WSTĘP Głos ludzki jest częścią osobowości każdego człowieka. Wielu z nas nie widząc rozmówcy, po głosie przypisuje danej osobie wiele cech. Jest on nośnikiem wielu informacji o nas samych. Odnajdujemy w nim samopoczucie, stan emocjonalny, fizyczny, niektóre cechy charakteru, a nawet wyobrażamy sobie wygląd danej osoby. Każdy ma swój sposób mówienia, wysokość dźwięku oraz niepowtarzalną i charakterystyczną barwę. Coraz częściej głos staje się ważnym elementem naszego życia zawodowego. Wiele miejsc pracy wymaga od nas właściwego posługiwania się narządem mowy, czy to głosem, czy też językiem. Dużą grupę stanowią tu nauczyciele, którzy niestety w przeciwieństwie do innych grup, jak aktorzy czy śpiewacy, nie mają tak często możliwości szkolenia i pracy nad głosem. Brak wiedzy i odpowiedniej praktyki głosowej u nauczycieli spowodował pojawienie się wielu chorób, również zawodowych w tym środowisku. W związku z zaistniałą sytuacją Ministerstwo Edukacji i Sportu wprowadziło obowiązkowe zajęcia z przedmiotu emisja głosu na kierunkach nauczycielskich, by już na etapie kształcenia nauczycieli uświadomić znaczenie głosu w ich pracy.
ELEMENTY I ZADANIA EMISJI GŁOSU Głos łac. sonitus, vox - dźwięki wydawane przez aparat głosowy człowieka lub zwierzęcia łac. emitto - wysyłam, wydaję, puszczam wolno, emissio - wypuszczanie. 1 Głos nieodzownie łączy się z komunikacją i to zarówno w świecie ludzi jak i zwierząt. Posiada charakter osobniczy, indywidualny dla każdej jednostki. Uzależniony jest od wielu czynników, choćby od płci czy wieku danego osobnika. Coś, co odróżnia nas w świecie dźwięków od zwierząt, to umiejętność artykułowania takich tonów lub szmerów, które w efekcie stają się mową. W obecnym czasie głos i jego brzmienie, a w szczególności umiejętność właściwego operowania nim posiada szeroki wymiar. Stanowi nośnik do wymiany informacji w społeczeństwie. Jako narzędzie pracy może być miernikiem przydatności do danego zawodu? W aspekcie artystycznym, barwa i jakość głosu jest wyznacznikiem emocji odbieranych poprzez sztukę. W procesie komunikacji coraz większe znaczenie ma znajomość właściwego, a nawet manipulacyjnego użycia głosu. Komunikacja werbalna jest wyzwaniem dla każdego mówcy, ponieważ sztuką jest w taki sposób operować głosem, aby komunikat, który chcemy nadać był odebrany z właściwą intencją przez odbiorcę. Powstawanie głosu to nie tylko mechanika działania pewnych narządów, to również świadoma i celowa aktywność układu nerwowego. Życie stawia przed nami wiele różnorodnych zadań i celów, są wśród nich te, w których musimy wykazać się świadomym użyciem głosu nadając komunikatom odpowiednią intencję lub budując własny wizerunek. Istotna jest, zatem wiedza dotycząca aparatu mowy, prawideł jego wytwarzania i umiejętnego korzystania z jego walorów. Nauczanie emisji, właściwa higiena głosu i rehabilitacja pomoże zapobiec powstaniu zaburzeń, chorób, jakie związane są z tworzeniem dźwięków mowy. Emisja głosu, muz. To proces wydobywania głosu podczas mowy i śpiewu. Nauka emisji głosu obejmuje zwłaszcza oddychanie, artykulację, przechodzenie z jednego rejestru do drugiego, zmiany dynamiki i barwy. 2 Emisją głosu nazywamy zespoloną czynność oddychania i fonacji w połączeniu ze zjawiskiem rezonansu w komorach rezonacyjnych klatki piersiowej i nasady. [...] to nie tylko oddech i fonacja, ale również artykulacja, dykcja i ekspresja słowa, co warunkuje uzyskanie pięknego i wyrazistego głosu. 3 1 Encyklopedia PWN w trzech tomach, red. prow. A. Krupa, Warszawa 1999, s. 722. 2 Tamże, s. 563. 3 D. Dąbrowska, A. Dziwińska, Emisja głosu wybrane zagadnienia, Wałbrzych 2005, s. 54.
W pracy tej biorę pod uwagę elementy emisji głosu, które są niezbędne do właściwego i poprawnego emitowania dźwięku. Uznaję, bowiem, że na prawidłową emisję głosu składają się: postawa, oddech, fonacja, rezonans i artykulacja, a także wiedza dotycząca higieny głosu i zagrożeń, jakie niesie ze sobą nieumiejętne posługiwanie się głosem. POSTAWA Bardzo istotnym elementem dla funkcjonowania organizmu jest postawa. Sposób utrzymania ciała w przestrzeni i umiejętne utrzymanie jego struktur względem siebie wymaga od organizmu wiele wysiłku. Związany on jest z działającą na organizm człowieka siłą grawitacji, której podporządkowane są mięśnie współpracujące ze sobą w celu utrzymania stanu równowagi. Aby utrzymać stabilność postawy ciała i ograniczyć do minimum wysiłek i napięcie mięśni należy zwrócić uwagę na środki ciężkości głowy, barków i bioder, które powinny się znajdować jedne nad drugimi. Szczególnie ważne jest ustawienie miednicy i równomierne rozłożenie ciężaru ciała na obie nogi. Takie ustawienie ciała w pozycji stojącej można przyjąć za punkt odniesienia prawidłowej postawy, najbardziej optymalnej dla kręgosłupa, miednicy i mięśni odpowiedzialnych za utrzymanie ciała. W takiej pozycji inne funkcje naszego organizmu będą mogły przebiegać bez zakłóceń. Il. 1. Prawidłowa postawa 4. Podczas komunikacji najczęściej przyjmujemy postawę stojącą lub siedzącą, więc jej charakter ma szczególny wpływ na proces tworzenia głosu. Przybranie poprawnej postawy nadaje ciału takie właściwości fizyczne, które pozwalają dostosować je do częstych, szybkich i precyzyjnych zmian, jakich wymaga wydobycie głosu. 4 http://www.prostodozdrowia.pl
Wśród wyznaczników poprawnej postawy należy wymienić: 1. Wyprostowana głowa stanowiąca przedłużenie kręgosłupa, jakby czubek głowy ciągnąć do góry, niektórzy też określają to powiedzeniem uszy do góry. Takie ułożenie głowy pozwala na optymalne uelastycznienie mięśni szyi, dzięki czemu możliwe są szybkie i swobodne ruchy artykulacyjne oraz stworzone są najlepsze warunki dla rezonansu. 2. Ruchy mimiczne nie przypadkowe, broda lekko opuszczona, szyja swobodna, rozluźniona. 3. Mięśnie barków luźne, ramiona i ręce swobodnie opadające w dół. 4. Tułów niezgarbiony, wzmocniony kręgosłupem i oparty na miednicy, co pozwala na swobodne ruchy żeber i przepony oraz niczym nieskrępowane rozszerzenie klatki piersiowej. 5. Pośladki aktywne, uda i łydki sprężyste, elastyczne, stabilnie ustawione na podłożu. 6. Stopy silne, oparte całą powierzchnią na podstawie, równomiernie obciążone, dające wrażenie wrastania w podłogę, ukorzenienie. Stabilność i zbalansowanie ciała umożliwia efektywną funkcję oddechową, fonacyjną, rezonansową i artykulacyjną. Il. 2. Postawa podczas mowy 1-2 prawidłowa, 3-4 wadliwa. 5 Jadwiga Gałęska-Tritt (2007) przedstawia postawę z uwzględnieniem stanów psychofizjologii odczuć grawitacyjnych ciała człowieka. Traktuje całe ciało, jako instrument głosowy i dzieli go na trzy aparaty czynnościowe: rezonacyjno-artykulacyjny, aparat otwarcia i aparat rytmiczno-emocjonalny. Fundamentem i filarem ciała są nogi i tłocznia brzuszna, 5 J. Chaciński, K. Chacińska, Podstawy emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli muzyki, Słupsk 1999.
czyli aparat rytmiczno-emocjonalny, tułowie jest tu aparatem otwarcia i wspólnie należy je odczuwać, jako ciążenie grawitacyjne. Głowa określona, jako aparat rezonacyjnoartykulacyjny unosi pozostałe aparaty, stając się lewitującą częścią ciała. Oznacza to, że prawidłową postawę ciała należy kształtować przede wszystkim poprzez jego świadomość poczucia obu ciążeń lewitacyjno-grawitacyjnych. 6 Il. 3. Psychofizjologiczne kierunki odczuć grawitacyjno-lewitacyjnych instrumentu głosu 7 Często chcąc wyegzekwować właściwą postawę używa się określenia wyprostuj się. Nie jest to termin właściwy z powodu nawyków, jakie gruntujemy przez całe życie. Mamy tendencję do garbienia, pochylania głowy, siedzenia na krześle z nadmiernym wygięciem miednicy i usztywnionymi, uniesionymi barkami do góry. Polecenie wyprostuj się działa raczej negatywnie na sylwetkę, ponieważ przy ukształtowanych niewłaściwych wzorcach poprawa postawy nastąpi gwałtownie i będzie nieprawidłowa. Obciąży zbytnim napięciem wiele partii mięśni, które spowodują przeprost, usztywnienie ciała oraz przesunięcie środków ciężkości. Oczywiście taka postawa ciała po krótkim czasie stanie się niekomfortowa i z powrotem wróci do nawykowej postaci. Związek postawy ciała z wydobyciem głosu jest nierozerwalny. Aby móc właściwie operować głosem nieodzowna jest znajomość swego ciała i jego reakcje, umiejętność odczuwania położenia części ciała względem siebie, kierunku i możliwości ruchu oraz napięcia mięśni. Niezbędna jest tu swoboda, rozluźnienie i naturalność, które nie oznaczają bierności i bezwładu, ale świadome działanie poszczególnych partii mięśni. Aby to osiągnąć niezbędne jest odczucie równowagi pomiędzy napięciami i rozluźnieniami zarówno w obrębie narządów związanych bezpośrednio z wydobyciem głosu jak i całego organizmu. Każde 6 J. Gałęska-Tritt, Dzieci lubią śpiewać a my razem z nimi, Poznań 2007, s. 14. 7 J. Gałęska-Tritt, Śpiewam solo i w zespole, Poznań 2009, s. 22.
napięcie ma wpływ na powstawanie głosu. Usztywnienia pozornie niezwiązane z działaniem naszego aparatu mowy przechodzą na napięcia mięśni bezpośrednio go dotyczące. Mięśnie nawet bardzo odległe, ale o podobnej funkcji, reagują identycznie i jedno naprężenie rodzi następne. Mając świadomość ciała, właściwie zbudowaną wrażliwość czuciowo-ruchową można w sposób najbardziej ekonomiczny, ale co najważniejsze swobodny i właściwy wykonywać czynności również te związane z komunikacją. ODDECH Oddychanie jest jedną z podstawowych czynności życiowych i służy głównie wymianie gazowej. We wdychanym powietrzu znajduje się ok. 20,95% tlenu, 79% azotu, dwutlenek węgla stanowi 0,03%, 1% obejmuje argon i pozostałe gazy. W powietrzu wydychanym zmniejsza się ilość tlenu do ok. 16,5 %, natomiast zwiększa się do 4% ilość wydychanego dwutlenku węgla, poziom azotu nie zmienia się. Proces oddychania to wymiana powietrza między otoczeniem a płucami. Przepływ powietrza wyrównuje różnicę ciśnień panującą na zewnątrz i w płucach. Wymaga to ciągłej zmiany ciśnienia wewnątrz płuc powstałej dzięki zmianom objętości płuc. Związane jest to bezpośrednio z możliwością rozszerzania i kurczenia się klatki piersiowej, do której płuca przylegają za pomocą opłucnej. Proces ten zachodzi dzięki narządowi oddechowemu, który składa się z wielu struktur anatomicznych. Szkielet klatki piersiowej. 12 par żeber zbudowanych (w 1/3 długości) z chrząstki w jego przedniej części, (pozostałe 2/3 długości) część tylna z kości o pary żeber 1-7 zrośnięte z mostkiem zwane prawdziwymi (A) o pary żeber 8-10 zwane rzekomymi, połączone z mostkiem przez 7 żebro tworząc łuk żebrowy (B) o ostatnia para żeber zwana wolnymi zakończone są wśród mięśni ścian tułowia (C) mostek (D)
12 kręgów części piersiowej kręgosłupa (E) obojczyk (F) Il. 4. Szkielet klatki piersiowej 8 Mięśnie klatki piersiowej. Wdechowe o mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne o przepona o mięsień piersiowy większy o mięsień piersiowy mniejszy o mięsień zębaty przedni o najszerszy grzbietu (cz. żebrowa) 8 A. Szkiełkowska, E. Kazanecka, Emisja głosu: wskazówki metodyczne, Warszawa 2011, s. 30.
Il. 5.1. Wdechowe mięśnie klatki piersiowej. 9 Il. 5.2. Wdechowe mięśnie klatki piersiowej 10. Mięśnie klatki piersiowej. Wydechowe o mięsień prosty brzucha o mięsień poprzeczny 9 Tamże, s. 32. 10 Tamże, s. 34.
o mięsień skośny zewnętrzny o mięsień skośny wewnętrzny Il. 6. Wydechowe mięśnie klatki piersiowej. 11 Wnętrze klatki piersiowej wypełniają płuca (prawe płuco trzypłatowe) oraz serce wraz z dużymi naczyniami krwionośnymi. Il. 7. Płuca i serce. 12 11 Tamże, s. 34. 12 http://pl.123rf.com
Układ oddechowy. Górne drogi oddechowe o jama nosowa o jama ustna o gardło o krtań Dolne drogi oddechowe o tchawica o oskrzela o pęcherzyki płucne Il. 8. Schemat układu oddechowego 13 13 http://www.jestemchory.pl
Mechanizm oddychania składa się z trzech faz. Pierwsza to wdech, przy którym zwiększa się pojemność płuc. Dochodzi do powiększenia klatki piersiowej w trzech wymiarach dzięki mięśniom wdechowym. Najważniejsze z nich to mięśnie międzyżebrowe i przepona, która jest cienkim mięśniem wysklepionym ku górze, oddzielającym jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Przepona napinając się opada na dół, mięśnie brzucha rozluźniają się powodując wypchnięcie powłoki brzucha do przodu, a żebra rozszerzają się na boki prostując kręgosłup. Kolejna, to bezdech, podczas którego następuje wymiana gazowa, by zaraz po nim płynnie przejść do fazy wydechu. Trzecia, ostatnia faza to wydalanie powietrza z płuc, czyli wydech, przy którym klatka piersiowa zmniejsza swoją objętość. Przepona ulega rozluźnieniu opadając w dół, mięśnie brzucha napinają się, a żebra w sposób czynny zostają opuszczone. Początkowo działa na nie siła sprężysta klatki piersiowej, po czym włączają się mięśnie wydechowe. Wymiana gazów, a tym samym oddychanie jest odruchem bezwarunkowym, który nazywa się oddechem statycznym. Charakteryzują go spokojne, wolne wdechy i wydechy, których fazy są prawie równe, a torem oddechowym jest nos. W ciągu minuty wykonujemy ok. 16-20 oddechów zużywając jednorazowo około 0,5 litra powietrza. wdech wydech Kolejną funkcją układu oddechowego jest udział w powstawaniu głosu. Koordynacja oddechu z fonacją wymaga nakładu pewnej pracy. Świadoma praca nad zmianą rytmu i głębokości oddechu może wpływać na zwiększenie jego wydajności. Mowa o oddechu dynamicznym, w którym faza wdechu zdecydowanie skraca się na korzyść długiego wydechu, a ten zależy od długości wymawianego zdania czy śpiewanej frazy. Zużycie powietrza na jednorazowy wdech wynosi około 1 do 2 litrów powietrza. Niezbędne do poprawnej fonacji oddychanie, trzeba najczęściej w świadomy sposób wypracować.
wdech wydech Poprawny oddech w emisji głosu charakteryzuje się swobodą i elastycznością, gdyż wypływa z oddechu fizjologicznego. Spokój ciała i wolne mięśnie od naprężeń są podstawą do osiągnięcia właściwego oddechu w pracy głosem. Niestety złe nawyki powodują, że najczęściej wykorzystane są niewłaściwe tory oddechowe. W zależności od zaangażowania poszczególnych mięśni oddechowych, wyróżniamy następujące typy oddychania: Obojczykowo-żebrowy zwany też szczytowym, charakteryzuje się wydatnym unoszeniem ramion i szczytu klatki piersiowej podczas wdechu. Uruchamiana jest praca dodatkowych mięśni przymocowanych do kręgosłupa, czaszki i obręczy kończyn górnych, które muszą pełnić funkcję mięśni wdechowych. Ten typ oddechu powoduje szereg napięć w okolicy gardła i krtani, co ma przełożenie na ich pracę. Pojawiają się dodatkowe czynności zupełnie niepotrzebne, które nie dają kontroli nad wydychanym powietrzem. Przestrzeń oddechowa zużytkowana do tego typu oddechu jest znikoma, ponieważ niewielka ilość powietrza obejmuje tylko szczyty płuc. Dla fonacji, ten typ jest zdecydowanie nieprawidłowy.
Il. 9. Tor szczytowy. 14 Piersiowy (żebrowy) uruchamia pracę górnej części klatki piersiowej podczas wdechu. Powietrze wypełnia część płuc w okolicy żeber prawdziwych. Pracują wtedy dodatkowe mięśnie klatki piersiowej, które sprzyjają napięciom w okolicy szyi, co skraca zdecydowanie fazę wydechową. Il.10. Tor piersiowy. 15 Brzuszny powoduje, że w trakcie wdechu żebra właściwie nie pracują, natomiast ściana brzucha uwypukla się i jest mocno napięta, a dodatkowo napinają się mięśnie grzbietu. W jamie brzusznej powstaje duże ciśnienie, które unieruchamia przeponę i przenosi napięcie mięśniowe do krtani. Il.11. Tor brzuszny. 16 14 Rehabilitacja zawodowych zaburzeń głosu : poradnik dla nauczyciela, pod red. M. Śliwińska-Kowalska, Łódź 2009. 15 A. Szkiełkowska, E. Kazanecka, dz. cyt. s. 40.
Żebrowo-przeponowo-brzuszny (całościowy, mieszany) jest najbardziej efektywny dla mowy i śpiewu. Poprzez skurcz przepony poszerza się dolna część klatki piersiowej we wszystkich kierunkach. W oddechu biorą udział żebra klatki piersiowej powodując zwiększenie jej objętości. Towarzyszy mu także równomierne, ale niezbyt duże zwiększenie obwodu brzucha. Wdech wypełnia całą objętość płuc, nie wywołując przy tym dodatkowych napięć. Przy wydechu przepona stopniowo rozluźnia się, żebra wracają do pozycji wyjściowej, a brzuch wciągany jest do wewnątrz. Il. 12. Tor mieszany 17. W czasie wspomnianego już oddechu dynamicznego wykorzystywanego w fonacji istotą jest, aby wydech stał się możliwie najdłuższy przy krótkim wdechu. Wiąże się to ze zmianą naturalnej pracy mięśni oddechowych, a konkretniej z podparciem oddechowym (z wł.) Appoggio. Dla uzyskania wydłużonej fazy wydechowej konieczne jest wypracowanie umiejętności kontroli wydychanego powietrza. Jedynym organem, który podda się takiej kontroli są mięśnie oddechowe, ponieważ to ich działanie decyduje o sposobie wydalania zużytego powietrza przez układ oddechowy. Spowolnienie fazy wydechowej polega na utrzymaniu w rozszerzeniu klatki piersiowej możliwie jak najdłużej. Stan ten wymaga, aby jednocześnie aktywne były mięśnie wdechowe, które stawiać mają opór mięśniom działającym antagonistycznie, czyli wydechowym. Świadoma kontrola pracy mięśni napinających dolne żebra, pozwala przeciwdziałać wydechowi, kontrolować go i hamować. Podparcie oddechowe powoduje, 16 Tamże, s. 42. 17 Tamże.
że mimo spadku napięcia przepony, co naturalnie kieruje ją ku górze wraz z wydechem, klatka piersiowa nie zapada się jak przy wydechu, ale utrzymuje się w rozszerzeniu, a powietrze z płuc wolno i pod odpowiednim ciśnieniem wydostaje się na zewnątrz. Przy podparciu oddechowym tak jak przy wszystkich czynnościach związanych z fonacją ważne jest zachowanie swobody i elastyczności mięśni. Schemat wdechu, wydechu i podparcia oddechowego przedstawia Il.13.1-3. Il. 13.1. Wdech Il. 13.2. Wydech Il. 13.3 Podparcie oddechowe