Program nauczania historii w liceum i technikum

Jolanta Choińska-Mika Katarzyna Zielińska Program nauczania historii w liceum i technikum KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM Program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu programów nauczania przeznaczonych do kształcenia ogólnego w zakresie podstawowym do nauczania historii na poziomie liceum i technikum na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Grzegorza Myśliwskiego rekomendacja: Polskie Towarzystwo Historyczne i dr Grażyny Czetwertyńskiej rekomendacja: Minister Edukacji Narodowej i Sportu. Numer dopuszczenia: DKOS-5002-07/07

Wstęp Wiedza o przeszłości kształtuje naszą indywidualną i zbiorową świadomość oraz system wartości i poczucie zakorzenienia. Pozwala zrozumieć podstawy współczesnej cywilizacji, rolę naszego kraju i narodu we wspólnocie światowej i europejskiej oraz dążenia różnych grup ludzkich. Konstytuując poczucie tożsamości państwowej i narodowej, pomaga rozumnie uczestniczyć w życiu różnych zbiorowości. Dlatego kształcenie historyczne w szkole odgrywa bardzo ważną rolę poznawczą, kształcącą i wychowawczą. Nie tylko bowiem przygotowuje młodzież do poznawania przeszłości własnej wspólnoty rodzinnej, lokalnej oraz państwowej i narodowej, lecz także pozwala na uświadomienie sobie problemów współczesnego świata i całej ludzkości. W dziedzinie poznawczej edukacja historyczna wprowadza złożone pojęcia oraz w szerokiej perspektywie dziejowej ukazuje problematykę gospodarczą, społeczną, polityczną, ideologiczną, kulturową. W dziedzinie kształcącej rozwija i doskonali umiejętności nie tylko odnoszące się do nauki historycznej, lecz także ogólne potrzebne każdemu człowiekowi do oceny zjawisk i ludzkich działań. Ponadto spełniając funkcję wychowawczą, buduje u młodzieży poczucie emocjonalnego związku z Ojczyzną, jej dziedzictwem kulturowym oraz dorobkiem całej ludzkości. W świecie XXI w. świecie postępującej globalizacji i integracji wymienione wyżej walory kształcenia historycznego zyskują na znaczeniu. Koherentne i nasycone wartościami poczucie tożsamości będzie dla młodzieży mocną podstawą do budowania przyszłości własnej i Ojczyzny. Na lekcjach historii młodzi ludzie powinni też nauczyć się rozumieć zachodzące wokół nich zmiany, a także rozwiązywać problemy i podejmować decyzje w sprawach dotyczących ich samych oraz wspólnot, do których należą. W związku z tym realizacja programu kształcenia historycznego w szkole powinna łączyć się z rozwijaniem ponadprzedmiotowych kompetencji, takich jak: planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się, skuteczne porozumiewanie się w różnych sytuacjach, kreatywna i efektywna praca w zespole, rozwiązywanie problemów w twórczy sposób, wyszukiwanie informacji oraz przetwarzanie i praktyczne stosowanie dostępnej wiedzy, posługiwanie się technologią informacyjną. 6

Autorki niniejszego programu są przekonane, że kształcenie historyczne powinno formować wymienione wyżej umiejętności. Jednocześnie zdają sobie sprawę, że o wynikach kształcenia w dużej mierze decydują obrane przez nauczycieli sposoby nauczania. Dlatego w opisie procedur osiągania celów edukacyjnych (zob. s. 40) zostały przypomniane aktywne metody nauczania, które szczególnie warto stosować na lekcjach historii. 7

Zasady budowy programu Trzyletni kurs historii w liceum i technikum ma za zadanie uzupełnić wiedzę i umiejętności zdobyte przez uczniów na wcześniejszych etapach edukacji, a także przygotować młodzież do dalszego pogłębiania wiedzy. Dążenie do realizacji tych celów stało się dla autorek programu ważną przesłanką doboru materiału kształcenia. Jednocześnie kryteriami selekcji treści nauczania były: zgodność z zapisami podstawy programowej 1 ; zgodność z zapisami standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia egzaminu maturalnego 2 ; aktualność, wartość intelektualna i wychowawcza poszczególnych zagadnień. Podstawa programowa wydziela dla kształcenia w zakresie podstawowym pięć wymiarów prezentacji historii: dzieje świata, dzieje Europy, dzieje Polski, dzieje regionalne, dzieje rodziny i jednostki. Natomiast standardy wymagań odnoszą wiedzę i umiejętności tylko do trzech wymiarów historii świata, Europy oraz Polski. Zgodnie z tymi zapisami autorki programu uwzględniły trzy płaszczyzny przedstawiania dziejów, ujmując treści historyczne w wymiarze polskim, europejskim i światowym wraz z systematycznymi odniesieniami do zagadnień historii jednostki i rodziny. W trzech wskazanych wymiarach zaprezentowane zostały następujące dziedziny (w nawiasach po kolejnych punktach podano odpowiednie hasła z podstawy programowej): różnorodność cywilizacyjna i kulturowa ( różnorodność cywilizacji świata [ ], jedność i różnorodność [Europy] [ ], wielokulturowość w dziejach Polski ); materialne podstawy bytu ludzi ( historyczny rozwój kultury materialnej ); struktury polityczne ( przemiany państw ); struktury społeczne ( przemiany w obrębie struktur [ ] społeczeństw europejskich ); struktury gospodarcze ( przemiany form gospodarowania ); 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458, z późn. zm. (Dz. U. z 2003 r. Nr 210, poz. 2041, z 2005 r. Nr 19, poz. 165). 2 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów, Dz. U. z 2001 r. Nr 92, poz. 1020, z późn. zm. (Dz. U. z 2003 r. Nr 90, poz. 846). 8

mentalność ( przemiany w obrębie [ ] świadomości [ ] społeczeństw europejskich [ ], uwarunkowania i przeobrażenia polskiej świadomości narodowej i politycznej ); ideologia ( przemiany ideowe [Europy] ). Ponadto w poradnikach dla nauczyciela (wchodzących w skład cyklu publikacji, który otwiera niniejszy program) zostaną zawarte wskazówki: jak w ramach realizacji ścieżki edukacyjnej edukacja regionalna uwzględniać specyfikę regionu, w którym znajduje się szkoła, oraz wprowadzać elementy historii i biografistyki regionalnej do lekcji poświęconych wybranym zagadnieniom programowym. W poradnikach znajdą się również odniesienia do innych ścieżek edukacyjnych, takich jak: edukacja czytelnicza i medialna, edukacja europejska, edukacja filozoficzna. Autorki programu uznały, że ze względu na aktualność oraz wartości poznawcze, kształcące i wychowawcze należy położyć nacisk na historię XX w. Takim wyborem kierowała ponadto świadomość, że w szkole podstawowej i gimnazjum z powodu braku czasu ze względu na przeznaczanie zbyt dużej liczby godzi na omówienie wcześniejszych epok uczniowie często nie mają możliwości dokładnego poznania zjawisk, które bezpośrednio ukształtowały otaczający ich świat. Dlatego w treściach kształcenia (zob. s. 13) dział dotyczący XX stulecia wyróżnia się szczegółowością zapisu haseł programowych oraz przeznaczeniem relatywnie dużej liczby godzin na ich omówienie. W niniejszym programie treści kształcenia ujęto w porządku chronologicznym. W obrębie wielkich epok starożytności, średniowiecza, czasów nowożytnych, XIX i XX w. wydzielone zostały krótsze okresy, wyznaczone przez najbardziej doniosłe procesy, zjawiska czy wydarzenia. Przykładowo w wypadku starożytności materiał nauczania został podzielony na następujące części: I. Pradzieje i powstanie cywilizacji starożytnego Wschodu, II. Cywilizacja starożytnych Greków, III. Starożytny Rzym i świat śródziemnomorski pod rzymskim panowaniem. W obrębie tychże części treści zostały pogrupowane w tematach odpowiadających poszczególnym jednostkom lekcyjnym (np. II. Cywilizacja starożytnych Greków: 1. Początki cywilizacji greckiej, 2. Ateny i Sparta, 3. Wojny Greków z Persami itd.). Z kolei w ramach tematów zostały wskazane główne zagadnienia. Autorki programu przyjęły zasadę, że zapis i umiejscowienie zagadnień dotyczących historii ojczystej powinny ukazywać zarówno udział Polski i Polaków w procesach ogólnoeuropejskich i ogólnoświatowych, jak i swoistość rozwoju dziejowego naszej Ojczyzny. 9

Warunki realizacji programu Niniejszy program przeznaczony jest dla tych klas, które będą realizować podstawę programową kształcenia ogólnego z historii w zakresie podstawowym. Ramowy plan nauczania 1 przewiduje dla zakresu podstawowego 5 godzin lekcyjnych historii w trzyletnim cyklu kształcenia. Autorki przyjęły, że przy takim przydziale godzin nauczyciel zrealizuje program w ciągu dwóch i pół roku i przygotuje w tym czasie uczniów do egzaminu maturalnego z historii na poziomie podstawowym. Treści kształcenia zostały w programie podzielone na 126 tematów: wprowadzenie 1, starożytność 17, średniowiecze 25, czasy nowożytne 25, lata 1815 1914 29, okres po 1914 r. 29. Realizacja każdego z tematów będzie wymagać od jednej do dwóch godzin lekcyjnych. Autorki założyły też, że ze względu na cele wychowawcze rozpisane w podstawie programowej i w niniejszym programie nauczyciel przeznaczy zwiększoną w miarę możliwości liczbę godzi na realizację zagadnień dotyczących dziejów Polski. Ponadto, aby zrealizować cele związane z edukacją regionalną, niezbędne będzie zarezerwowanie godzin lekcyjnych przeznaczonych na wizyty w miejscowych muzeach, archiwach oraz na poznawanie lokalnych zabytków. Zasadniczym warunkiem realizacji programu w wymiarze poznawczym, kształcącym i wychowawczym są odpowiednie podręczniki bogate w narrację autorską i różnorodne źródła. Dzięki nim nauczyciel będzie mógł, nawet przy ubogim wyposażeniu szkoły w środki dydaktyczne, realizować cele kształcenia zapisane w niniejszym programie. Szczególny wysiłek nauczyciel powinien włożyć w kształcenie u uczniów umiejętności zastosowania wiedzy, w czym powinny pomóc rozbudowane moduły zadaniowe w podręcznikach. Autorki przyjęły, że cele te będą realizowane z wykorzystaniem nowego cyklu podręczników Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych, obejmującego następujące pozycje: 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych, Dz. U. z 2002 r. Nr 15, poz. 142, z późn. zm. (Dz. U. z 2002 r. Nr 137, poz. 1155, z 2003 r. Nr 39, poz. 337 i Nr 116, poz. 1093, z 2004 r. Nr 43, poz. 393, z 2005 r. Nr 30, poz. 252). 10

Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna Zielińska, Historia 1 epoki starożytności i średniowiecza, Jolanta Choińska-Mika, Piotr Szlanta, Katarzyna Zielińska, Historia 2 okres od przełomu XV i XVI w. do 1914 r., Jolanta Choińska-Mika, Paweł Skibiński, Piotr Szlanta, Katarzyna Zielińska, Historia 3 czasy po 1914 r. Każdemu z trzech podręczników towarzyszy poradnik dla nauczyciela, zawierający szczegółowe scenariusze wszystkich lekcji oraz zestawy zadań sprawdzających wiedzę i umiejętności ucznia. Poradniki wraz z programem nauczania i podręcznikami stanowią integralny element całościowej propozycji edukacyjnej skierowanej do nauczycieli liceum i technikum. 11

Cele kształcenia i wychowania Głównym zadaniem nauczania historii w zakresie podstawowym na ostatnim etapie szkolnego kształcenia i wychowania jest wzbogacenie wiedzy ucznia, rozwinięcie jego umiejętności oraz wzmocnienie postaw formowanych we wcześniejszych latach edukacji. Warunkiem wypełnienia tych zadań jest zrealizowanie wymienionych niżej celów edukacyjnych. 1. Poszerzenie wiedzy o podstawach podobieństw i odrębności różnych cywilizacji. 2. Pogłębienie wiedzy o strukturach gospodarczych, społecznych, przemianach świadomości, ideologiach społeczno-politycznych, prądach kulturowych, systemach filozoficzno-religijnych. 3. Rozwinięcie zdolności krytycznego odczytywania i oceniania wszelkich przekazów poprzez pogłębioną pracę z różnorodnymi źródłami i rozwijanie takich umiejętności, jak: a) ocenianie przydatności źródła do badania wybranego problemu, b) ocenianie wiarygodności źródła, c) syntetyzowanie informacji zaczerpniętych z różnych źródeł. 4. Pogłębienie umiejętności prezentowania wyników własnej pracy w zróżnicowanych formach oraz kształtowanie zdolności formułowania opinii i wniosków w postaci krótkich wypowiedzi ustnych i pisemnych. 5. Wskazywanie związków pomiędzy przeszłością i teraźniejszością oraz zachęcanie do rozważania różnorakich następstw przeszłych i obecnych zjawisk historycznych. 6. Umożliwienie wykorzystania wiedzy i umiejętności historycznych zgodnie z zainteresowaniami i zdolnościami ucznia. 7. Umożliwianie kształtowania własnej tożsamości oraz wyboru systemu wartości poprzez: a) zapoznanie z różnymi rodzajami wspólnot ludzkich, b) zapoznanie z różnymi systemami wartości ukształtowanymi w różnych cywilizacjach i kulturach, c) zapoznanie z korzeniami i systemem wartości europejskiego kręgu kultury chrześcijańskiej. 8. Rozwijanie postaw obywatelskich i patriotycznych oraz poczucia przynależności do wspólnoty rodzinnej, lokalnej, regionalnej, narodowej i państwowej poprzez: 12

a) pogłębienie wiedzy o charakterystycznych dla państwa i narodu polskiego instytucjach i wartościach życia publicznego, b) pogłębienie wiedzy o właściwych dla terytorium i narodu polskiego wspólnotach lokalnych i regionalnych, c) zachęcanie do rozważania omawianych problemów historycznych w odniesieniu do doświadczeń osobistych, własnej rodziny i wspólnoty lokalnej. 9. Przygotowanie do udziału w życiu różnych społeczności poprzez: a) zapoznanie ze zróżnicowaniem rozmaitych wspólnot ludzkich, b) zapoznanie ze znaczeniem różnych wspólnot ludzkich w historii, c) zachęcanie do rozważania skutków wynikających dla jednostki z przynależności do różnych wspólnot, d) kształtowanie tolerancji i zrozumienia dla odmiennych kultur, obyczajów i przekonań mieszczących się w kanonie wartości cywilizacyjnych. 13

Treści kształcenia i wychowania Wprowadzenie: historia periodyzacja, źródła Pojęcia historia i prehistoria. Podział dziejów na epoki. Źródła historyczne i ich badanie. I Pradzieje i powstanie cywilizacji starożytnego Wschodu 1. Najdawniejsze dzieje człowieka Pochodzenie człowieka. Osiągnięcia epoki paleolitu. Początki hodowli i rolnictwa. Życie ludzi w epoce neolitu. Podziały językowe (ludy semickie i indoeuropejskie). 2. Starożytna cywilizacja Mezopotamii i pierwsze imperia Narodziny cywilizacji: Sumerowie miasto i pismo. Przeobrażenia polityczne na Bliskim Wschodzie główne ośrodki państwowe i pierwsze imperia (do połowy VI w. p.n.e.). Osiągnięcia kulturowe Mezopotamii. Imperium perskie. 3. Egipt faraonów Położenie i warunki naturalne. Egipt faraonów jako przykład despocji teokratycznej. Podziały społeczne a wierzenia i kultura Egiptu. 4. Starożytny Izrael Najdawniejsze dzieje Izraela. Królestwo Dawida i dalsze losy Żydów (do podboju rzymskiego). Diaspora. Religia Izraela. Biblia język, etapy powstawania, struktura, znaczenie. 5. Starożytne cywilizacje Indii i Chin Najstarsza cywilizacja doliny Indusu. Ariowie w Indiach i ich cywilizacja. Religie starożytnych Indii. Narodziny chińskiej państwowości. Cywilizacja starożytnych Chin pismo, systemy etyczne. Europa a Wschód w starożytności. II Cywilizacja starożytnych Greków 1. Początki cywilizacji greckiej Starożytni Grecy osadnictwo, nazwa, język. Kultura minojska (kreteńska). Kultura mykeńska. Upadek Grecji tzw. Wieki Ciemne. Państwa greckie do schyłku VI w. p.n.e. polis. Wielka Kolonizacja. 14

2. Ateny i Sparta Ateny i Attyka kraj i jego mieszkańcy. Wczesny ustrój ateńskiej polis. Kleisthenes i początki demokracji ateńskiej. Sparta położenie, mieszkańcy i najdawniejsze dzieje. Ustrój, prawa i społeczeństwo Sparty. Specyfika Sparty. 3. Wojny Greków z Persami Grecy w Azji Mniejszej miasta Jonii. Ekspansja perska i powstanie jońskie. Wyprawa perska w 490 r. p.n.e. Wyprawa Kserksesa. Ateński Związek Morski. Zakończenie walk Greków z Persami. 4. Świat grecki w V IV w. p.n.e. Konsekwencje wojen grecko-perskich hegemonia Aten na morzu. Demokracja ateńska po wojnach grecko-perskich. Wojna peloponeska i świat grecki w IV w. p.n.e. Życie codzienne Greków. Rodzina grecka. Wolni i niewolnicy w świecie greckim. 5. Kultura i religia Greków Periodyzacja okresy archaiczny i klasyczny. Wierzenia, religia, święta. Poezja, dramat, historiografia. Filozofia. Architektura, rzeźba i malarstwo. Sport w życiu Greków. 6. Aleksander Wielki i hellenizm Macedonia kraj i mieszkańcy. Filip II Macedoński a Grecy. Wyprawa Aleksandra Wielkiego. Państwo Aleksandra i jego rozpad. Państwa hellenistyczne. Kultura hellenistyczna. Filozofia i nauka grecka w okresie hellenistycznym. III Starożytny Rzym i świat śródziemnomorski pod rzymskim panowaniem 1. Początki dziejów Rzymu i narodziny Imperium Italia obszar i mieszkańcy. Początki Rzymu legendy i rzeczywistość. Od Rzymu królewskiego do Republiki. Ekspansja Rzymu w Italii. Podbój basenu Morza Śródziemnego przez Rzym. 2. Państwo rzymskie w II I w. p.n.e. Ustrój polityczny Republiki. Przemiany społeczne i ekonomiczne. Kryzys Republiki i próby reform. I triumwirat i dyktatura Cezara. Oktawian August i początki Cesarstwa Rzymskiego. 3. Cesarstwo Rzymskie w I II w. n.e. Terytorium Cesarstwa. Podstawy władzy cesarskiej. Organizacja państwa i społeczeństwa. Niewolnicy. Romanizacja rola miast i armii. 4. Kultura Imperium Rzymskiego Kultura łacińska a kultura grecka. Prawo rzymskie. Literatura. Historia i geografia. Architektura i przestrzeń miejska. Rzeźba i malarstwo. 15

5. Religie tradycyjne i rozwój chrześcijaństwa Najstarsze wierzenia rzymskie. Religie Imperium Rzymskiego. Sytuacja w Palestynie i działalność Jezusa. Apostołowie i upowszechnienie chrześcijaństwa. Organizacja gmin chrześcijańskich. Stosunek władzy rzymskiej do chrześcijan. 6. Kryzys Imperium i upadek Cesarstwa na Zachodzie Osłabienie państwa rzymskiego przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne. Reformy Dioklecjana. Konstantyn Wielki i chrześcijaństwo w IV w. Zewnętrzne zagrożenie Imperium w IV V w. Upadek Cesarstwa na Zachodzie. IV Kształtowanie się Europy we wczesnym średniowieczu 1. Powstanie państw barbarzyńskich na gruzach Cesarstwa Zachodniego w V VII w. Ludy germańskie. Królestwa barbarzyńskie na Zachodzie. Państwo Franków pod rządami Merowingów. Germanie i Rzymianie w państwach barbarzyńskich. Chrześcijaństwo wśród plemion barbarzyńskich. 2. Bizancjum nowy Rzym Justynian Wielki i próba odbudowy Cesarstwa. Bizancjum gospodarka, społeczeństwo, władza. Chrześcijaństwo wschodnie i kultura bizantyjska. Straty terytorialne i konflikty wewnętrzne (druga połowa VI IX w.). Ponowny rozkwit Bizancjum (do połowy XI w.). 3. Arabowie i świat islamu Narodziny islamu. Powstanie i organizacja imperium arabskiego. Podziały religijne i polityczne oraz podstawy jedności świata islamu. Rola Arabów w wymianie towarowej. Kultura i sztuka świata islamu. 4. Monarchia Karola Wielkiego Początki władzy Karolingów. Karol Wielki podboje i nowa organizacja państwa frankijskiego. Odnowienie cesarstwa rzymskiego. Kultura czasów karolińskich. Czynniki dezintegracji monarchii karolińskiej. Rozpad monarchii karolińskiej początki królestw Niemiec, Francji i Italii. 5. Początki społeczeństwa feudalnego we wczesnym średniowieczu Rolnictwo wczesnośredniowieczne. Podziały społeczne i początki systemu lennego. Włości ziemskie i miasta. 6. Powstanie państw w Europie Północnej i Środkowo-Wschodniej oraz ich chrystianizacja w IX X w. Normanowie wyprawy łupieżcze i podboje. Powstanie państw skandynawskich. Słowianie organizacja społeczna, wędrówki, wierzenia. Pierwsze państwa zachodniosłowiańskie (państwo Samona i Państwo Wielkomorawskie). Państwo węgierskie. Państwo czeskie. Chrystianizacja Słowian południowych. Ruś Kijowska. Dwa kręgi cywilizacji chrześcijańskiej w Europie. 16

7. Władze i idee uniwersalne Cesarstwo Ottonów. Podstawy uniwersalnej władzy papieży. Reformy kluniacka i gregoriańska. Spór o inwestyturę. Sztuka chrześcijaństwa zachodniego (sztuka romańska). 8. Powstanie państwa polskiego Plemiona lechickie. Początki dynastii Piastów. Państwo Mieszka I organizacja wewnętrzna i stosunki z sąsiadami. Chrzest Polski i stosunki z papiestwem. Państwo Piastów u schyłku X stulecia. 9. Monarchia piastowska do 1138 r. Polityka zagraniczna i wewnętrzna Bolesława Chrobrego misja św. Wojcie cha, zjazd w Gnieźnie, wojny, królewska koronacja. Kryzys i odbudowa monarchii piastowskiej (panowanie Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela). Rządy Bolesława II Śmiałego. Konflikty w łonie dynastii na przełomie XI i XII w. Panowanie Bolesława Krzywoustego. 10. Społeczeństwo, władza, gospodarka i kultura w czasach pierwszych Piastów Struktura społeczna i aparat państwowy. Gospodarka wiejska. Handel i pieniądz. Rozwój społeczno-gospodarczy. Kultura przedchrześcijańska i chrześcijańska. Pismo i piśmiennictwo. Architektura. V Rozkwit średniowiecza Europa w dobie krucjat 1. Przemiany gospodarcze i społeczne w Europie w XI XIII w. Zmiany demograficzne. Wzrost produkcji rolnej i gospodarka czynszowa. Gospodarka miejska rzemiosło, handel, obrót pieniędzmi. Samorząd, życie umysłowe i organizacja przestrzeni w mieście. Rozwój feudalizmu. Władanie ziemią własność podzielona. Stany społeczne. Podziały etniczne, językowe i religijne. Podstawy jedności europejskiej. 2. Główne państwa europejskie w XI XIII w. Początki monarchii stanowych Rozdrobnienie feudalne i odbudowa władzy centralnej. Francja pod panowaniem Kapetyngów. Początki parlamentaryzmu (Anglia). Niemcy i Włochy za Hohenstaufów. 3. Krucjaty i inne formy ekspansji europejskiej. Zewnętrzne zagrożenia Europy Formy ekspansji europejskiej. Początki ruchu krucjatowego. Królestwo Jerozolimskie. Cesarstwo Łacińskie i zmierzch idei krucjat. Krucjaty w Europie. Zagrożenie mongolskie. 4. Kościół i kultura europejska rozkwitu średniowiecza Apogeum potęgi papiestwa. Nowe zakony. Rozwój szkolnictwa i narodziny uniwersytetów. Początki literatury w językach narodowych. Sztuka gotycka. 17

5. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego Księstwa dzielnicowe i problem władzy zwierzchniej. Zagrożenia zewnętrzne Marchia Brandenburska, państwo krzyżackie w Prusach, Mongołowie. Lokacje miast i wsi. Konsekwencje kolonizacji na prawie niemieckim. Kształtowanie się stanów społecznych. Kultura Polski dzielnicowej. VI Kryzys i rozwój Europy w późnym średniowieczu 1. Kryzys społeczno-ekonomiczny w Europie XIV XV w. Czarna śmierć i straty demograficzne. Rozwój gospodarczy Europy Środkowej, Wschodniej i Północnej. Kryzys gospodarczy i społeczny na Zachodzie i Południu Europy. 2. Wielkie konflikty polityczne i religijne w Europie XIV i XV w. Wojna stuletnia. Husytyzm w Czechach. Początek ekspansji Turków osmańskich w Europie. 3. Władze uniwersalne i państwa Europy Zachodniej w XIV XV w. Rozbicie i jedność cesarstwa. Papiestwo w dobie wielkiej schizmy zachodniej. Królestwa Zachodu problem suwerenności. Powstanie zjednoczonej Hiszpanii. Podziały oraz jedność kulturalna Włoch. 4. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej w XIV XV w. Królestwo Czeskie za panowania Luksemburgów. Rozkwit Węgier za rządów Andegawenów. Państwo krzyżackie. Państwa skandynawskie unia kalmarska. Powstanie państwa litewskiego. Powstanie i rozwój Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. 5. Zjednoczenie ziem polskich i budowa Królestwa Polskiego Tendencje zjednoczeniowe. Walka o zjednoczenie ziem polskich (przełom XIII i XIV w.). Polityka zagraniczna Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Reformy wewnętrzne Kazimierza Wielkiego. Bilans rządów Kazimierza Wielkiego. Andegawenowie na polskim tronie. 6. Unia Polski z Litwą. Panowanie Władysława Jagiełły Geneza unii polsko-litewskiej. Unia polsko-litewska (unia w Krewie, układ wileńsko-radomski). Wojny z zakonem krzyżackim w pierwszej połowie XV w. Wzmocnienie unii polsko-litewskiej (unia w Horodle). Polityka wewnętrzna Władysława Jagiełły przywileje dla rycerstwa. Elekcyjność tronu polskiego. 7. Średniowieczna Polska i Litwa pod rządami Jagiellonów Ustrój polityczny Królestwa Polskiego. Władysław III na tronie węgierskim. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Kazimierza Jagiellończyka. Polityka dynastyczna Jagiellonów. Rządy Jana Olbrachta w Polsce. 18

8. Gospodarka i społeczeństwo polskie końca XIV i XV w. Rozwój miast i wsi. Przemiany demograficzne. Handel dalekosiężny. Społeczeństwo i gospodarka wzrost pozycji rycerstwa. Drogi awansu i podziały społeczne. Rola i przemiany rodziny w społeczeństwie polskim. 9. Kultura polska XIV XV w. Sztuka gotycka Rozwój szkolnictwa. Dwór królewski jako centrum kulturalne. Gotyk w Polsce. Rola pisma w życiu społecznym i kulturalnym. Rozwój języka polskiego. 10. Koniec średniowiecza i spadek po epoce Upadek Bizancjum. Kryzys kultury w Europie Zachodniej. Początki humanizmu i odkrycie starożytności. Nowy obraz świata. Przemiany kulturowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Spadek po średniowieczu. VII Europa i świat w epoce wielkich odkryć geograficznych (od przełomu XV i XVI w. do początków XVII stulecia) 1. Cywilizacje pozaeuropejskie u progu epoki nowożytnej Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce i ich osiągnięcia. Afryka i Azja w początkach XVI stulecia. Horyzont geograficzny Europejczyków u progu epoki nowożytnej. 2. Wielkie odkrycia geograficzne oraz ich skutki dla świata, Europy i Polski Geneza oraz kierunki wypraw odkrywczych i ekspansji Europejczyków na inne kontynenty. Następstwa odkryć geograficznych dla ludów i obszarów pozaeuropejskich. Ekspansja zamorska a rozwój gospodarczy Europy. Rewolucja cen uwarunkowania i następstwa. Polityczne i społeczne skutki wielkich odkryć budowa imperiów kolonialnych, migracje i przeobrażenia struktury społecznej. Poszerzenie horyzontu geograficznego Europejczyków idea Starego i Nowego Świata. Ukształtowanie się świadomości europejskiej. 3. Cywilizacja europejska w dobie odrodzenia Trzy kręgi cywilizacyjne Europy u progu XVI w. Europa chrześcijaństwa zachodniego, Europa chrześcijaństwa wschodniego, Europa podbita przez muzułmańskich Turków. Przemiany kultury duchowej i odkrycia naukowe wczesnonowożytnej Europy: humanizm, renesans we Włoszech i innych krajach, teoria kopernikańska i jej propagatorzy, nauka o państwie i prawie. Druk i jego rola w upowszechnianiu nowych prądów i idei. Osiągnięcia kultury materialnej i zasięg ich stosowania. 4. Rozłam w chrześcijaństwie zachodnim. Reformacja i kontrreformacja Rozłam w chrześcijaństwie zachodnim podłoże, zasięg terytorialny i społeczny. Wielcy reformatorzy (Marcin Luter, Jan Kalwin) i ich nauka. Wojny religijne w Europie (Niemcy, Francja). Reformacja w Anglii. Podział wyznaniowy 19

Europy. Kościół katolicki wobec postępów reformacji sobór trydencki i odnowa Kościoła katolickiego. Propaganda wyznaniowa. Reformacja w Polsce na tle europejskim. 5. Stosunki polityczne w Europie XVI w. Europa a ekspansja turecka. Dynastia Jagiellonów i jej znaczenie w Europie Środkowo-Wschodniej i Północnej. Dynastia Habsburgów i jej imperium. Wzrost znaczenia Anglii w dobie rządów Tudorów. Wielkie Księstwo Moskiewskie w czasach panowania Iwana Groźnego. Problem państw zakonnych w Prusach i Inflantach. Rywalizacja o dominium Maris Baltici. 6. Demokracja szlachecka w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej Wzrost uprawnień politycznych stanu szlacheckiego w czasach ostatnich Jagiellonów. Kształtowanie się narodu politycznego Polski i Litwy idea Rzeczy Pospolitej i system wartości obywatelskich. Kształtowanie się podstaw monarchii parlamentarnej. Ruch egzekucyjny i program modernizacji państwa. Unia realna Polski z Wielkim Księstwem Litewskim podstawy społeczne, bezpośrednie i długofalowe następstwa. Ostatni etap kształtowania się ustroju Rzeczypospolitej pierwsze bezkrólewia i wolne elekcje. 7. Rzeczpospolita Obojga Narodów na przełomie XVI i XVII w. społeczeństwo i państwo Terytorium i ludność Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Struktura etniczna i wyznaniowa. Przeobrażenia struktury społecznej na przełomie XVI i XVII w. nowa magnateria. System polityczny Rzeczypospolitej i jego instytucje. Organizacja sądownictwa i systemu obrony państwa. 8. Kultura Polska w epoce odrodzenia Polskie ośrodki kultury renesansowej w XVI w. Uczeni i osiągnięcia naukowe. Myśl polityczno-społeczna polskiego renesansu. Język, literatura, obyczajowość. Wielcy twórcy polskiego renesansu. VIII Europa i świat w wieku wiary i rozumu (XVII w.) 1. Gospodarka świata w XVII w. zróżnicowanie regionalne, początki kapitalizmu Nowe instytucje i zjawiska w gospodarce europejskiej XVII stulecia. Strefy gospodarczego rozwoju, stagnacji i zacofania w XVII-wiecznej Europie: podziały Północ Południe, Wschód Zachód. Kształtowanie się podstaw gospodarki światowej. 2. Problemy międzynarodowe, konflikty wewnętrzne i rozwiązania ustrojowe w Europie XVII w. Zmiany układu sił w Europie w XVII w. Wojna trzydziestoletnia podłoże, etapy konfliktu, bezpośrednie i długofalowe następstwa. Wojna domowa w Anglii. 20

Monarchie we Francji, Anglii, Rosji i Turcji podstawy polityczne, społeczne, ideowe. System ustrojowy Rzeczypospolitej na tle tendencji europejskich. 3. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII w. Położenie międzynarodowe Rzeczypospolitej za panowania pierwszych władców elekcyjnych. Polityka bałtycka Stefana Batorego. Polityka zagraniczna Wazów. Wojny ze Szwecją, Moskwą i Turcją uwarunkowania, przebieg, bezpośrednie i długofalowe następstwa. Złote czasy Władysława IV. 4. Kryzys Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII stulecia Kryzys społeczny podłoże konfliktów na Ukrainie. Powstanie Chmielnickiego. Załamanie się pozycji międzynarodowej państwa w dobie potopu szwedzkiego. Kryzys systemu politycznego Rzeczypospolitej rozwój fakcji magnackich i systemu klientalnego, osłabienie roli sejmu i władzy centralnej. Ekonomiczne następstwa wojen drugiej połowy XVII w. Próby odbudowy międzynarodowej pozycji Rzeczypospolitej za panowania Jana III Sobieskiego. 5. Rewolucja intelektualna i kultura baroku na świecie i w Europie Nowe teorie i osiągnięcia nauki europejskiej w wieku XVII. Myśl społecznopolityczna XVII w. i jej twórcy. Kultura i sztuka baroku podłoże ideowe, charakterystyka, odmiany, funkcje. Promieniowanie europejskiej kultury baroku na inne kontynenty. 6. Barok i sarmatyzm w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Główne ośrodki oraz największe osiągnięcia barokowej architektury i sztuki na ziemiach polsko-litewskiej Rzeczypospolitej. Szkolnictwo i oświata. Przemiany świadomości społeczeństwa Rzeczypospolitej w dobie wielkich wojen. Sarmatyzm źródła ideowe, system wartości, obyczajowość. IX Świat i Europa w epoce oświecenia (od początku XVIII w. do 1815 r.) 1. Przewrót umysłowy XVIII stulecia. Oświecenie Materialne podstawy cywilizacji oświecenia. Wielcy twórcy europejskiego oświecenia i ich koncepcje społeczno-polityczne. Nowe hasła i idee epoki oświecenia wolność, prawa naturalne, postęp. Drogi upowszechniania myśli oświecenia w Europie i na świecie. Kultura, sztuka i obyczajowość europejskiego oświecenia. 2. Mocarstwa europejskie i polityka równowagi sił Układ sił na arenie międzynarodowej w pierwszej połowie XVIII w. Wielkie konflikty europejskie. Zmiany terytorialne i polityka równowagi sił na kontynencie europejskim. 3. Sąsiedzi Rzeczypospolitej w XVIII w. Prusy, Rosja, Austria Absolutyzm epoki oświecenia założenia ideowe i praktyka. Reformy struktur 21

władzy, administracji, wojska i gospodarki w krajach sąsiadujących z Rzecząpospolitą Brandenburgia-Prusy, władztwo austriackich Habsburgów, Rosja. 4. Rzeczpospolita w dobie unii polsko-saskiej Rzeczpospolita pod rządami Wettinów unia personalna z Saksonią, główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej. Zmiana położenia międzynarodowego Rzeczypospolitej w latach wojny północnej. Kryzys systemu politycznego Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVIII w. Ożywienie gospodarcze i kulturalne czasów saskich. 5. Rzeczpospolita pod rosyjską protekcją. I rozbiór Ostatnie bezkrólewie i reformy sejmu konwokacyjnego. Prawa kardynalne i umocnienie rosyjskiego protektoratu. Konfederacja barska. I rozbiór Polski przyczyny, zasięg, reakcja Europy. Sejm rozbiorowy (1773 1775) i jego postanowienia. 6. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Kolonie angielskie w Nowym Świecie. Polityka Wielkiej Brytanii wobec kolonii amerykańskich. Geneza konfliktu pomiędzy koloniami a Koroną Brytyjską. Wojna o niepodległość i powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki. Konstytucja i system polityczny amerykańskiej republiki. 7. Rewolucja francuska Kryzys monarchii absolutnej Burbonów. Pośrednie i bezpośrednie przyczyny rewolucji francuskiej. Główne etapy rewolucji francuskiej. Przeobrażenia systemu wartości, postaw i obyczajów Francuzów w dobie rewolucji. Europa wobec rewolucyjnej Francji. Wpływ rewolucji francuskiej na losy innych państw i narodów. 8. Rzeczpospolita w dobie Sejmu Wielkiego Przemiany społeczne i kulturalne w czasach stanisławowskich. Międzynarodowa pozycja Rzeczypospolitej po I rozbiorze. Sejm Wielki i jego dzieło Konstytucja 3 maja. Konfederacja targowicka i obalenie reform Sejmu Wielkiego. Wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 maja. 9. II i III rozbiór Polski. II rozbiór bezpośrednie przyczyny i uwarunkowania międzynarodowe. Sytuacja społeczno-polityczna ziem polskich po II rozbiorze. Insurekcja kościuszkowska geneza, przebieg, skutki. III rozbiór Polski. Europa wobec likwidacji państwa polskiego. Spór historiograficzny o przyczyny rozbiorów. 10. System napoleoński w Europie Zamach stanu i dyktatura Napoleona Bonapartego. Francja za czasów Napoleona. Podboje Napoleona i system napoleoński w Europie. Upadek Napoleona uwarunkowania wewnętrzne i międzynarodowe. Epoka napoleońska w dziejach Europy upowszechnienie praw człowieka i obywatela. Przemiany świadomości europejskiej w Europie doby napoleońskiej. 22

11. Księstwo Warszawskie Polacy w służbie Napoleona Legiony Polskie. Księstwo Warszawskie okoliczności powstania, ustrój społeczno-polityczny. Księstwo Warszawskie w ramach systemu napoleońskiego. Udział Polaków w kampanii rosyjskiej Napoleona i upadek Księstwa. X Europa i świat w epoce restauracji i rewolucji (od 1815 r. do połowy XIX w.) 1. Kongres wiedeński i system Świętego Przymierza Kongres wiedeński i główne zasady nowego ładu europejskiego restauracja, legitymizm, równowaga sił. Nowa mapa polityczna Europy. Święte Przymierze i koncert mocarstw na straży nowego ładu w Europie. Sprawa polska na kongresie wiedeńskim IV rozbiór Polski. 2. Rewolucja przemysłowa. Przemiany społeczne i kulturowe w Europie pierwszej połowy XIX w. Uwarunkowania społeczno-technologiczne industrializacji Europy. Rozwój komunikacji i nowe środki transportu. Nowe zjawiska i instytucje w gospodarce zachodniej. Przeobrażenia struktury społecznej w dobie rewolucji przemysłowej. Nowe zjawiska w kulturze europejskiej w pierwszej połowie XIX w. romantyzm. Historyzm w architekturze. 3. Główne nurty polityczne w Europie w pierwszej połowie XIX w. Nurty polityczne w Europie pierwszej połowy XIX stulecia konserwatyzm, liberalizm, ruchy demokratyczne i socjalistyczne. Rozwój parlamentaryzmu i kształtowanie się modelu monarchii konstytucyjnej. Narodziny kwestii narodowej w Europie. 4. Ruchy rewolucyjne i narodowe w Europie w pierwszej połowie XIX w. Dekolonizacja Ameryki Łacińskiej Ideologie rewolucyjne i narodowe w Europie. Sytuacja polityczna na Półwyspie Apenińskim po 1815 r. Problem Państwa Kościelnego. Wyzwolenie Grecji spod tureckiego panowania. Przyczyny i przebieg dekolonizacji Ameryki Łacińskiej. Stany Zjednoczone wobec dekolonizacji Ameryki Łacińskiej. 5. Zaborcy Polski w pierwszej połowie XIX w. Rządy Aleksandra I w Rosji. Powstanie dekabrystów. Rosja żandarmem Europy. System metternichowski w Austrii. Reformy w Prusach. Kwestia chłopska w państwach zaborczych. Wojna krymska. 6. Państwa Europy Zachodniej w pierwszej połowie XIX w. Przyczyny i skutki rewolucji lipcowej we Francji (1830 r.). Rewolucja w Belgii (1830 r.). Reformy brytyjskiego systemu politycznego. Kwestia irlandzka. 23

7. Wiosna Ludów w Europie (1848 1849) Polityczne i gospodarcze przyczyny załamania się systemu Świętego Przymierza w Europie. Rewolucja lutowa we Francji. Wiosna Ludów w państwach niemieckich, włoskich i krajach pod władaniem Habsburgów. Rosja wobec Wiosny Ludów. Znaczenie Wiosny Ludów. XI Ziemie polskie w latach 1815 1849 1. Przemiany społeczne i gospodarcze na ziemiach polskich w pierwszej połowie XIX w. Zmiany struktury społecznej w trzech zaborach. Kwestia chłopska na ziemiach polskich. Modernizacja rolnictwa. Kształtowanie się ośrodków przemysłowych. Transport i komunikacja na ziemiach polskich. 2. Królestwo Polskie w dobie konstytucyjnej (1815 1830) Ustrój Królestwa Polskiego. Praktyka polityczna władz rosyjskich. Postawy Polaków wobec zaborcy. Opozycja legalna i nielegalna. 3. Powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska (1830 1831) Geneza i wybuch powstania. Wojna polsko-rosyjska (1830 1831). Polskie stronnictwa polityczne w okresie powstania programy i ich realizacja. Upadek powstania i represje popowstaniowe. 4. Wielka Emigracja ugrupowania, programy, próby działania Główne nurty polityczne Wielkiej Emigracji. Polska emigracja a europejskie ruchy rewolucyjne. Spiski w kraju w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Życie codzienne Polaków na emigracji. 5. Ziemie zaboru pruskiego i austriackiego w latach 1815 1846 Polityka władz pruskich wobec Polaków. Polityka władz austriackich wobec Polaków. Praca organiczna w zaborze pruskim. Narastanie konfliktów społecznych w Galicji. Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska. Likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej. 6. Wiosna Ludów na ziemiach polskich Podłoże polskich ruchów narodowych w zaborze pruskim i austriackim. Polskie ruchy narodowe na tle europejskim. Skutki Wiosny Ludów na ziemiach polskich. 7. Kultura polska w pierwszej połowie XIX w. Ośrodki kultury w kraju i na emigracji. Wielcy twórcy kultury w kraju i na emigracji. Polacy a systemy edukacyjne trzech państw zaborczych. Znaczenie kultury dla podtrzymania tożsamości narodowej. 24

XII Europa i świat w epoce rozwoju cywilizacji przemysłowej (od połowy XIX w. do 1914 r.) 1. Zjednoczenie Włoch i zjednoczenie Niemiec. Francja w drugiej połowie XIX w. Podłoże i główne etapy zjednoczenia Włoch. Problem Państwa Kościelnego. Przyczyny i przebieg zjednoczenia Niemiec. Skutki zjednoczenia Włoch i Niemiec dla Europy. Francja II Cesarstwo i III Republika. 2. Stany Zjednoczone w XIX w. wojna secesyjna, budowa mocarstwowości Rozwój terytorialny USA w XIX w. Dwa modele rozwoju w Stanach Zjednoczonych Południe i Północ. Problem niewolnictwa. Wojna secesyjna (1861 1865) przyczyny i konsekwencje. Ekspansja USA w Ameryce Łacińskiej i Azji. 3. Ideologie drugiej połowy XIX stulecia i kształtowanie się nowoczesnych partii politycznych Główne hasła nacjonalizmu. Różne kierunki ideologiczne w ruchu robotniczym. Początki chrześcijańskiej demokracji społeczna nauka Kościoła. Ruch sufrażystek. Sytuacja społeczna i prawna Żydów w państwach europejskich. 4. Zaborcy Polski w drugiej połowie XIX w. Reformy ustrojowe w Cesarstwie Austriackim i powstanie Austro-Węgier (1867 r.). Konflikty narodowościowe w Austro-Węgrzech na przełomie XIX i XX w. Polityka zagraniczna i wewnętrzna II Rzeszy. Reformy Aleksandra II w Rosji po wojnie krymskiej. Rewolucja 1905 1907 w Rosji geneza, skutki. 5. Ekspansja kolonialna mocarstw w Afryce i Azji Budowa imperiów kolonialnych Wielkiej Brytanii i Francji. Ekspansja kolonialna innych państw europejskich. Podział Afryki na kongresie berlińskim (1885 r.). Formy zarządzania koloniami. Opór ludności miejscowej wobec kolonizatorów. Spór o dziedzictwo kolonializmu. 6. Państwa Dalekiego Wschodu u progu XX stulecia Położenie międzynarodowe i sytuacja wewnętrzna Chin w XIX i na początku XX w. Ustanowienie Republiki Chińskiej. Otwarcie Japonii na świat zewnętrzny w połowie XIX w. Modernizacja Japonii rewolucja Meiji. Wojna rosyjsko- -japońska geneza i konsekwencje. 7. Konflikty międzynarodowe u schyłku XIX i na początku XX w. Polityczne, gospodarcze i ideologiczne przyczyny rywalizacji mocarstw. Tworzenie się bloków polityczno-wojskowych w Europie narodziny trójprzymierza i trójporozumienia. Kryzys Imperium Osmańskiego. Przyczyny i skutki konfliktów bałkańskich. 25

8. Nowe zjawiska i instytucje w gospodarce Zachodu. Narodziny kultury masowej Druga faza rewolucji przemysłowej. Wpływ industrializacji na zmiany w kulturze i obyczajowości pod koniec XIX w. Komercjalizacja kultury. Turystyka i sport. Narodziny kina. Nowe prądy w sztuce (impresjonizm, secesja i in.). Przemiany religijności. XIII Ziemie polskie w drugiej połowie XIX i początkach XX w. 1. Przemiany gospodarczo-społeczne na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX w. Migracje Polaków Urbanizacja i industrializacja oraz zmiany struktur społecznych w trzech zaborach. Rodzina i jednostka na wsi i w mieście. Emigracja Polaków. Skupiska Polaków w świecie. Wpływ emigracji na życie kraju. 2. Powstanie styczniowe (1863 1864). Rusyfikacja ziem polskich pod zaborem rosyjskim Geneza powstania styczniowego. Działania zbrojne oraz polityka wewnętrzna i zagraniczna władz powstańczych. Uwłaszczenie chłopów. Klęska powstania. Popowstaniowe represje. 3. Początki masowych partii politycznych na ziemiach polskich ruch ludowy, socjalistyczny i narodowodemokratyczny Możliwości legalnej działalności politycznej Polaków w poszczególnych zaborach w drugiej połowie XIX w. Trójlojalizm. Pozytywizm warszawski. Wpływ przemian społeczno-gospodarczych na powstanie nowych ruchów politycznych. Narodziny polskiego ruchu socjalistycznego. Dwa nurty w polskim ruchu socjalistycznym. Powstanie i ideologia ruchu ludowego. Powstanie i ideologia Narodowej Demokracji. 4. Zabór austriacki (1861 1914) Autonomia galicyjska ludzie i instytucje. Rola Polaków w życiu politycznym Austro-Węgier. Konserwatyści krakowscy a liberałowie. Napięcia społeczne i konflikty narodowościowe w zaborze austriackim. 5. Zabór pruski na przełomie XIX i XX stulecia Polityka władz pruskich wobec Polaków. Polacy wobec polityki germanizacyjnej. Polacy na Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach. 6. Zabór rosyjski na przełomie XIX i XX w. Polacy wobec zbliżającej się wojny Rewolucja 1905 1907 geneza, przebieg, następstwa. Spór o wydarzenia z lat 1905 1907 podłoże społeczne czy polityczne? Nawrót rusyfikacji. Polskie partie polityczne i inne ugrupowania wobec zbliżającej się wojny światowej. 26

7. Polska kultura i obyczajowość końca XIX i początku XX w. Pozytywizm i Młoda Polska główne idee, kierunki w sztuce i literaturze. Powieści i malarstwo historyczne ku pokrzepieniu serc. Sport i turystyka na ziemiach polskich. Emancypacja kobiet. Nauka i szkolnictwo na ziemiach polskich. XIV I wojna światowa i jej konsekwencje. Odrodzenie państwa polskiego 1. I wojna światowa geneza, przebieg i skutki Bezpośrednie przyczyny wybuchu wojny, uczestnicy konfliktu i przebieg działań militarnych na frontach Europy i świata. Konsekwencje polityczne, ekonomiczne i społeczne Wielkiej Wojny. 2. Nowy ład międzynarodowy system wersalsko-waszyngtoński i powstanie pierwszego państwa komunistycznego Konferencje i traktaty pokojowe po zakończeniu I wojny światowej. Zmiany na mapie politycznej Europy i świata. Liga Narodów idea i praktyka, zalety i słabości. Rewolucje w Rosji i powstanie pierwszego państwa komunistycznego. Ruchy rewolucyjne w Europie i na świecie. 3. Walka o niepodległość Polski w czasie I wojny światowej Sprawa polska w polityce mocarstw w okresie I wojny światowej. Czyn zbrojny i działania polityczne Polaków w czasie Wielkiej Wojny. Ośrodki władzy na ziemiach polskich w końcowym etapie wojny. 4. Proces kształtowania się granic odrodzonego państwa polskiego Sprawa granic Polski na konferencji paryskiej. Kształtowanie się granicy północnej i zachodniej: powstanie wielkopolskie, plebiscyty na Śląsku, Warmii i Mazurach, powstania śląskie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński. Walka o granicę wschodnią (1918 1921): wojny polsko-ukraińska i polsko-bolszewicka oraz ich znaczenie, traktat ryski. XV Świat, Europa i Polska w okresie dwudziestolecia międzywojennego 1. Ewolucja polityczna Europy i świata w dwudziestoleciu międzywojennym Demokratyzacja państw europejskich po I wojnie światowej. Życie polityczne Europy i Stanów Zjednoczonych w okresie międzywojennym. Geneza kryzysu systemów parlamentarnych. 2. System totalitarny w Związku Sowieckim Od komunistycznej Rosji do Związku Sowieckiego zmiany polityczno- -społeczne w latach 1918 1924. Przejęcie władzy przez Stalina. Kolektywizacja rolnictwa i wielkie inwestycje. Wielki głód na Ukrainie. Sowieckie obozy koncentracyjne. Propaganda władzy i kult Stalina. 27

3. System totalitarny we Włoszech i Niemczech. Państwa autorytarne Włochy po I wojnie światowej. Polityczno-społeczne uwarunkowania przejęcia władzy przez Benito Mussoliniego. System władzy, polityka wewnętrzna i międzynarodowa faszystowskich Włoch. Republika Weimarska system polityczny, sukcesy i przyczyny upadku. Narodowy socjalizm i źródła jego popularności. Dojście Hitlera do władzy w Niemczech. Budowa III Rzeszy system władzy, polityka wewnętrzna i międzynarodowa. Systemy totalitarne i autorytarne podobieństwa i różnice. Autorytaryzm w różnych krajach. 4. Przemiany społeczno-gospodarcze w Europie i na świecie w latach 1918 1939 Zmiany społeczne w Europie i na świecie po I wojnie światowej: erozja tradycyjnych struktur społecznych, procesy egalitaryzacji i demokratyzacji, emancypacja kobiet. Odbudowa gospodarki światowej po Wielkiej Wojnie. Przyczyny, zasięg, przebieg i skutki wielkiego kryzysu gospodarczego. Formy walki z wielkim kryzysem New Deal, interwencjonizm państwowy. 5. Kultura, nauka i życie religijne w Europie międzywojennej Nowe prądy umysłowe i kulturowe w Europie międzywojennej. Postęp techniczny i zmiana warunków życia codziennego w dwudziestoleciu międzywojennym. Przemiany życia religijnego. Kościoły chrześcijańskie wobec europejskich totalitaryzmów. 6. Przemiany polityczne w Polsce w latach 1918 1939. Pozycja międzynarodowa II Rzeczypospolitej Spory o kształt ustrojowy odrodzonej Rzeczypospolitej. System partyjny niepodległej Polski. Rzeczpospolita w okresie rządów parlamentarnych Konstytucja marcowa, model polskiego parlamentaryzmu i źródła jego kryzysu. Zamach majowy i jego następstwa. Ewolucja systemu politycznego w okresie rządów obozu sanacji od noweli sierpniowej do Konstytucji kwietniowej. System rządów autorytarnych i ruchy autorytarne w II Rzeczypospolitej. Polityka zagraniczna i pozycja międzynarodowa Polski w latach dwudziestych i trzydziestych XX stulecia. Roszczenia niemieckie wobec Polski w latach 1938 1939. 7. Sytuacja społeczno-ekonomiczna międzywojennej Polski Struktura społeczna, narodowościowa i wyznaniowa II Rzeczypospolitej. Główne problemy gospodarcze Polski u progu niepodległości. Hiperinflacja i reforma Władysława Grabskiego. Polska A, B i C. Ożywienie gospodarcze w latach dwudziestych. Specyfika oraz skutki wielkiego kryzysu gospodarczego w Polsce. Eugeniusz Kwiatkowski i etatystyczne programy naprawy ekonomiczno-społecznej kraju. Modernizacja, przemiany technologiczne i społeczne w II Rzeczypospolitej uwarunkowania, zakres, specyfika, ograniczenia. 28

8. Zjawiska i procesy kulturowo-społeczne w II Rzeczypospolitej Różnorodność narodowa, kulturowa i religijna Polski międzywojennej. Oświata i rozwój życia umysłowego w II Rzeczypospolitej. Literatura i sztuka. Polskie wynalazki i dokonania techniczne. Kościół katolicki oraz inne wyznania i religie w życiu społecznym II Rzeczypospolitej. XVI Świat i Polska w latach II wojny światowej 1. Przyczyny i przebieg II wojny światowej Kryzys sytemu wersalskiego i jego uwarunkowania. Kształtowanie się osi Berlin Rzym Tokio. Sojusz niemiecko-sowiecki, napaść niemiecka na Polskę i wybuch II wojny światowej. Europa w kleszczach dwóch totalitaryzmów niemieckiego i sowieckiego (1939 1941). Agresja niemiecka na Związek Sowiecki. Przystąpienie USA do wojny. Główne fronty II wojny światowej Europa, Afryka, Daleki Wschód. Kształtowanie się podstaw Wielkiej Koalicji. Konferencje Wielkiej Trójki. Klęska Niemiec i kapitulacja Japonii. 2. Ziemie polskie pod dwiema okupacjami Strefy okupacyjne na ziemiach polskich. Okupacja sowiecka na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej polityka okupanta wobec obywateli polskich. Główne założenia polityki okupanta niemieckiego i martyrologia społeczeństwa polskiego pod okupacją niemiecką. Eksterminacja ludności żydowskiej oraz los innych mniejszości narodowych w czasie II wojny światowej. Przemiany społeczne na ziemiach polskich w latach II wojny światowej załamanie struktur społecznych, wyniszczenie inteligencji, postawy wobec okupanta i współobywateli. 3. Polska i Polacy w II wojnie światowej Polskie władze na wychodźstwie struktura organizacyjna, oblicze polityczne, główne kierunki działania. Budowa Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i ich udział w działaniach wojennych. Kształtowanie się i przeobrażenia struktur cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego. Podziemne organizacje wojskowe. Formy społecznego oporu wobec okupanta. Władze polskie a zmiana sytuacji międzynarodowej. Ewolucja stosunków polsko-sowieckich po zawarciu układu Sikorski Majski. Sprawa katyńska i zerwanie stosunków ze Związkiem Sowieckim. Ośrodek polityczny polskich komunistów i polskie formacje wojskowe w Związku Sowieckim (po 1943 r.). Komunistyczny ruch oporu w Polsce struktury polityczne i wojskowe. Armia sowiecka na ziemiach polskich. Powstanie PKWN i początki Polski lubelskiej. Akcja Burza i powstanie warszawskie. Schyłek Polskiego Państwa Podziemnego. Izolacja polityczna rządu polskiego na wychodźstwie pod koniec II wojny. 29

4. Skutki II wojny światowej i kształtowanie się podstaw powojennego ładu politycznego na świecie Zmiany na mapie politycznej Europy i świata po II wojnie. Straty i zniszczenia wojenne. Masowe przesiedlenia ludności. Organizacja Narodów Zjednoczonych założenia ideowe, struktura i zadania. Ekspansja polityczna Związku Sowieckiego narody Europy Środkowej i Wschodniej pod dominacją sowiecką i rozprzestrzenianie się komunizmu na innych obszarach. XVII Świat i Europa w drugiej połowie XX w. rywalizacja bloku komunistycznego i państw wolnego świata. Narodziny społeczeństwa ponowoczesnego 1. Świat podzielony początek epoki zimnej wojny (do połowy lat pięćdziesiątych XX w.) Geneza rozpadu Wielkiej Koalicji. Pojęcie żelaznej kurtyny. Doktryna Trumana i plan Marshalla. Założenia sowieckiej polityki zagranicznej po II wojnie światowej. Stalinizacja krajów pod dominacją Związku Sowieckiego. Powstanie dwóch państw niemieckich. Utworzenie Układu Warszawskiego. System proamerykańskich sojuszy obronnych. 2. Rywalizacja między dwoma blokami polityka międzynarodowa po 1956 r. Główne ogniska napięć pomiędzy dwoma blokami w Europie i na świecie: kryzys berliński, kryzys kubański (świat na krawędzi wojny światowej), wojna koreańska, wojna wietnamska, rywalizacja polityczna na obszarze krajów Trzeciego Świata. 3. Kraje Europy Zachodniej po II wojnie światowej integracja europejska Odbudowa Europy Zachodniej ze zniszczeń wojennych. Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy i Hiszpania po zakończeniu II wojny światowej. Pojednanie francusko-niemieckie. Początki procesu integracji Europy podstawy polityczne, ideowe i prawne. Przemiany instytucji i struktur jednoczącej się Europy. 4. Stany Zjednoczone i kontynent amerykański w drugiej połowie XX w. Umacnianie pozycji międzynarodowej USA po II wojnie światowej. Przemiany polityczno-społeczne w Stanach Zjednoczonych w drugiej połowie XX w. Problem praw czarnej ludności w USA. Główne kierunki polityki zagranicznej USA w drugiej połowie XX w. Przeobrażenia społeczeństwa Stanów Zjednoczonych w dobie wojny wietnamskiej. Nowe zjawiska w amerykańskiej kulturze masowej geneza, zasięg, wpływ na kulturę europejską. Ameryka Łacińska kryzys i rewolucja w drugiej połowie XX w. 5. Związek Sowiecki, blok wschodni i państwa komunistyczne na świecie w drugiej połowie XX w. Bilans epoki stalinowskiej w dziejach Związku Sowieckiego i krajów Europy pod dominacją sowiecką. XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego 30