdech z jednoczesnym szybkim uniesieniem rąk do boku, wydech z powolnym przesuwaniem rąk do przodu, aż do zupełnego ich złączenia. Opieramy głowę na złączonych z tyłu dłoniach. Przy wdechu przesuwamy łokcie silnie do tyłu, przy wydechu łokcie przesuwamy do przodu, aż do ich zetknięcia się. Jedną rękę kładziemy na brzuchu, w drugiej trzymamy zapaloną świecę w odległości ok. 20 35 cm od twarzy na wysokości ust. Wykonujemy szybki wdech, a następnie wydychamy powietrze równomiernie dmuchając tak, aby utrzymać jak najdłużej odchylony płomień świecy.

Naśladujemy zdyszanego pieska (wdech i wydech bardzo szybki) - na sylabach: cha - cha... Wciągamy powietrze nosem wyobrażając, że wąchamy bukiet bardzo pachnących kwiatów, zatrzymujemy na chwilę, wypuszczamy powietrze ustami swobodnie. Dłonie kładziemy: jedna na brzuchu, druga na boku w pasie (dolna okolica żeber). Wciągamy powietrze ustami - całkowity pełny wdech. Powietrze zatrzymujemy, ale tylko na chwilę. Wypuszczamy bardzo wolno, dmuchając jak najdłużej. Podczas wdechu należy unikać sytuacji, kiedy się "usztywniamy" (nie nabierajmy skrajnie dużo powietrza, powoduje to zbyt duże napięcie), cały czas jesteśmy rozluźnieni, a dłońmi kontrolujemy nasze ciało. Całkowity, pełny wdech ustami, przez chwilę zatrzymujemy powietrze. Wydmuchujemy je z dużą energią, wyobrażając, że mamy zdmuchnąć wszystkie świeczki z tortu. Dłońmi ułożonymi jak w ćw. 3 kontrolujemy, jak zachowuje się nasze ciało, zwłaszcza podczas wydechu. Nabieramy i wypuszczamy powietrze z otwartymi ustami tak, jakbyśmy bardzo mocno wzdychali. Kładziemy się na plecach, na brzuch kładziemy książkę, jedna ręka wzdłuż ciała, druga na książce (nie uciskać). Wciągamy powietrze spokojnie ustami i nosem i wypuszczamy energicznie krótkimi "porcjami" (wielokrotnie) na spółgłosce "s", "uderzając" powietrzem. Książka na brzuchu powinna za każdym razem "podskakiwać". Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozluźniają napięcie mięśniowe narządów głosu i ciała podczas sytuacji stresowych, pomagają podczas tremy, np. w czasie publicznych wystąpień. Ćwiczenia na legato 1. Naśladujemy syrenę na sylabie "wi", rozpoczynamy dźwiękiem od niskiego rejestru (ale wygodnego dla naszego głosu - nie za nisko) i "jedziemy" do góry, później analogicznie z góry na dół - nie przerywając, na jednym oddechu. Ćwiczenie jednocześnie uczy gospodarowania oddechem i wydłuża czas wydechu. 2. Na jednym dźwięku o wygodnej dla nas wysokości wymawiamy sylaby legato, łącząc je i mówiąc na jednym oddechu: a. mi - je - mi - jo - mi - je - mi - jo... b. hi - jo - hi - ju - hi - jo - hi - ju... c. wi - ja - wi - jo - wi - ja - wi - jo... 3. Składamy dłonie "okrągło" przy ustach tak, jak byśmy chcieli krzyknąć w lesie i usłyszeć echo, głośno krzyczymy, rozpoczynając wyższym dźwiękiem, samogłoskami:

Ćwiczenie, oprócz techniki legato, uczy jak bezpiecznie krzyczeć lub bardzo głośno mówić (na impuls oddechowy). Pamiętajmy o łączeniu dźwięków. 4. Na dwóch sąsiednich dźwiękach (niższym i wyższym) robimy "syrenę" (alarm samochodowy) na sylabach: Ćwiczenie wykonujemy jak najdłużej na jednym oddechu, pamiętając o legato. 5. Na dźwiękach rozpoczynających piosenkę - toast "Sto lat" (sol - mi) wymawiamy melodyjnie sylaby łącząc je (legato) i mówiąc na jednym oddechu: a. hi - ja - wi - ja - mi - ja... b. hi - jo - wi - jo - mi - jo... c. hi - ju - wi - ju - mi - ju... d. hi - je - wi - je - mi - je... Wszystkie ćwiczenia wykonujemy po uprzednim prawidłowo wykonanym wdechu (pełnym, nie za dużym, ramiona nie unoszą się do góry). Jeżeli faza wydechu wydaje nam się za krótka, wówczas poćwiczmy nabieranie powietrza nosem (tak jak byśmy wąchali kwiaty).

Praktyczne uwagi 1. Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozładowują napięcie nerwowe. 2. Unikajmy używania głosu w stanach silnego zdenerwowania (zwłaszcza krzyku). 3. Z suchością w ustach poradzimy sobie przygryzając lekko koniuszek języka. 4. Nie doprowadzajmy do skrajnego zmęczenia głosowego, róbmy kilkuminutowe przerwy w mówieniu czy śpiewaniu. Wskazane jest również popijanie ciepłych płynów, tj. woda, kompot. 5. Gazowane i zimne napoje powodują chrypkę, głos może stać się "matowy". Zły wpływ mają również: piwo, mocne alkohole, sok z czerwonej porzeczki, czekolada, dym papierosowy. 6. Niewskazane jest używanie głosu w niskich temperaturach (np. na podwórku). 7. Unikajmy mówienia na zbyt "podniesionym głosie" jak i również zbyt nisko. Nie mówmy także za cicho (większe zużycie powietrza, potrzebne mocne podparcie oddechowe). 8. Wyraźne wymawianie tekstu i dobra dykcja sprzyjają poprawnej fonacji (rozruszajmy ćwiczeniami zbyt leniwe usta). 9. Dobry, pełny oddech sprzyja zdrowiu i zdrowemu, młodemu wyglądowi. LITERATURA: 1. Śliwińska Kowalska M. Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli. 2. Tarasiewicz B. Mówię i śpiewam świadomie. 3. Toczyska B. Elementarne ćwiczenia dykcji. 4. Wojtyński Cz. Emisja głosu.