Wprowadzenie w krajach Unii Europejskiej

Dodatek ekstraktów z ziół do wody pitnej dla kurcząt brojlerów Wiadomości Zootechniczne, R. LV (2017), 3: 87 93 Wpływ dodatku ekstraktów z ziół do wody pitnej na wyniki produkcyjne i wybrane parametry jakościowe mięsa kurcząt brojlerów Iwona Skomorucha, Ewa Sosnówka-Czajka Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa Wprowadzenie w krajach Unii Europejskiej w 2006 r. zakazu stosowania antybiotyków paszowych jako stymulatorów wzrostu spowodowało szybki rozwój badań nad środkami alternatywnymi. Oprócz prebiotyków, probiotyków i kwasów organicznych coraz większe zainteresowanie budzą także wszelkiego rodzaju preparaty pochodzenia roślinnego, tzw. fitobiotyki, które są uważane za dodatki naturalne i bezpieczne, charakteryzujące się szerokim zakresem oddziaływania na organizm zwierzęcy (Alçiçek i in., 2004; Hippenstiel i in., 2011; Hashemipour i in., 2013). Liczne badania wskazują, że dodatek do paszy czy wody ziół i ich ekstraktów ma pozytywny wpływ na parametry produkcji, w tym spożycie i wykorzystanie paszy oraz przyrosty masy ciała u drobiu (Hertrampf, 2001; Kwiecień i in., 2006; Bölükbaşı i in., 2008; Skomorucha i Sosnówka-Czajka, 2013). W ziołach upatruje się również korzystnych działań w kierunku poprawy jakości produktów pochodzenia zwierzęcego. W przypadku mięsa drobiowego, charakteryzującego się stosunkowo wysokim poziomem kwasów wielonienasyconych PUFA, poszukuje się naturalnych antyoksydantów hamujących peroksydację lipidów, stanowiącą poważny problem dla przemysłu mięsnego z powodu negatywnego wpływu na zapach, smak, teksturę i wartość odżywczą mięsa (Ahn i in., 2007). Stąd też, obecnie przeprowadza się badania nad wpływem roślin ziołowych, którym przypisywane są właściwości antyoksydacyjne, na poprawę jakości mięsa drobiowego (Kamboh i Zhu, 2013; Loetscher i in., 2013; Kasapidou i in., 2014). Czaja i Gornowicz (2004) podają, że dodatek mieszanki ziołowej do mieszanek paszowych wpływa korzystnie zarówno na efektywność odchowu, jak również na zabarwienie i jakość tuszek. Z kolei Luna i in. (2010) wykazali, że stosowanie naturalnych antyoksydantów może poprawić jakość mięsa drobiowego. Literatura podaje, że do roślin ziołowych wykazujących właściwości antyoksydacyjne można zaliczyć między innymi: melisę (Marcinčáková i in., 2011; Kasapidou i in., 2014), szałwię (Lopez-Bote i in., 1998; Wereńska, 2013) oraz pokrzywę (Bonetti i in., 2016). Celem badań było określenie wpływu dodatku do wody pitnej ekstraktu z ziela melisy lekarskiej (Melissa officinalis L.), szałwii lekarskiej (Salvia officinalis L.) oraz pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.) na: wyniki produkcyjne, ph, wodochłonność, barwę oraz skład chemiczny mięśni piersiowych i nóg kurcząt brojlerów. Materiał i metody Materiał doświadczalny stanowiło 640 sztuk jednodniowych kurcząt brojlerów Ross 308 pochodzących z Zakładu Wylęgu Drobiu w Łężkowicach. W pierwszym dniu życia pisklęta po zważeniu i oznakowaniu znaczkami pisklęcymi przydzielono do czterech grup, z których każda składała się z czterech podgrup. Grupę I stanowiła kontrola, w grupach II, III i IV od 21. do 42. dnia odchowu ptaków dodawano do poideł z wodą odpowiednio: ekstrakt z ziela melisy lekarskiej (Melissa officinalis L.), ekstrakt z szałwii lekarskiej (Salvia officinalis L.) oraz ekstrakt pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.) w ilości 2 ml/l wody. 87

I. Skomorucha i E. Sosnówka-Czajka Ptaki utrzymywano przez okres 42 dni na ściółce o obsadzie nie przekraczającej 33 kg/m 2 (Rozporządzenie MRiRW, Dz. U. 2010.56.344). Wszystkie grupy miały ujednolicone warunki środowiskowe oraz żywieniowe. Kurczęta żywiono do woli mieszankami typu: starter do 3. tygodnia (EM 12,5 MJ; BO 22%), od 4. do 5. grower (EM 13 MJ; BO 20,5%), a w 6. tygodniu życia finiszer (EM 13 MJ; BO 20,5%), przygotowanymi na bazie koncentratów. Przez cały okres odchowu kurczęta brojlery miały swobodny dostęp do paszy i poideł z wodą. Podczas doświadczenia kontrolowano masę ciała ptaków, wykorzystanie paszy na przyrost 1 kg masy ciała oraz śmiertelność. W 42. dniu odchowu kurcząt brojlerów wybrano z każdej grupy po 20 ptaków o masie zbliżonej do średniej w grupie. Wybrane kurczęta ubito i po 15 minutach po uboju oraz po 24 godzinach po uboju, po wcześniejszym schłodzeniu tuszki w temperaturze 4 o C wykonano pomiar ph mięśni piersiowych i nóg (ph 15 i ph 24 ). Pomiary ph wykonano za pomocą pehametru CyberScan 10 przy użyciu elektrody EC-FG 73905. Następnie, wypreparowano mięśnie piersiowe oraz nóg i określono ich barwę kolorymetrem odbiciowym CR 310 firmy Minolta w systemie pomiarowym L*a*b*, gdzie L* to jasność, a* odpowiada barwie czerwonej, b* barwie żółtej. Oznaczono także wodochłonność mięśni (WHC) według metodyki podanej przez Grau a i Hamma (1953) oraz wyciek ze straty wagi mięsa po 24 h chłodzeniu w 4 o C. Dodatkowo, w próbkach mięśni oznaczono skład chemiczny (sucha masa, białko ogólne i tłuszcz surowy): SOP M. 011a wersja 1 z 28.03.11. PN -ISO 1442:2000 Mięso i Przetwory mięsne Oznaczenie zawartości wody. SOP M.007 wersja 2 z 21.02.2008 Oznaczenie azotu w mięsie i produktach mięsnych, metoda Kjeldahla, SOP M.013a wersja 1 z 28.03.11 PN-ISO 1444 : 2000 Mięso i przetwory mięsne Oznaczanie zawartości tłuszczu wolnego. Analizy zostały przeprowadzone w Centralnym Laboratorium Instytutu Zootechniki PIB w Aleksandrowicach. Ekstrakty spirytusowe z ziół zostały wykonane w profesjonalnej firmie zielarskiej i posiadały świadectwo zgodności z normami jakościowymi opracowanymi w tym zakładzie (ZN-16/ NX/900, ZN-07/NX/523, ZN-11/NX/546). Wyniki opracowano statystycznie za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji, szacując istotności różnic testem Duncana. Do obliczeń statystycznych użyto programu Statgraphics plus 6.0. Wyniki i ich omówienie W badaniach własnych dodatek do wody pitnej ekstraktów z ziół uznawanych za silnie antyoksydacyjne, tj. melisy lekarskiej, szałwii lekarskiej oraz pokrzywy zwyczajnej w ilości 2 ml/l nie miał statystycznie istotnego wpływu na masę ciała i wykorzystanie paszy (tab. 1). Można jednakże zauważyć tendencję do większej masy ciała w 42. dniu doświadczenia u kurcząt z grup otrzymujących ekstrakty z ziół w porównaniu z kurczętami z grupy kontrolnej, odpowiednio o: 40, 29 i 57 g. Kasapidou i in. (2014) odnotowali większą końcową masę ciała kurcząt odchowywanych ekologicznie i skarmianych paszą z dodatkiem melisy w ilości 5 g/kg w porównaniu z grupą kontrolną, jednakże nie stwierdzono podobnego efektu w grupach, gdzie stężenie melisy w paszy wynosiło 2,5 oraz 10 g/kg. Autorzy wykazali również pozytywny wpływ dodatku melisy na wykorzystanie paszy przez kurczęta brojlery. Z kolei, Marcinčáková i in. (2011) nie obserwowali wpływu suplementacji diety melisą w ilości 20 g/kg ani na końcową masę ciała ani na wykorzystanie paszy przez kurczęta brojlery Ross 308. Podobnie, Skomorucha i Sosnówka-Czajka (2013) nie wykazały statystycznie istotnych różnic w końcowej masie ciała i wykorzystaniu paszy pomiędzy kurczętami z grupy kontrolnej a ptakami otrzymującymi dodatek do wody ekstraktu z melisy w ilości 2 ml/l. Koreleski i Świątkiewicz (2007) nie stwierdzili natomiast wpływu dodatku szałwii, a Loetscher i in. (2013) dodatku pokrzywy do paszy kurcząt brojlerów na ich końcową masę ciała, spożycie i wykorzystanie paszy. Schleicher i in. (1998) podali, że dodatek rumianku lub mniszka lekarskiego do diety kurcząt brojlerów obniżył śmiertelność ptaków. Kasapidou i in. (2014) obserwowali niższy odsetek kurcząt padłych w grupach, w których dodawano do diety ekstrakt z melisy lekarskiej w porównaniu z grupą kontrolną. Również w badaniach Skomoruchy i Sosnówki-Czajki (2013) 100% przeżywalnością odznaczały się kurczęta brojle- 88

Dodatek ekstraktów z ziół do wody pitnej dla kurcząt brojlerów ry otrzymujące do wody ekstrakt z melisy lekarskiej. Podobnie w badaniach własnych również stwierdzono pozytywny wpływ działania melisy lekarskiej na przeżywalność kurcząt brojlerów w okresie jej podawania, tj. od 22. do 42. dnia życia w porównaniu z grupą kontrolną. Najniższą śmiertelność 0,83% odnotowano w grupie otrzymującej do wody ekstrakt z pokrzywy zwyczajnej (tab. 1), co jest zgodne z badaniami Loetscher i in. (2013). Masa ciała (g) Body weight (g) Wyszczególnienie Item Wykorzystanie paszy (kg) na przyrost 1 kg masy ciała Feed conversion ratio (kg/kg gain) Śmiertelność (%) Mortality (%) Tabela 1. Wyniki produkcyjne kurcząt brojlerów Table 1. Production results of broiler chickens Dni odchowu Days of rearing I kontrola control Grupa Group II melisa lemon balm III szałwia sage IV pokrzywa nettle SEM 1 45,21 45,84 45,52 45,59 0,40 21 582,32 600,12 593,37 577,85 12,55 42 2351,07 2394,10 2380,00 2408,99 63,58 1 21 1,47 a 1,47 a 1,48 a 1,55 b 0,02 22 42 1,81 1,80 1,81 1,79 0,02 1 42 1,71 1,71 1,72 1,73 0,01 1 21 1,67 3,33 2,0 0,83 22 42 2,5 1,67 3,00 0,83 1 42 4,17 5,00 5,0 1,67 a,b wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie istotnie (P 0,05). a,b values in rows with different letters differ significantly (P 0.05). ph Tabela 2. Jakość mięśni piersiowych 42-dniowych kurcząt brojlerów Table 2. Quality of breast and leg muscles from 42-day-old broiler chickens Wyszczególnienie Item I kontrola control II melisa lemon balm Grupa Group III szałwia sage IV pokrzywa nettle SEM 15 min 6,68 6,86 6,64 6,72 0,08 24 h 6,29 6,31 6,22 6,25 0,03 Wyciek (%) Drip loss (%) 0,86 0,86 1,04 0,90 0,16 Barwa Colour Skład chemiczny (%) Chemical composition (%) WHC (%) 12,39 Aa 15,01 17,69 B 16,22 b 1,25 L* 54,76 a 57,09 58,47 b 57,32 1,00 a* 10,63 A 9,51 B 9,18 B 9,67 B 0,25 b* 11,88 A 13,07 B 13,29 Bb 12,56 a 0,24 sucha masa dry matter białko ogólne crude protein tłuszcz surowy crude fat 24,50 24,51 24,61 24,53 0,29 23,61 23,44 23,32 23,48 0,30 1,23 1,31 1,49 1,25 0,12 A,B wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie wysoko istotnie (P 0,01). A,B values in rows with different letters differ highly significantly (P 0.01). a,b wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie istotnie (P 0,05). a,b values in rows with different letters differ significantly (P 0.05). 89

I. Skomorucha i E. Sosnówka-Czajka Zioła i przyprawy wykazujące właściwości przeciwbakteryjne, przeciwpasożytnicze, przeciwwirusowe i antyoksydacyjne są stosowane jako dodatek do diety drobiu nie tylko w celu wzrostu wydajności i poprawy stanu zdrowia, ale także w celu poprawy jakości produktu końcowego (Kasapidou i in., 2014; Kirkpinar i in., 2014). W tabelach 2 i 3 przedstawiono jakość mięśni piersiowych i nóg 42-dniowych kurcząt brojlerów. Nie odnotowano statystycznie istotnych różnic pomiędzy grupami w ph1 5 i ph 24 oraz wycieku w przypadku mięśni piersiowych i nóg. Stwierdzono natomiast większy wskaźnik WHC mięśni piersiowych kurcząt brojlerów z grupy otrzymującej do wody ekstrakt z szałwii lekarskiej i pokrzywy zwyczajnej w porównaniu z grupą kontrolną, odpowiednio przy P 0,01 i P 0,05 (tab. 2). Czaja i Gornowicz (2004) nie stwierdziły z kolei statystycznie istotnego wpływu żywienia ptaków mieszankami paszowymi z udziałem ziół na wodochłonność ich mięśni. Tabela 3. Jakość mięśni nóg 42-dniowych kurcząt brojlerów Table 3. Quality of breast and leg muscles from 42-day-old broiler chickens ph Wyszczególnienie Item I kontrola control II melisa lemon balm Grupa Group III szałwia sage IV pokrzywa nettle SEM 15 min 6,72 6,77 6,83 6,72 0,04 24 h 6,73 6,78 6,69 6,65 0,04 Wyciek (%) Drip loss (%) 0,37 0,42 0,41 0,32 0,08 Barwa Colour WHC (%) 11,56 10,89 9,95 10,07 1,03 L* 47,73 48,20 a 48,63 a 46,96 b 0,42 a* 15,79 15,82 15,19 15,74 0,23 b* 9,53 bc 9,93 ac 10,53 Aa 9,04 Bb 0,30 Skład chemiczny (%) Chemical composition (%) sucha masa dry matter białko ogólne crude protein tuszcz surowy crude fat 24,83 24,85 25,03 24,34 0,41 19,10 Aa 19,37 A 19,90 b 20,35 B 0,18 5,27 a 5,27 a 5,19 a 3,81 b 0,37 A,B wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie wysoko istotnie (P 0,01). A,B values in rows with different letters differ highly significantly (P 0.01). a,b wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie istotnie (P 0,05). a,b values in rows with different letters differ significantly (P 0.05). Zioła i komponenty roślinne używane jako antyoksydanty wpływają zazwyczaj na kolor mięsa drobiowego (Young i in., 2003; Karre i in., 2013). Eleroğlu i in. (2013) odnotowali jaśniejszy kolor mięśni piersiowych kurcząt brojlerów karmionych paszą z dodatkiem melisy w ilości 10 g/kg paszy. W badaniach własnych dodatek do wody ekstraktu z melisy lekarskiej i pokrzywy zwyczajnej nie miał wpływu na wskaźnik L*, odnotowano natomiast jaśniejszą barwę mięśni piersiowych kurcząt brojlerów z grupy pojonych wodą z dodatkiem ekstraktu z szałwii lekarskiej w porównaniu z grupą kontrolną, przy P 0,05 (tab. 2). Ekstrakty z pojedynczych ziół miały wpływ na mniejsze wysycenie mięśni piersiowych w kierunku czerwieni (P 0,01), a ekstrakt z melisy lekarskiej i szałwii lekarskiej wpłynął również na większe wysycenie mięśni piersio- 90

Dodatek ekstraktów z ziół do wody pitnej dla kurcząt brojlerów wych w kierunku żółci (P 0,01) w porównaniu z grupą kontrolną (tab. 2). W przypadku mięśni nóg różnicę odnotowano w barwie żółtej pomiędzy grupą kontrolną a grupą otrzymującą wodę z dodatkiem ekstraktu z szałwii lekarskiej przy P 0,05 (tab. 3). Kasapidou i in. (2014) uzyskali również niższy poziom wskaźnika a* mięśni piersiowych ptaków skarmianych paszą z dodatkiem melisy, choć nie były to różnice statystycznie istotne. Także Kirkpinar i in. (2014) stwierdzili wpływ dodatku do paszy oregano silnego przeciwutleniacza na mniejsze wysycenie mięśni piersiowych w kierunku czerwieni w stosunku do grupy kontrolnej. Aksu i in. (2014) odnotowali natomiast wpływ dodatku tymianku do diety przepiórek na wskaźnik a* i brak wpływy na wskaźniki L* i b* w przypadku mięśni piersiowych. W tabelach 2 i 3 przedstawiono również skład chemiczny w mięśniach 42-dniowych kurcząt brojlerów. W przypadku mięśni nóg wykazano wyższy poziom białka ogólnego w grupach, w których dodawano do wody ekstrakt z szałwii lekarskiej i pokrzywy zwyczajnej, odpowiednio przy P 0,05 i P 0,01. Z kolei Kasapidou i in. (2014) uzyskali wzrost zawartości białka w mięśniach piersiowych i nóg kurcząt brojlerów otrzymujących do diety dodatek melisy lekarskiej, czego jednak nie potwierdzają badania własne. Marcinčáková i in. (2011) również nie stwierdzili wpływu dodatku melisy do diety na poziom suchej masy, białka surowego i tłuszczu w mięśniach kurcząt. Czaja i Gornowicz (2004) z kolei wykazały wyższą zawartość tłuszczu w mięśniach kurcząt otrzymujących w paszy mieszankę ziołową. W badaniach własnych odnotowano niższą zawartość tłuszczu surowego w mięśniach nóg kurcząt otrzymujących dodatek do wody ekstraktu z pokrzywy zwyczajnej z w porównaniu z pozostałymi grupami, przy P 0,05 (tab. 3). W podsumowaniu należy stwierdzić, że dodatek do wody pitnej ekstraktów z pojedynczych ziół wykazujących działanie antyoksydacyjne w ilości 2 ml/l nie miał wpływu na masę ciała i wykorzystanie paszy na przyrost 1 kg masy ciała kurcząt brojlerów. W okresie podawania kurczętom brojlerom wody pitnej z dodatkiem ekstraktów z ziół obserwowano pozytywny wpływ melisy lekarskiej i pokrzywy zwyczajnej na przeżywalność ptaków w porównaniu z pozostałymi grupami. Wykazano zmianę zabarwienia mięśni piersiowych kurcząt brojlerów otrzymujących do wody dodatek z ekstraktów z ziół. Ekstrakt z szałwii lekarskiej i pokrzywy zwyczajnej pogorszył wodochłonność mięśni piersiowych ptaków w porównaniu z grupą kontrolną, natomiast ekstrakt z pokrzywy zwyczajnej wpłynął na procentowy wzrost białka ogólnego i spadek tłuszczu surowego w mięśniach nóg kurcząt brojlerów. Literatura Ahn J., Grun I., Mustapha A. (2007). Effects of plant extracts on microbial growth, color change, and lipid oxidation in cooked beef. Food Microbiol., 24: 7 14. Aksu T., Aksu M.I., Önel S.E., Yakan A., Kaya D.A., Baylan M. (2014). Effect of thyme oil (Thymbra spicata L. var. spicata) on meat quality in Japanese quails. Europ. Poultry Sci., 78, DOI: 10.1399/eps.2013.6. Alçiçek A., Bozkurt M., Çabuk M. (2004). The effect of mixture of herbal essential oils, an organic acid or a probiotic on broiler performance. S. Afr. J. Anim. Sci., 34, 4: 217 222. Bölükbaşı Ş.C., Erhan M.K., Kaynar Ő. (2008). The effect of feeding thyme, sage and rosemary oil on laying hen performance, cholesterol and some proteins ratio of egg yolk and Escherichia coli count in feces. Arch. Geflügelk., 72, 5: 231 237. Bonetti G., Tedeschi P., Meca G., Bertelli D., Mañes J., Barandolini V., Maietti A. (2016). In vitro bioaccessibility, transepithelial transport and antioxidant activity of Urtica dioica L. phenolic compounds in nettle based food products. Food Funct., 7: 4222 4230. Czaja L., Gornowicz E. (2004). Effect of herb mixture supplement in broiler chicken diet on water holding capacity and chemical composition of muscle. Rocz. Nauk. Zoot., 31, 1: 77 86 (in Polish). Eleroğlu H., Yildirim A., Işikli N.D., Şekeroğlu A., Duman M. (2013). Comparison of meat quality and fatty acid profile in slow-growing chicken genotypes fed diets supplemented with Origanum vulgare or Melissa officinalis leaves under the organic system. Italian J. Anim. Sci., 12: 395 403. 91

I. Skomorucha i E. Sosnówka-Czajka Grau R., Hamm R. (1953). Eine einfache Methode zur Bestimmung der Wasserbidung im Muskel. Naturwiss., 40: 29 30. Hashemipour H., Kermanshahi H., Golian A., Veldkamp T. (2013). Effect of thymol and carvacrol feed supplementation on performance, antioxidant enzyme activities, fatty acid composition, digestive enzyme activities, and immune response in broiler chickens. Poultry Sci., 92: 2059 2069. Hertrampf J.W. (2001). Alternative antibacterial performance parameters. Poultry Int., 40: 50 52. Hippenstiel F., Abdel-Wareth A.A.A., Kehraus S., Südekum K-H. (2011). Effect of selected herbs and essential oils, and their active components on feed intake and performance of broilers a review. Arch. Geflügelk., 75, 4: 226 234. Kamboh A.A., Zhu W.Y. (2013). Effect of increasing levels of bioflavonoids in broiler feed on plasma anti-oxidative potential, lipid metabolites, and fatty acid composition of meat. Poultry Sci., 92: 454 461. Karre L., Lopez K., Getty K.J.K. (2013). Natural antioxidants in meat and poultry products. Meat Sci., 94: 220 227. Kasapidou E., Giannenas I., Mitlianga P., Sinapis E., Bouloumpasi E., Petrotos K., Manouras A., Kyriazakis I. (2014). Effect of Melissa officinalis supplementation on growth performance and meat quality characteristics in organically produced broilers. Brit. Poultry Sci., 55, 6: 774 784. Kirkpinar F., Ünlu H.B., Serdaroğlu M., Turp G.Y. (2014). Effects of dietary oregano and garlic essential oils on carcass characteristics, meat composition, colour, ph and sensory quality of broiler meat. Brit. Poultry Sci., 55, 2: 157 166. Koreleski J., Świątkiewicz S. (2007). Dietary supplementation with plant extracts, xanthophylls and synthetic antioxidants: Effect on fatty acid profile and oxidative stability of frozen stored chicken breast meat. J. Anim. Feed Sci., 16: 463 471. Kwiecień M., Winiarska-Mieczan A., Kapica M. (2006). The influence of some herbs on chemical composition, lipid metabolism indices, ALAT and ASAT activity in broiler chickens liver. Pol. J. Nat. Sci., Suppl., 3: 439 444. Loetscher Y., Kreuzer M., Messikommer R.E. (2013). Oxidative stability of the meat of broilers supplemented with rosemary leaves, rosehip fruits, chokeberry pomace, and entire nettle, and effects on performance and meat quality. Poultry Sci., 92: 2938 2948. Lopez-Bote C.J., Gray J.I., Gomaa E.A., Flegal C.J. (1998). Effect of dietary administration of oil extracts from rosemary and sage on lipid oxidation in broiler meat. Brit. Poultry Sci., 39: 235 240. Luna A., Labaque M.C., Zygadlo J.A., Marin R.H. (2010). Effects of thymol and carvacrol feed supplementation on lipid oxidation in broiler meat. Poultry Sci., 89: 366 370. Marcinčáková D., Čertik M., Marcinčák S., Popelka P., Šlimkova J., Klempová T., Petrovič V., Tučkova M., Bača M. (2011). Effect of dietary supplementation of Melissa officinalis and combination of Achillea millefolium and Crataegus oxyacantha on broiler growth performance, fatty acid composition and lipid oxidation of chicken meat. Ital. J. Anim. Sci., 10: 165 170. Schleicher A., Fritz Z., Kinal S. (1998). Zastosowanie wybranych ziół w mieszankach treściwych dla kurcząt rzeźnych. Rocz. Nauk. Zoot., 25, 3: 213 224. Skomorucha I, Sosnówka-Czajka E. (2013). Effect of water supplementation with herbal extracts on broiler chicken welfare. Ann. Anim. Sci., 13, 4: 849 857. Wereńska M. (2013). Naturalne antyutleniacze stosowane do mięsa. Nauki Inż. Technol., 1, 8: 79 90. Young J., Stagsted J., Jensen S., Karlsson A., Henckel P. (2003). Ascorbic acid, alpha-tocopherol, and oregano supplements reduce stress-induced deterioration of chicken meat quality. Poultry Sci., 82: 1343 1351. EFFECT OF ADDING HERB EXTRACTS TO DRINKING WATER ON PRODUCTION RESULTS AND SOME QUALITY PARAMETERS OF BROILER CHICKEN MEAT Summary The objective of the study was to determine the effect of supplementing drinking water with extracts from lemon balm (Melissa officinalis L.), sage (Salvia officinalis L.) and common nettle (Urtica dioica L.) on performance, ph, water holding capacity (WHC), colour, and chemical composition of breast and leg muscles in broiler chickens. Birds were allocated to four experimental groups: group I (control), and groups II, III and IV 92

Dodatek ekstraktów z ziół do wody pitnej dla kurcząt brojlerów which received extracts from lemon balm, sage and common nettle, respectively, added to water in the drinking troughs (2 ml/l of water) from 22 to 42 days of rearing. Body weight, feed conversion and mortality were recorded throughout the study. At 42 days, 20 birds from each group were slaughtered, and the breast and leg muscles were measured for ph15 and ph24, colour, WHC, and drip loss; muscle samples were also analysed for dry matter, crude protein and crude fat. The supplementation of drinking water with extracts from single herbs with antioxidant effects at 2 ml/l had no effect on body weight and feed conversion in broilers. During the period when chickens received drinking water with herb extracts, lemon balm and nettle were observed to have a positive influence on bird survival compared to the other groups. The colour of breast muscles in broilers receiving water with herb extracts was found to change. Sage and nettle extracts had a negative effect on the water holding capacity of breast muscles compared to the control group, whereas nettle extract increased crude protein percentage and decreased crude fat percentage in the leg muscles of the chickens. Key words: broiler chickens, herb extracts, meat quality Fot. I. Skomorucha 93