SYSTEM POLITYCZNY PODEJŚCIA DEFINICYJNE, FUNKCJE,TYPOLOGIE

SYSTEM POLITYCZNY PODEJŚCIA DEFINICYJNE, FUNKCJE,TYPOLOGIE 1. Pojęcie systemu politycznego. System polityczny to jedna z podstawowych kategorii politologicznych. Pojęcie to upowszechniło się w drugiej połowie XX wieku (w dużej mierze za sprawą pojawienia się zyskującego na popularności podejścia systemowego w analizach politologicznych). Wcześniej tą sferę życia społecznego opisywano pojęciami państwa, ustroju politycznego, reżimu politycznego. Wprowadzenie kategorii system polityczny pozwala jednak na przyjęcie zupełnie innej perspektywy, nakazującej rozpatrywanie sfery politycznej nie tylko w aspekcie strukturalno-funkcjonalnym, ale także komunikacyjnym i interakcyjnym. W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele propozycji definicyjnych kategorii system polityczny. Poniżej przytaczamy niektóre z nich. System polityczny to przestrzeń, w ramach której toczy się całość życia politycznego państwa. Kategoria ta w szczególności odnosi się do problemu władzy. 1 Pojęcie system polityczny odnosi się do sfery władzy publicznej i obejmuje całokształt mechanizmów funkcjonujących w jej obszarze, lub szerzej w tym, co określa się jako życie polityczne danego społeczeństwa. 2 Niektórzy z amerykańskich socjologów uważają, że system polityczny to ogół struktur, procedur, instytucji, które działają wspólnie, aby znaleźć rozstrzygnięcie problemów, zaś we francuskim słowniku terminów politologicznych jest to całokształt wzajemnych politycznych powiązań istniejących w globalnym systemie, jakim jest społeczeństwo. 3 Klasyczną definicją popularną wśród polskich badaczy proponuje J. Kowalski, według którego: system polityczny to aparat państwowy, partie polityczne, oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne, uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki. 4 Wśród badaczy i analityków życia politycznego popularnością cieszy się ujmowanie systemu politycznego z punktu widzenia analizy systemowej. Jej centralnym założeniem jest stwierdzenie, że system polityczny stanowi wyodrębnioną analitycznie całość o złożonej strukturze, umiejscowioną w wielowymiarowym otoczeniu, z którego czerpie informację i energię, przetwarza ją i oddziałuje na to otoczenie również za pomocą informacji i energii. Informacja i energia dostarczana jest do systemu za pomocą zespołu wejść, natomiast do otoczenia za pomocą zespołu wyjść (np. na wejściach żądania ze strony społeczeństwa, na wyjściach decyzje podejmowane przez organy władzy). Główną właściwością systemu politycznego jest zdolność przetrwania, tj. utrzymania równowagi pomiędzy swym stanem wewnętrznym a stanem otoczenia (homeostaza). 5 W ujęciu systemowym system polityczny możemy zdefiniować także jako sieć powiązań, przez którą rząd wytwarza wyjścia (outputs) np. decyzje polityczne, w odpowiedzi na wejścia (inputs) np. żądania i poparcia pochodzące od społeczeństwa. 6 1 W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne. Zarys teorii i praktyka w wybranych państwach świata, Olsztyn 2005, s. 9 2 A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Studia z teorii polityki, red. A.Jabłoński, L.Sobkowiak, t.1., Wrocław 1999, s.73 3 Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2007, s.11 4 Tamże, s.11 5 A.Antoszewski, op.cit., s.73-74 6 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s.30

Uwzględniając stanowiska metodologiczne odnośnie istoty systemu politycznego możliwe jest wskazanie trzech ujęć, które także zawierają w sobie podejścia definicyjne: 7 ujęcie instytucjonalne, w świetle którego system polityczny oznacza ogół instytucji, za pośrednictwem których podejmowane są decyzje polityczne; w tym ujęciu może być on utożsamiany z ustrojem państwowym; system polityczny definiowany jest w tym ujęciu jako ogół osób, grup i organizacji w ich wzajemnych powiązaniach i współdziałaniu; podejście strukturalno- funkcjonalne określające system polityczny jako dynamiczny proces polityczny zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot (np. państwa, partii politycznych, związków zawodowych); strukturalnymi elementami systemu politycznego są role działania, wzajemne relacje, spsoby i wzorce zachowania jednostek i innych podmiotów politycznych i społecznych; w ujęciu systemowym rozpatrywane są relacje między systemem a jego otoczeniem, w których istotne są trzy etapy: wejścia, przetworzenia, wyjścia. Wejścia i wyjścia są relacjami między systemem a otoczeniem; ich związek polega na sprzężeniu zwrotnym. Przetworzenie to proces zachodzący wewnątrz systemu (tzw. konwersja wewnątrzsystemowa czyli przekształcanie poparcia, żądań, informacji wchodzących do systemu poprzez wejścia w konkretne decyzje wychodzące poprzez wyjścia). Wejścia mogą pochodzić z trzech źródeł: społeczeństwa, elit politycznych (np. prezydent, parlamentarzyści, ministrowie), otoczenia międzynarodowego (np. inne systemy polityczne, groźby, kontrola); poparcia, żądania, informacje wpływają na decyzje, programy, działania podejmowane wewnątrz systemu. Poprzez wyjścia przedostają się one do otoczenia powodując w nim określone zmiany, które jednocześnie wpływają na system polityczny (na tym właśnie polega istota sprzężenia zwrotnego). Pomimo zróżnicowań definicyjnych badacze pozostają zgodni co do elementów konstytutywnych systemu politycznego, do których zalicza się: zachowania jednostek ludzkich (elementy pierwotne); organy władzy, partie polityczne, grupy interesu (elementy wtórne); normy prawne i pozaprawne regulujące zachowania w obrębie systemu i w kontaktach zewnętrznych. W innym ujęciu do elementów składowych systemu politycznego zalicza się: idee i wartości polityczne (np. idea suwerenności narodu, pluralizmu politycznego, trójpodziału władzy); organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym i organizujące je (np. organy władzy, partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia); normy regulujące i organizujące wdrażanie w życie idei i wartości politycznych oraz regulujące strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych (np. normy prawne, moralne, kulturowe, organizacyjne). 8 W badaniach nad systemami politycznymi uwzględniane są cztery płaszczyzny: instytucjonalną prezentującą i badającą instytucje wchodzące w skład systemu politycznego (organy władzy, partie polityczne, grupy interesu); komunikacyjną skupiającą się na związkach i obiegu informacji pomiędzy elementami systemu politycznego; funkcjonalną wymagającą uwzględnienia wszelkich działań zachodzących w obrębie całego systemu politycznego, do których uczestnicy są motywowani impulsami płynącymi z 7 Współczesne systemy...,s.12 8 Tamże, s.12

otoczenia systemu, przetwarzanymi następnie w decyzje polityczne; normatywną (regulacyjną) uwaga koncentruje się na normach prawnych i pozaprawnych regulujących stosunki polityczne i społeczne. 9 Płaszczyzny te należy traktować w kategoriach podsystemów systemu politycznego. Podsumowując powyższy przegląd, w sposób ogólny system polityczny to ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm, regulujących wzajemne stosunki między nimi. 2. Funkcje systemu politycznego. Funkcja systemu politycznego to każde działanie przyczyniające się do zachowania systemu w długotrwałym okresie, tzn. działania zmierzające zarówno do podtrzymania istniejącego stanu, jak i do dalszego jego rozwoju. W związku z powyższym wyróżnia się następujące funkcje systemu politycznego: regulacyjną polegającą na sterowaniu procesami według reguł przyjętych w danym systemie politycznym; mediacyjną polegającą na rozwiązywaniu konfliktów i mediacji w przypadkach sprzecznych interesów grupowych; adaptacyjną przejawiającą się w usprawnianiu działania instytucji, adaptacji do zmieniających się warunków, poszerzaniu bazy funkcjonowania systemu; innowacyjną polegającą na wprowadzaniu do otoczenia reguł i mechanizmów działania 10. Realizując wymienione powyżej funkcje system polityczny powinien: kierować procesami politycznymi zgodnie z przyjętymi regułami i normami (prawnymi, kulturowymi, etycznymi); maksymalnie łagodzić sporne interesy różnych grup społecznych i rozwiązywać powstałe między nimi konflikty; doskonalić sprawność instytucji politycznych, zwiększając skuteczność i szanse ich przetrwania, jednocześnie poszerzając zasięg swojego działania; wprowadzać do otoczenia nowe reguły i coraz skuteczniejsze formy aktywności. 11 System polityczny działa skutecznie, gdy: jest zdolny funkcjonować bez stosowania metod przemocy; stwarza warunki do wszechstronnego rozwoju społeczeństwa i państwa; jest zdolny zagwarantować bezpieczeństwo zewnętrzne. 3. Klasyfikacje (typologie) systemów politycznych. Nie można wskazać jedynej klasyfikacji systemów politycznych. Różnorodność typologii wynika ze zróżnicowania kryteriów podziału. Zdaniem A. Heywood'a, zainteresowanie klasyfikacją systemów politycznych ma dwa źródła: klasyfikacja stanowi istotną pomoc w zrozumieniu polityki i rządu(w sensie sprawowania władzy i kontroli nad innymi, inaczej mówiąc rządzenia); zrozumienie polityki następuje głównie przez procesy porównawcze (komparatystyka), zwłaszcza, że nie można zastosować tu metod eksperymentalnych (np. nie można zastosować eksperymentu sprawdzającego, czy rząd USA byłby w większym stopniu narażony na kryzys rządu, gdyby odstąpił od zasady 9 W.Żebrowski, op.cit., s.9-10 10 Współczesne systemy..., s.13 11 K.A.Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2000, s.6-7

podziału władz, albo czy komunizm mógł przetrwać w ZSRR, gdyby reformy został wprowadzone o jedno pokolenie wcześniej; przez porównywanie możemy odróżnić to, co jest ważne i znaczące, od tego, co takie nie jest ( bez porównywania, umysł nie wie, gdzie podążać Alexis de Tocgueville); celem klasyfikacji jest umożliwienie nie tyle analizy, co oceny; w umiarkowanej formie klasyfikacja pozwala na osądy jakościowe struktur politycznych i form rządów; w postaci skrajnej oznacza to poszukiwanie idealnego systemu władzy czy wręcz utopii (np. Państwo Platona czy Utopia Thomasa More'a). 12 Problematykę klasyfikacji systemów politycznych rozpatrywać można w dwóch perspektywach: - historycznej (sięgającej okresu Starożytności) i współczesnej. Jak twierdzi A.Heywood, najbardziej wpływowym systemem klasyfikacji był system zaproponowany w IV wieku p.n.e. przez Arystotelesa, który oparł go na analizie 158 istniejących wówczas greckich polis (miast-państw). Oczywiście w poglądach Arystotelesa nie pojawia się kategoria system polityczny. Poglądy Arystotelesa odnośnie formy rządów (ustroju): 13 rządy można kategoryzować opierając się na odpowiedziach na dwa pytania: kto rządzi? oraz kto odnosi korzyści z rządzenia? rząd można powierzyć jednej osobie, małej grupie lub większości; rządy można sprawować w interesie rządzących lub dla korzyści całej społeczności; identyfikuje sześć form rządzenia: tyranię i monarchię (władza jednej osoby; w pierwszym przypadku korzyści z rządzenia odnosi sprawujący władzę; w drugim wszyscy); oligarchię i arystokrację (władza małej grupy; w przypadku pierwszym korzyści z rządzenia odnoszą sprawujący władzę; w drugim wszyscy); demokracja i politeja (władza mas; w pierwszym przypadku korzyści z rządzenia osiągają sprawujący władzę; w drugim wszyscy). Celem Arystotelesa była ocena rządzenia pod względem normatywnym w dążeniu do identyfikacji idealnego ustroju (formy rządów). Zarówno tyrania, oligarchia i demokracja były - zdaniem Arystotelesa zubożonymi i wypaczonymi formami władzy (jednostka, mała grupa lub masy rządziły we własnym interesie i kosztem innych). Natomiast w przypadku monarchii, arystokracji czy politeji (które preferował) jednostka, mała grupa czy masy rządziły w interesie wszystkich. Arystoteles ogłosił tyranię najgorszym ze wszystkich możliwych ustrojów, gdyż redukowała status obywatela do roli niewolnika. Monarchia i arystokracja były nierealne, ponieważ opierały się na boskiej chęci do przedkładania dobra społeczności nad interes własny rządzących. Politeja (władza większości w interesie wszystkich) była traktowana jako ustrój, którego wprowadzenie w życie było najbardziej realne. Mimo to, w tradycji, która przetrwała do XX wieku, Arystoteles krytykował władze ludu, ponieważ jego zdaniem mogłaby doprowadzić do sytuacji, w której masy oburzone bogactwem nielicznych, zbyt łatwo ulegałyby naciskom demagogów. Dlatego popierał system mieszany łączacy elementy demokracji i arystokracji, pozostawiając rząd w rękach klas średnich, czyli tych, którzy nie byli ani biedni ani bogaci. Jak wspomniano wcześniej typologie systemów politycznych konstruuje się w oparciu o różne kryteria. Do najważniejszych zaliczyć należy: reżim polityczny, zasady organizacji aparatu państwowego, strukturę terytorialną kraju. Poniżej prezentujemy charakterystyki systemów politycznych wyróżnianych z uwagi na wymienione kryteria. 14 12 A.Heywood, op.cit., s.31-32 13 Omówienie na podstawie A.Heywood, op.cit., s.32-33 14 Charakterystyki systemów politycznych opracowano na podstawie: A.Antoszewski, R.Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2004, s.11-23; W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne, Olsztyn 2005, s.25-53; Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2007, s.11-22

Podział ze względu na kryterium reżimu politycznego: systemy demokratyczne, w ramach których jako systemy rządów (czyli wzajemne relacje między władzą ustawodawczą a wykonawczą) wyróżnić należy: system parlamentarnogabinetowy, prezydencki, semiprezydencki, parlamentarno-komitetowy; systemy niedemokratyczne (totalitarny, autorytarny). Reżim polityczny układ formalnych i nieformalnych zasad, mechanizmów oraz struktur, na których opiera się całokształt procesów politycznych zachodzacych w systemie politycznym. Składają się na niego przede wszystkim normy zwyczajowe i prawne, określające udział wspólnoty politycznej w działaniach systemu politycznego oraz regulujące funkcjonowanie instytucji w procesach decyzyjnych. Tak rozumiany reżim polityczny jest formą organizacji funkcjonowania systemu. 15 Cechy ogólne systemów demokratycznych: organizacja państwa w oparciu o cztery podstawowe zasady: suwerenności narodu, pluralizmu politycznego, podziału władz, państwa prawa; stabilny i jasno zdefiniowany zespół instytucji oraz podział ról w zarządzaniu nimi; dążenie poszczególnych obywateli i grup społecznych do realizowania własnych interesów albo bezpośrednio poprzez system polityczny, albo poprzez organizacje pośredniczące (partie polityczne, grupy interesu); decyzje podejmowane w strukturach systemu politycznego mają rozstrzygający wpływ na dystrybucję środków ekonomicznych oraz na charakter zachowań społecznych i politycznych; stały, wzajemny związek między otoczeniem systemu politycznego a podejmowanymi decyzjami; przeprowadzanie cyklicznych i rywalizacyjnych wyborów i możliwość alternacji władzy (wymiany rządzących elit). Charakterystyka systemu parlamentarno-gabinetoweg: funkcjonowanie parlamentu wyłonionego w powszechnych wyborach (może być jedno- lub dwuizbowy); układ sił w parlamencie (w wyniku wyborów) ma decydujący wpływ na proces tworzenia rządu (prawo tworzenia rządu ma prawo ugrupowanie zwycięskie; jeżeli wynik wyborów nie daje bardzo wyraźnej przewagi jednego ugrupowania, tworzone są koalicje (rząd koalicyjny, np.po-psl); chodzi tu o możliwość wygodnego prowadzenia polityki; zarówno rząd, jak jego poszczególni członkowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (instytucja wotum nieufności); głowa państwa oraz członkowie gabinetu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw. delikt konstytucyjny (odpowiedzialność za naruszenie Konstytucji lub ustawy nie posiadające znamion przestępstwa; w Polsce za popełnienie deliktu konstytucyjnego odpowiadają np. Prezydent, premier, członkowie rządu, rozstrzyga o ty Trybunał Stanu); premierowi przysługuje prawo żądania rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji (konsekwencją jest konieczność rozpisania przedterminowych wyborów); głowa państwa posiada ograniczone kompetencje; spełnia funkcje reprezentacyjne, ceremonialne, organizacyjne; nie występuje zasada separacji władz (ministrowie mogą być jednocześnie deputowanymi). Jest to typ reżimu politycznego, w którym władza egezkutywy (władza wykonawcza utożsamiana z gabinetem) pochodzi od parlamentu; jednocześnie gabinet jest przed parlamentem odpowiedzialny za podejmowane decyzje (np. Polska, Wielka Brytania, Niemcy, Włochy). 15 J. Nocoń, A.Laska, Teoria polityki. Wprowadzenie, Warszawa 2005, s.113

Charakterystyka systemu prezydenckiego: prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu; prezydent i parlament wybierani są w drodze wyborów powszechnych; prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem; prezydent i ministrowie ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw. delikt konstytucyjny i przestępstwo pospolite w drodze procedury impeachmentu (procedura formalnego oskarżenia o przestępstwo osób zajmujących wysokie stanowiska; nie oznacza to automatycznego usunięcia; procedura jest złożona i wiąże się z koniecznością powołania specjalnej komisji); zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka gabinetu; prezydent nie ma prawa skrócenia kadencji. Klasycznym przykładem są Stany Zjednoczone. Charakterystyka systemu semiprezydenckiego (półprezydenckiego): z reguły bezpośredni sposób powołania prezydenta przez naród w wyborach powszechnych; występuje tzw. dualizm egzekutywy, tzn. władza wykonawcza należy do prezydenta i rządu; prezydent jest głową państwa, premier szefem rządu; odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta przy jednoczesnym braku odpowiedzialności politycznej; szeroki zakres kompetencji głowy państwa; prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów; zasada niepołączalności mandatu deputowanego ze stanowiskiem w rządzie; mozliwość przedterminowego skrócenia kadencji parlamentu. Jest to system o charakterze mieszanym, tzn. występują w nim modelowe elementy zarówno systemu parlamentarno-gabinetowe, jak też prezydenckiego. Klasycznym przykładem tego rodzaju reżimu jest system polityczny Francji. Poza tym Finlandia, Islandia, Portugalia. Charakterystyka systemu parlamentarno-komitetowego: parlament jest najwyższym organem państwowym bezpośrednio powołuje i kontroluje zarówno głowę państwa, jak i rząd, będący niejako komitetem wykonawczym parlamentu; parlament jest najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu, wykonującym w imieniu narodu władzę na zasadzie wyłączności; głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji. System parlamentarno-komitetowy (rządy Zgromadzenia) w szczególny sposób określa stosunki między naczelnymi organami państwowymi parlamentem, głową państwa i rządem. Opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej i supremacji władzy wykonawczej. Parlamentowi podporządkowane są wszystkie inne organy (parlament jest organem najwyższym, reprezentującym suwerenne prawa narodu) odrzucona jest więc zasada podziału władzy między równorzędne i wzajemnie hamujące się organy naczelne. Przyjmując perspektywę historyczną system parlamentarno-komitetowy występował w konstytucji jakobińskiej z 1793 roku, w Komunie Paryskiej, w niektórych azjatyckich państwach realnego socjalizmu. Klasycznym przykładem tego reżimu politycznego jest Szwajcaria. Drugą grupą systemów wyróżnianych z uwagi na kryterium reżimu politycznego są systemy niedemokratyczne, w ramach których funkcjonują reżimy totalitarne i autorytarne. Charakterystyka systemu totalitarnego: współistnienie dwóch źródeł władzy (partii i państwa) prowadzące do ukonstytuowania się

dwóch rządów: pozornego i rzeczywistego; dublowanie stanowisk; bezkształtność systemu; posługiwanie się terrorem jako codzienną metodą rządzenia; rola tajnej policji oraz szczególny sposób funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości posługującego się kategorią wroga obiektywnego i przestępstwa potencjalnego ; ideologia, dążąca do przekształcenia samej natury człowieka. Reżim totalitarny charakteryzuje się wszechobecną i organizującą życie społeczne jedyną oficjalną ideologią. Staje się ona czymś na wzór religii, z gorliwością wyznawanej przez społeczeństwo. W państwie totalitarnym system władzy oparty jest na nieograniczonych kompetencjach otoczonego faktycznym kultem wodza, który sprawuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Totalitaryzm wiąże się również z permanentną cenzurą. Totalna władza w państwie przejawia się w istnieniu jednej, oficjalnie uznawanej partii politycznej, której członkowie obejmują wszystkie najistotniejsze stanowiska państwowe. Gospodarka w systemie totalitarnym podlega całkowitej kontroli państwa. Za egzemplifikację totalitaryzmu uważa się reżim hitlerowskich Niemiec (nazizm), stalinizm w ZSRR i państwach Europy Wschodniej (przynajmniej do 1956r.) oraz państwo Czerwonych Khmerów w Kambodży. Charakterystyka sy stemu autorytarnego. Autorytaryzm jest ideologią opierającą się na potępieniu liberalizmu, demokratycznej formy rządów i parlamentaryzmu. Głosi potrzebę stworzenia silnej władzy wykonawczej wspartej autorytetem politycznym jej piastuna oraz konieczność bezwzględnego podporządkowania się obywateli decyzjom organów państwowych. Autorytaryzm wyrasta z nurtu tradycjonalistycznego oraz elitaryzmu, rozumianego jako pochwała rządów jednostek wybijających się ponad przeciętność. Odrzuca takie wartości jak wolność, pluralizm, tolerancja. Autorytaryzm neguje potrzebę szczególnego, proceduralnego legitymizowania władzy konkretnej jednostki czy grupy (np. w wyborach powszechnych) Prawomocność władzy wynika z samego faktu jej posiadania i zdolności wymuszania posłuchu, a jest dodatkowo wzmacniana szczególnymi cechami osobowościowymi władcy (przywódcy). Celem władzy w ideologii autorytaryzmu jest przede wszystkim zapewnienie porządku społecznego i ograniczenie możliwości jego zakwestionowania przez jakąkolwiek grupę społeczną. Stąd też zdolność wymuszenia posłuchu i niedopuszczenia do ukształtowania opozycji stanowi podstawowe kryterium oceny efektywności działań instytucji władzy. Reżimem autorytarnym określa się system polityczny, w którym władza naczelna znalazła się w innych rękach niż parlament. Tym samym samowola sprawującego władzę i niepodleganie żadnej rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej stały się ważkimi cechami systemu autorytarnego. W zależności od państwa wódz sprawuje władzę samodzielnie bądź przy pomocy najbardziej zaufanego, ścisłego grona ludzi. Jednakże to on posiada legitymację do podejmowania większości decyzji państwowych. W państwach autorytarnych (podobnie jak w totalitarnych) zasadniczo odrzuca się koncepcję demokratycznych i regularnych wyborców. Wszystkie stanowiska państwowe pochodzą zazwyczaj z nominacji partyjnych. Obywatele są praktycznie pozbawieni instrumentów nadzoru i kontroli nad działalnością aparatu państwowego. Oprócz tego autorytarne dyktatury charakteryzują się tym, iż decyzje polityczne są często podejmowane bez podstaw prawnych. Systemy autorytarne dysponują rozbudowanym aparatem terroru. Nie jest on tak represyjny wobec obywateli jak w przypadku reżimów totalitarnych, jednak spełnia podobne funkcje, czyli m.in. sprawuje nadzór nad wszelkimi przejawami aktywności społecznej, inwigiluje ewentualnie istniejącą opozycję, pilnuje porządku i stabilizacji w państwie. Reżim autorytarny jest zaprzeczeniem liberalnej demokracji przez odrzucenie jej podstawowych instytucji i procedur (parlament, rywalizacyjne wybory, partie polityczne, istnienie opozycji,

autonomia polityczna). Stąd tak ważną rolę odgrywa w nim cenzura oraz aparat represji wymuszających posłuch. Z drugiej strony poprzez brak zdyscyplinowania partii politycznych, nieobecność znaczących wysiłków mobilizacyjnych, a przede wszystkim nieobecność szczególnej ideologii traktowanej jako religia, autorytaryzm różni się od systemu totalitarnego. Podział ze względu na kryterium zasad organizacji aparatu państwowego: system parlamentarny, system prezydialny, republika, monarchia. Zasady organizacji aparatu państwowego dotyczą wzajemnych stosunków między naczelnymi organami państwowymi, jak również charakteru instytucji głowy państwa. Biorąc pod uwagę zależności między głowa państwa a szefem rządu wyróżnimy system parlamentarny i system prezydialny. Charakter instytucji głowy państwa to kryterium wyróżnienia republiki i monarchii. Charakterystyka systemu parlamentarnego. Opiera się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. na rozdzieleniu funkcji głowy państwa i szefa rządu. W systemie tym łączenie funkcji w rządzie i parlamencie jest dozwolone. Rząd ustępuje po otrzymaniu votum nieufności w parlamencie. Głowa państwa ma prawo skrócenia kadencji parlamentu. Parlamentarne systemy rządów występują obecnie w formie monarchistycznej i republikańskiej. W formie monarchistycznej występuje dominacja premiera nad monarchą, np. w krajach skandynawskich. W formie republikańskiej mamy do czynienia z następującymi modelami: egzekutywa kooperująca, np. III i IV Republika Francuska, Austria, Włochy; dominacja lub hegemonia kanclerza, np. RFN; dominacja lub hegemonia prezydenta, np. V Republika Francuska, Republika Weimarska, Finlandia, Grecja; dominacja parlamentu kosztem osłabionej egzekutywy, np. model konstytucji jakobińskiej z 1793 r. i formalnie również system rad. Charakterystyka systemu prezydialnego. Oparty jest na tzw. zamkniętej egzekutywie, co oznacza, że funkcje głowy państwa i szefa rządu wykonuje ta sama osoba. W systemie tym obowiązuje zasada niepołączalności stanowiska w rządzie i piastowania mandatu deputowanego. Funkcjonowanie rządu nie jest uzależnione od większości parlamentarnej. Głowa państwa nie ma prawa skracania kadencji parlamentu. Prezydialne systemy rządów mogą występować w formie monarchistycznej (np. Niemcy cesarskie od 1871 r.) i republikańskiej. W formie republikańskiej występują trzy modele: prezydent posiada wszystkie kompetencje wykonawcze (np. Stany Zjednoczone); systemy prezydenckie w Ameryce Łacińskiej, w których prezydent jest głową państwa i szefem rządu wytyczającym główne kierunki jego polityki, ale w swojej działalności jest ograniczony przez gabinet; system kolegialny w Szwajcarii, gdzie funkcję głowy państwa spełnia organ kolektywny ( np. 7-osobowa Rada Związkowa, będąca jednocześnie rządem). Charakterystyka republiki. Jest to forma państwa, w której głową państwa jest osoba lub grupa osób wybierana na określony czas lub/oraz na czele państwa stoi kadencyjny organ wyłoniony w drodze wyborów powszechnych. Republika powstała w opozycji do monarchii, której istnieniu sprzeciwiała się zdecydowanie i

kategorycznie. Charakterystyczne cechy republiki to: władza w państwie pochodzi wprost z demokratycznych wyborów; organy władzy publicznej wybierane są na określony czas (kadencja); głowa państwa ponosi polityczną i prawną odpowiedzialność za swoją działalność; legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawiedliwości są od siebie niezależne, ale wzajemnie się uzupełniają; poszczególne akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki. Do końca XVIII w. republika była rzadką formą, występującą tylko w starożytności (demokracja ateńska i Republika Rzymska do 27 r. p.n.e.) i w ustroju miast średniowiecznych oraz renesansowych (Republika Wenecka). Pierwszą nowoczesną republiką czasów nowożytnych były Stany Zjednoczone od 1787 r., których forma ustroju będzie później naśladowana przez republiki Ameryki Łacińskiej, a później Republikę Francuską. Republika upowszechniła się dopiero po I wojnie światowej. Charakterystyka monarchii. Jest formą państwa, w której funkcję głowy państwa sprawuje dożywotni i zazwyczaj dziedziczny monarcha (król, cesarz, sułtan, wielki książę). W procesie ewolucji federalizmu pojawiły się dwa rodzaje monarchii: patrymonialne, w których monarchowie dysponowali królestwem tak jak majątkiem prywatnym i nie postrzegali swej władzy jako funkcji publicznej, absolutne, w których cała władza skupiona jest w rękach jednego podmiotu. W obydwu król był źródłem prawa i stał ponad nim. Współcześnie istnieją monarchie konstytucyjne (parlamentarne), w których obowiązuje zasada, iż król panuje z woli ludu, a jego władza jest ograniczona prawem. Monarcha sprawuje funkcję ceremonialno-reprezentacyjną, integracyjną jako symbol jedności narodu, a niekiedy również arbitralną. Monarcha może uzyskać władzę w wyniku dziedziczenia (monarchia dziedziczna) bądź wyboru (monarchia elekcyjna). Podział ze względu na strukturę terytorialną państwa: państwo unitarne, państwo złożone, autonomia. Struktura terytorialna państwa określa relacje między centralnymi i lokalnymi organami państwa. Charakterystyka państwa unitarnego. Państwo unitarne charakteryzuje się jednością struktury organizacyjnej i brakiem podziałów na części składowe, które miałyby cechy państwowości. W tego typu państwie niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym. Współcześnie jest to najbardziej rozpowszechniona forma państwa. Charakterystyczne cechy państwa unitarnego to: jednolity system prawa materialnego i formalnego; jednolite obywatelstwo; jednorodny system organów sądowych oraz organów prawodawczych i wykonawczych co najmniej na szczeblu centralnym; podział kraju na jednostki administracyjno-terytorialne z równoczesnym podporządkowaniem organów lokalnych organom centralnym. Między krajami unitarnymi występują znaczne różnice. Są one następstwem prawnego charakteru stosunków między centralnymi i regionalnymi organami państwa. Można wyróżnić państwa:

zdecentralizowane, w których organy regionalne są formowane niezależnie od organów centralnych (np. Japonia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania); scentralizowane, w których występuje podporządkowanie organów regionalnych centrum przez wyznaczonych przez władze centralne urzędników (np. Finlandia, Holandia). Charakterystyka państwa złożonego. W państwach złożonych ich części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności. Każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych Państwo złożone występować może w formie: unii personalnej - jest związkiem dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej głowy państwa z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych; unii realnej jest związkiem dwóch lub więcej państw, będących podmiotami prawa międzynarodowego. W ramach unii realnej sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe są rozwiązywane wspólnie dla wszystkich państw; konfederacji jest to luźny związek kilku suwerennych państw, które decydują się na bliską współpracę, jednak pragną zachować bardzo wysoki poziom autonomii. Wiąże się to ze zjawiskiem ograniczenia przez każde z tych państw sygnatariuszy porozumienia związkowego swojej suwerenności, gdyż tylko w ten sposób pojawia się możliwość uzgodnienia polityki i osiągnięcia pewnych wspólnych celów. Państwa stanowiące części składowe konfederacji zachowują kompetencje kompetencji, tzn. prawo do ustalania własnej kompetencji, jak i kompetencji wszystkich jednostek polityczno-prawnych we własnym obrębie. Pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową. Stosunki między członkami konfederacji są stosunkami prawnomiędzynarodowymi. Konieczność realizowania wspólnych celów wymusza powołanie wspólnego organu zgromadzenia parlamentarnego, w którym części składowe są równouprawnione w głosowaniu, tzn. mają po jednym głosie niezależnie od wielkości państwa, liczby mieszkańców, bogactw naturalnych. Tego typu rozwiązania politycznoinstytucjonalne znane były w przeszłości, np. konfederacja kantonów Szwajcarii w latach 1815-1848, Związek Północnoniemiecki w latach 1867-1871, Konfederacja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Obecnie pewne cechy konfederacji ma Unia Europejska; federacji jest państwem związkowym, którego części składowe mają samodzielność prawną i określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe (stany, kantony, landy, państwa, prowincje) są podmiotami federacji i mają własny podział administracyjno-terytorialny. Podmioty federacji, chociaż nie są odrębnymi państwami, mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, budżety, hymny, flagi, godła, symbole. Do najważniejszych czynników wpływających na powstanie i kształtowanie się państwa federacyjnego zalicza się następujące czynniki: narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijne, polityczne i pragmatyczne. Najbardziej charakterystycznym wyznacznikiem federacji jest podział uprawnień władczych. W państwie federalnym władza jest rozdzielana między parlament i rząd federalny oraz parlamenty i rządy państw-członków federacji. Podział władzy zakłada, że tylko pewne obszary polityki (np. polityka zagraniczna, obronna) zastrzeżone są dla władz federalnych. Większość spraw związanych z polityką wewnętrzną pozostaje w gestii państw członkowskich, które w tym zakresie dysponują autonomią polityczną. Federacja zapewnia więc decentralizację i dekoncentrację władzy, co odróżnia ją od państwa unitarnego, w którym uprawnienia władcze skupiają się na poziomie centralnym. Oprócz podziału władzy federacja charakteryzuje się istnieniem swoistych instytucji zabezpieczających suwerenność państw członkowskich. Należą do nich przede wszystkim wyższe izby parlamentów, w których reprezentowane są interesy poszczególnych części składowych oraz sądy konstytucyjne, rozstrzygające ewentualne spory konstytucyjne. W niektórych federacjach przyjmuje się

specjalną procedurę decyzyjną mającą na celu zapobiegnięcie dominacji państw członkowskich o większej liczbie mieszkańców, i tym samym o większej liczbie przedstawicieli w parlamencie. Współcześnie państwami federacyjnymi są: Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Indie, Kanada, Meksyk, Malezja, Niemcy, Pakistan, Rosja, Szwajcaria, Stany Zjednoczone. Charakterystyka autonomii. Autonomia oznacza wewnętrzne samodzielne zarządzanie na części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o lokalnym znaczeniu. Autonomia oznacza ograniczoną tylko suwerenność. Statut autonomii, czyli akt normatywny będący prawną podstawą działalności organów autonomicznych, jest ustanawiany lub zatwierdzany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament. Prawa regionalne mogą zmieniać organy centralne, jeśli zostały naruszone ogólnopaństwowe interesy. Autonomiczne parlamenty i autonomiczne rządy prowadzą działalność pod nadzorem organów centralnych, które wyznaczają swojego specjalnego pełnomocnika. SYSTEMY PARTYJNE 16 Partie polityczne (obok państwa) podstawowy element instytucjonalny współczesnych demokratycznych systemów politycznych ponieważ są nie zastępowalnym pomostem między społeczeństwem a państwem, służącym do obustronnego wywierania wpływu: społeczeństwa na organy władzy państwowej i sprawujących władzę w tych organach na społeczeństwo. Partia polityczna organizacyjne narzędzie zdobywania i wykonywania władzy państwowej przez aktywną politycznie reprezentację znaczącej części społeczeństwa. (Gulczyński) Partia polityczna dobrowolne zrzeszenie aktywnych politycznie członków społeczeństwa o podobnych poglądach zdefiniowanych w programie, jednoczących się w celu zdobycia i utrzymania władzy państwowej (samodzielnie bądź w koalicji), a dzięki temu ukierunkowywania aktywności państwa zgodnie z interesem własnym i swojej bazy społecznej Definicje wyborcze partii politycznej. Partia polityczna dobrowolna organizacja polityczna, której zasadniczym celem jest zdobycie i utrzymanie władzy państwowej. W demokracjach wybory są jedynym instrumentem zdobycia władzy. Partie wysuwają swoich kandydatów w wyborach powszechnych lub uczestniczą w procesie wyborczym, czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych, a pośrednio kandydatów zajmujących stanowiska w egzekutywie. Znaczenie aktywności wyborczej partii politycznej (środek do osiągania celu) O specyfice partii jako organizacji politycznej decyduje jej udział w przetargach władczych na poziomie struktury państwa (zasadniczy cel) Definicje prawne partii politycznej. Silnie zaakcentowany element wyborczy w ustawach o partiach politycznych lub/i w konstytucjach prawna instytucjonalizacja partii politycznych (szczególnie po II wojnie światowej) Partia polityczna organizacja biorąca udział w życiu publicznym, której zasadniczymi 16 Opracowano na podstawie: W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne, Olsztyn 2005; Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2007; A.Heywood, Politologia, Warszawa 2006

funkcjami są: funkcja wyborcza (wysuwanie i popieranie kandydatów), funkcja rządzenia (sprawowanie władzy publicznej), funkcja artykulacji interesów i potrzeb obywateli (wyrażanie woli politycznej narodu). W definicjach prawnych pojawia się silnie lub słabiej akcentowany element negatywny, tzn. które organizacje z powodu celów, do których dążą lub metod, które stosują lub zamierzają stosować, nie mogą być uznane za partie polityczne(odmowa rejestracji lub groźba delegalizacji), np. faszystowskie, komunistyczne). art. 13 polskiej ustawy o partiach politycznych katalog cech, których ujawnienie się w aktywności partii może stać się podstawą jej delegalizacji (odwoływanie się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu, komunizmu, szerzenie nienawiści rasowej i narodowościowej); ustawa z dnia 27.06.1997 r. o partiach politycznych (Dz.U.Nr 98, poz.604; tekst jednolity: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz.857), w ustawie o partiach w Portugalii konieczność demokratycznego uczestnictwa w życiu publicznym, stosowanie się do konstytucyjnych praw i zasad, w Niemczech porządek wewnętrzny partii zgodny z demokratycznymi zasadami; sprzeczne z konstytucją są cele i zachowania zwolenników partii naruszające lub zmierzające do obalenia wolnościowego demokratycznego porządku ustrojowego lub zagrożenia trwałości Republiki, Konstytucja Korei Południowej z 1987 roku gwarancja funkcjonowania pluralistycznego systemu partyjnego, opartego na wolności tworzenia partii politycznych; partie muszą być demokratyczne w zakresie formułowania celu, struktury organizacyjnej oraz form aktywności, Turcja konstytucja z 1982 roku Partie polityczne organizacje polityczne dążące do zdobycia i utrzymania władzy politycznej nie tylko metodami demokratycznymi (wybory) ale także wykorzystując inne metody i instrumenty (rewolucyjny przewrót, ideologiczna racjonalizacja legitymizacji, stosowanie przemocy i terroru, plebiscytowy lub symboliczny charakter elekcji). wspólne dążenie do zdobycia, do utrzymania władzy odmienne środki i metody temu służące 2. Partie polityczne dążą do zdobycia, sprawowania i utrzymania władzy państwowej. To odróżnia partie polityczne od innych form dobrowolnej samoorganizacji różnych odłamów (grup) społeczeństwa, np. związków zawodowych, stowarzyszeń przedsiębiorców, organizacji regionalnych itd. Cel partii to zdobycie władzy wyłącznej lub we współudziale z innymi stronnictwami rządu (w koalicji). Grupy nacisku takiego celu nie stawiają ich celem jest doprowadzenie do podejmowania przez organy państwa (np. parlament, rząd) decyzji zgodnych z interesami jakie reprezentują; nie uczestniczą bezpośrednio w podejmowaniu decyzji politycznych, gospodarczych itp. Zdobycie i sprawowanie władzy oznacza możliwość kierunkowania działalności państwa za pomocą różnych metod i środków perswazji, negocjacji, kompromisu, przymusu. Pełnia władzy politycznej kiedy sprawujący władzę mają realną możliwość podejmowania decyzji, regulujących zachowania społeczeństwa i możliwość egzekwowania podjętych decyzji (z przymusem włącznie). Kryteria wyróżnienia władzy politycznej: możliwość podejmowania decyzji;

możliwość użycia zorganizowanej przemocy w celu egzekwowania decyzji. Zyskując władzę w państwie, partie włączają swych przedstawicieli w kluczowe struktury organizacyjne aparatu państwowego. Partie polityczne a aparat państwowy: 1) dobrowolność zrzeszania się w partie i poddawanie dyscyplinie partyjnej; obligatoryjność charakteru więzi obywatela z państwem, 2) w przypadku partii większa więź z aktywnymi politycznie grupami społeczeństwa; partia liczy się tym bardziej, im silniej jest zakorzeniona w społeczeństwie; w przypadku struktur państwowych więź jest słabsza, 3) partie polityczne są organizacjami społecznymi ---> ich struktury organizacyjne i programy są bardziej elastyczne i w wyższym stopniu zdolne do dostosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości; struktury państwowe bardziej statyczne (co jest chyba właściwe; częsta zmiana może prowadzić do braku równowagi i stabilności). 3. Działalność partii politycznych (zdobywanie, sprawowanie i utrzymanie władzy) wymaga posiadania przez partię programu działania. Elementy programu partii: - ideologia (podstawa programowa, zespół ogólnych twierdzeń i ocen opartych na przesłankach filozoficznych, dotyczących celów i wartości społecznych; najogólniejszy i najtrwalszy element programu, - program strategiczny (definiuje dalekosiężne cele, jakie partia chce osiągnąć; bywa uściślany, przekształcany w zależności od przeobrażeń sytuacji, - platforma wyborcza formułowana na konkretne wybory. Na treść programów politycznych składają się poglądy dotyczące: ustroju ekonomicznego, zasad i form produkcji, cyrkulacji i wymiany, zasad i form organizacji życia społecznego jako systemu motywacji uzasadniających i usprawiedliwiających decyzje i działania polityczne, rozwiązywanie istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu, budowy systemu instytucji publicznego zarządzania sprawami społecznymi, walki lub współdziałania sił politycznych (partii) w zakresie spraw istotnych dla bytu społecznego. W rzeczywistości dochodzi do rozbieżności między oficjalnym programem a rzeczywistymi dążeniami i działalnością partii. Konieczność posiadania programu: stanowi główną więź łączącą członków i stwarza podstawę jednolitego działania, jest narzędziem pozyskiwania szerszego poparcia społecznego, koniecznego dla zdobycia, sprawowania i utrzymania władzy. Partie sięgające po władzę w państwie konieczność programu uniwersalnego, definiującego sposoby kierowania istotnymi sprawami państwowymi i państwa. Tylko partie, które zakładają, że będą w opozycji lub w koalicji z silniejszym partnerem mogą ograniczać się do jednego celu. Program a działalność w praktyce nie muszą się pokrywać, np. program formułowany na potrzeby wyborów.

Cechy współczesnych partii politycznych. 1. Partie polityczne zorganizowane w sposób względnie trwały zespoły aktywnych politycznie ludzi. Kryterium organizacyjne: - formalna struktura organizacyjna utrwalony przez reguły statutowe minimalny podział pracy i ról w obrębie organizacji, funkcjonowanie podstawowych komórek organizacyjnych i władz partyjnych różnych szczebli, ustalona statutowo procedura podejmowania najważniejszych decyzji określających wewnętrzne i zewnętrzne działania partii. Różny stopień sformalizowania organizacyjnego (bardzo ostry na wzór wojskowego, bądź luźny np. partie amerykańskie). Z pewnością konieczność statutu, stałych organów partyjnych, ustalone prawa członków w sprawach wewnątrzpartyjnych. - dobrowolność przynależności do partii wstępowanie i występowanie zależy od decyzji obywatela (nie może być stosowany przymus) nawet w partiach faszystowskich czy komunistycznych (zasada dobrowolności przynajmniej teoretycznie). Przymusowe zrzeszenia w niektórych państwach autorytarnych nie kwalifikują się do miana partii politycznych sensu stricto. Dobrowolność wstępowania obowiązek przyjmowania (uzależnianie przyjęcia od spełnienia określonych warunków i od stażu kandydackiego, np. PZPR). Partie wprowadzają do statutów prawo pozbawienia członkostwa osób, które nie podporządkowują się dyscyplinie partyjnej bądź popełniają wykroczenia przeciw uznawanym ważnym wartościom czy normom. - wykraczanie bazy członkowskiej poza więzi osobiste członków (zwolenników) z liderem i aktywistami oraz poza stosunki o charakterze klienteli (popleczników) lidera Członkowie partii nie znają się; wymagana instytucjonalizacja przynależności do partii ---> konieczność zbudowania formalnej struktury organizacyjnej, pozwalającej na komunikowanie się między członkami partii. Inaczej jest w partiach amerykańskich bazują na zwolennikach (nie na członkostwie), liczna jest grupa aktywistów angażujących się w działania organizacyjne (np. w kampaniach), liczny jest zawodowy aparat partyjny. Zarówno w przypadku członkostwa sformalizowanego, jak i niesformalizowanego podstawowym wyróżnikiem w partii jest bezosobowy charakter więzi wewnątrzpartyjnej członków/zwolenników. - zdolność do trwania wykraczającego poza jedną akcje wyborczą Partie posiadając formalną organizację i stałą nazwę mają zdolność do długiego trwania, mimo zmian członków i przywódców na skutek zmian organizacyjnych, orientacji politycznych, programowych. Typy partii politycznych. Wg M.Karwata, definiując charakter partii należy uwzględnić, że różnią się: 1. pod względem genezy zróżnicowanie podłoża i okoliczności powstania, - różnorodność form zalążkowych i pośrednich, - specyfika etapów rozwoju, tendencji ewolucji od stanu wyjściowego do aktualnego. 2. pod względem tożsamości społecznej kogo reprezentuje dana partia, z jakimi grupami się identyfikuje, komu służy (komu szkodzi) jej działanie, od kogo partia jest uzależniona materialnie, kadrowo i w sensie patronatu, jaki jest jej skład (przekrój) socjalny,

jaki jest jej statut socjoekonomiczny jej przywódców, członków i zwolenników, jaka jest zależność (zbieżność, rozbieżność) między własnym składem społecznym partii a składem społecznym jej mocodawców i klienteli, jaki jest związek między przynależnością do partii a możliwością realizacji przez członków własnych interesów osobistych, rodzinnych, wąskogrupowych. 3. pod względem liczebności i reprezentatywności społecznej oraz zakresem aktywizacji otoczenia kryterium to odnosi się do w/w kryteriów oraz zależności między liczebnością a, reprezentatywnością społeczną (reprezentatywnością dla określonych grup społecznych lub reprezentatywnością w przekroju ogólnospołecznym oraz zasięgiem oddziaływania), 4. pod względem ambicji, czyli horyzontu aspiracji liderów i uczestników ruchu; oznacza to maksymalizm lub minimalizm celów programowych i pragmatycznych; horyzont czasowy obecność lub brak celów strategicznych, charakter celów taktycznych i doraźnych (koniunkturalnych), 5. pod względem charakteru więzi między partią a jej członkami, zwolennikami i klientelą kryterium o wielostopniowym charakterze, uwzględniające; stopień identyfikacji (i wzajemności identyfikacji) między partią a określonymi grupami społecznymi; stopień uzależnienia partii od jej mocodawców, zwolenników i klientów (i vice versa); stopień aktywizacji i partycypacji środowiska społecznego danej partii w realizacji jej celów; intensywność więzi między partią a jej własnym środowiskiem społecznym samą partią, jej ideami i działaniem a funkcjonowaniem grup społecznych tworzących jej bazę oraz życiem osobistym zwolenników, a przede wszystkim integralność lub selektywność tej więzi i uczestnictwa; 6. pod względem stosunku do innych sił politycznych (orientacja monopolistyczna lub pluralistyczna) nie chodzi kwestię aprobaty lub dezaprobaty przeciwników ale o zdolność współdziałania z innymi siłami politycznymi; zdolność samoograniczenia; gotowość do podzielenia się władzą; gotowość oddania władzy zdobytej; tolerancję dla istnienia i odmienności innych partii (ruchów) politycznych; gotowość lub jej brak do podporządkowania się nadrzędnym regułom gry politycznej i poddania się kontroli ze strony innych partnerów; 7. pod względem oblicza ideowo-programowego przyjmuje się wielostopniowe kryterium: zdeklarowanie bądź relatywizm ideowy; jednoznaczność bądź brak wyrazistości orientacji ideologicznej; historyczne korzenie oraz współczesne koneksje i afiliacje ideowo-polityczne ( skrzydło - prawica, centrum, lewica); rodzaj autoidentyfikacji ideologicznej (samookreślenia) odniesiony do klucza typowych nurtów doktrynalnych (np. partia liberalna, konserwatywna); stosunek do panującego ustroju politycznego definiowany przez pryzmat uznania lub odrzucenia idei postępu społecznego; nastawienie wobec zmian społecznych oraz preferencje dla rewolucyjnego lub ewolucyjnego (reformistycznego) sposobu przeprowadzenia zmian lub zapobiegania im; rodzaj wyznawanej (głoszonej) ideologii lub doktryny i stosowanego języka politycznego. 8. pod względem przyjętego w praktyce sposobu wewnętrznego funkcjonowania i formalnego modelu organizacyjnego: otwartość lub ekskluzywność i hermetyczność źródeł rekrutacji, preferencje w kwestii liczebności formalnych członków i aktywizacji zwolenników, sposób zorganizowania struktur wewnętrznych (złożoność hierarchiczno-instytucjonalna,

status organów wybieralnych, przywódców i elit kierowniczych oraz tzw. aparatu funkcjonariuszy zawodowych, centralizacja bądź decentralizacja (zakres partycypacji członków i zwolenników w decyzjach, komunikacji i kontroli) reguły stosunków wewnątrzpartyjnych (warunki jedności; demokratyzm; charakter, formy i granice egzekwowania dyscypliny partyjnej). 9. pod względem uznawanych, stosowanych, preferowanych metod działania metody działania to zespół kryteriów odnoszących się do sposobu realizacji założonych celów programowych, wypełniania funkcji partii, respektowania lub naruszania reguł gry politycznej, preferencji dla radykalnych (lub nawet skrajnych) albo umiarkowanych metod i środków działania politycznego. 10. pod względem miejsca zajmowanego w życiu politycznym i roli wobec danego systemu politycznego, które to miejsce określają: legalność lub nielegalność istnienia partii z punktu widzenia reguł konstytucyjnych, równoprawne uczestnictwo, marginalizacja, dyskryminacja partii, programowy stosunek partii do porządku ustrojowego (afirmacja, kontestacja, negacja), funkcjonowanie partii wobec tego porządku, sposób wyrażania i czynnego realizowania postaw wobec systemu. Funkcje partii w systemie demokratycznym. - konsolidowanie interesów społeczeństwa partie inicjują dyskusje polityczne, sumują preferencje społeczne, starają się pośredniczyć w porozumieniu się ich zwolenników; partie wyznaczają priorytety wśród różnych celów politycznych i w ten sposób skłaniają elektorat do wybierania wśród alternatywnych programów podczas wyborów; - mobilizowanie i integrowanie aktywności politycznej obywateli polega na wzmacnianiu poczucia sensu korzystania z praw politycznych, urealniania fundamentalnej zasady demokracji zwierzchnictwa narodu; jednoczenie obywateli i ich angażowanie w życie polityczne (udział w wyborach, inne formy partycypacji); - krystalizowanie opcji wyborczych wysuwanie kandydatur, możliwość wyboru między kandydatami i partiami; wymogi funkcjonalności państwa wpłynęły na dość powszechną tendencję do określania w ordynacjach wyborczych norm zapobiegających nadmiernej fragmentaryzacji sił politycznych w parlamencie (np. ustanowienie wymogu zyskania określonego minimum głosów, określenie reguł rozdziału mandatów) - strukturalizowanie parlamentu zrzeszanie się parlamentarzystów w kluby i koła, występujące jednolicie w istotnych sprawach (dyscyplina partyjna/klubowa), co sprzyja krystalizowaniu podstawowych podziałów na rządzącą większość i opozycję ---> wpływa to funkcjonalność parlamentu. Regulują to normy zwyczajowe oraz przepisy zawarte w ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora (umożliwiają tworzenie klubów, kół, zespołów parlamentarnych). ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. Nr 73, poz. 350; tekst jednolity: Dz.U. z 2003 r. Nr 221, poz.2199) Struktura ta jest uwzględniana w decyzjach o prowadzeniu debat w ramach limitów czasowych przyznawanych ugrupowaniom. Przepisy nie naruszają obowiązku przynależności do klubu, koła. Jest to swobodna decyzja parlamentarzysty. 16