Zaprojektowanie, realizacja i prezentacja wyników badania otoczenia społecznoekonomicznego spółdzielni socjalnych w subregionie ostrołęckim RAPORT Z BADAŃ OLSZTYN, 6 LIPCA 2015 R. 1
Badanie pn. Zaprojektowanie, realizacja i prezentacja wyników badania otoczenia społecznoekonomicznego spółdzielni socjalnych w subregionie ostrołęckim zrealizowane zostało ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Opracowanie na zlecenie Fundacji Fundusz Współpracy : Zespół ekspertów Instytutu Badań i Analiz Grupa Olsztyńska Szkoła Biznesu Kierownik Projektu i redakcja: dr Dariusz Śledź Opracowanie: dr Urszula Tomczyk Tadeusz Toczyński Współpraca: dr hab. Małgorzata Juchniewicz, prof. UWM 2
SPIS TREŚCI STRESZCZENIE... 5 WSTĘP... 11 1. Koncepcja i metodyka badania... 13 1.1. Model badawczy... 13 1.2. Techniki gromadzenia danych... 15 1.3. Procedury analizy danych... 19 2. Tło funkcjonowania ekonomii społecznej w Polsce... 22 2.1. Prawne i organizacyjne podstawy funkcjonowania spółdzielni socjalnych... 22 2.2. Proces tworzenia spółdzielni socjalnych - stymulanty i destymulanty rozwoju... 27 2.3. Miejsce i rola spółdzielni socjalnych wśród podmiotów ekonomii społecznej podregionu ostrołęckiego... 36 3. Spółdzielnie socjalne postrzeganie doświadczeń własnych i otoczenia... 45 3.1. Nastawienie członków spółdzielni do własnej działalności... 45 3.2. Postrzeganie sektora ekonomii społecznej przez członków spółdzielni socjalnych... 51 3.3. Emocje wiążące się z korzystaniem ze wsparcia udzielanego w formie dostępnej w ramach projektu... 56 3.4. Bariery na jakie napotykali uczestnicy podczas swojego dotychczasowego udziału w projekcie... 63 3.5. Postrzeganie otoczenia przez członków spółdzielni... 65 3.6. Ocena członków spółdzielni dotycząca nastawienia otoczenia do prowadzonej przez nich działalności... 69 4. Postrzeganie przez przedstawicieli spółdzielni socjalnych swojego otoczenia i sektora ekonomii społecznej oraz nastawienia otoczenia do swojej działalności analiza inwentarza JA - MY - ONI... 73 5. Rozpoznanie kluczowych interesariuszy lokalnego otoczenia spółdzielni socjalnych... 76 6. Potencjał współpracy z OWES... 78 6.1. Podmioty systemów pomocy społecznej, wsparcia rynku pracy i ekonomii społecznej aktywnie prowadzące działania na terenie subregionu... 78 6.2. Postawy przedstawicieli podmiotów systemów pomocy społecznej, wsparcia rynku pracy i ekonomii społecznej wobec współpracy z innymi podmiotami działającymi na rzecz integracji społecznej... 80 6.3. Projekty powiązane z działalnością OWES prowadzone przez podmioty systemów pomocy społecznej, wsparcia rynku pracy i ekonomii społecznej... 87 7. Wyniki testów modelu finansowania działań OWES... 95 7.1. Model finansowania działań OWES Dobry Rynek Platforma zakupów pozostawiających dobry ślad... 95 7.2. Nastawienie potencjalnych interesariuszy do proponowanego modelu finansowania ekonomii społecznej i działalności OWES... 102 Podsumowanie... 123 Wnioski i rekomendacje w odniesieniu do Platformy Dobry Rynek... 127 3
Aneks... 128 Załącznik 1. Scenariusz indywidualnych wywiadów pogłębionych IDI z przedstawicielami spółdzielni socjalnych... 129 Załącznik 2. Karta obserwacji o świecie respondenta do scenariusza indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) z przedstawicielami spółdzielni socjalnych... 132 Załącznik 3. Scenariusz telefonicznych wywiadów pogłębionych (TDI) z przedstawicielami podmiotów ekonomii społecznej... 133 Załącznik 4. Scenariusz zogniskowanych wywiadów pogłębionych (FGI)... 135 Załącznik 5. Scenariusz warsztatów testujących z potencjalnymi interesariuszami... 137 4
STRESZCZENIE Badanie zrealizowane zostało w okresie od 5 marca 2015 r. do 30 czerwca 2015 r. na zlecenie Fundacji Fundusz Współpracy przez Instytut Badań i Analiz Grupa OSB i obejmowało zarówno jakościowe jak i ilościowe metody badawcze (szczegółowy opis w rozdziale Koncepcja i metodyka badania). W oparciu o materiał badawczy sformułowane zostały następujące główne wnioski pogrupowane według obszarów badawczych: POSTRZEGANIE DOŚWIADCZEŃ WŁASNYCH I OTOCZENIA, W WYBRANYCH SPÓŁDZIELNIACH UTWORZONYCH W RAMACH PROJEKTU (OBSZAR 4): 1) Udział w działalności spółdzielni socjalnej jest dla jej członków szansą aktywizacji zawodowej i wyjścia z zagrożenia wykluczeniem społecznym spowodowanego niepełnosprawnością, przerwą w pracy z powodu urodzenia i wychowywania dzieci, długotrwałego bezrobocia, brakiem doświadczenia zawodowego, posiadaniem kwalifikacji zawodowych niedostosowanych do potrzeb rynku pracy oraz pracy dorywczej w szarej strefie. 2) Indywidualne korzyści związane z członkostwem w spółdzielni związane są przede wszystkim z szansą zdobycia nowych kwalifikacji zawodowych lub rozwoju już posiadanych, z nabyciem nowych lub podniesieniem posiadanych kompetencji społecznych oraz możliwością realizacji i rozwoju postaw przedsiębiorczych. Nie dostrzegają oni natomiast żadnych barier lub ograniczeń rozwoju zawodowego czy też osobistego. 3) Członkowie Spółdzielni dostrzegają perspektywy rozwoju swoich podmiotów w oparciu o strategię rozwoju oferty produkcji i usług, rozszerzenia grupy odbiorców oraz wejścia na nowe rynki geograficzne. 4) Powody zaangażowania członków Spółdzielni w zainicjowanie działania podmiotów, ich postawy wobec udziału w kształceniu ustawicznym oraz plany rozwoju prowadzonej działalności wskazują, że Spółdzielnie postrzegają oni jako firmy, w których konkurencyjność jest rezultatem rozwoju zasobów ludzkich i materialnych. Niepokojącym jest jednak oczekiwanie przede wszystkim wsparcia z tytułu bycia Spółdzielnią socjalną w osiągnięciu tych celów, w mniejszym stopniu samodzielne kreowanie tego potencjału. 5) Członkowie Spółdzielni uczestniczących w badaniu za słuszne uznali zasady funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej. W praktyce ich podmioty funkcjonują w oparciu o zasadę dobrowolnego i otwartego członkostwa, demokratycznej kontroli członkowskiej, autonomii i niezależność organizacji oraz udziału w ustawicznym kształceniu. Nie wszystkie Spółdzielnie zgadzają się w zupełności z zasadą ekonomicznego uczestnictwa członków w działaniach Spółdzielni, nawiązują współpracę z innymi Spółdzielniami oraz działają na rzecz społeczności lokalnej. 6) Działania na rzecz społeczności lokalnej prowadziła większość Spółdzielni, jednak jedna z nich nie brała dotychczas pod uwagę, że taką zasadą powinna kierować się w swojej działalności. 7) W praktyce trudności pojawiają się w zastosowaniu zasady ekonomicznego uczestnictwa członków Spółdzielni, szczególnie w przypadku podziału zysku między członków, którzy wnieśli różny wkład pracy i zasobów w pozyskanie tych środków. 5
8) Współpraca między spółdzielniami najczęściej nie ma charakteru relacji biznesowych, ich celem nie jest również promowanie idei ekonomii społecznej, są to najczęściej relacje interpersonalne. 9) Korzystanie ze wsparcia udzielanego w formie dostępnej w ramach projektu wiąże się z różnymi emocjami wśród członków Spółdzielni. Wsparcie uzyskane na etapie inicjowania i rejestrowania działalności Spółdzielni zostało ocenione pozytywnie przez przedstawicieli trzech z sześciu Spółdzielni uczestniczących w badaniu, pozostali negatywnie odnieśli się do wybranych elementów tego procesu (zawiązanie grupy inicjatywnej, rejestracja działalności w KRS). 10) Inicjowanie działalności Spółdzielni jest dla osób tworzących grupę inicjatywną procesem trudnym i wymagającym wsparcia. Pomoc potrzebna jest szczególnie na etapie zawiązania grupy inicjatywnej oraz na etapie rejestracji działalności Spółdzielni w Krajowym Rejestrze Sądowym. 11) Pozytywne emocje towarzyszyły częściej ocenie wsparcia finansowego, doradztwa i w zakresie księgowości. Każda forma wsparcia oceniona została pozytywnie przez 4 z 6 członków Spółdzielni. 12) W przypadku wsparcia w zakresie doradztwa należy nadal angażować doradców posiadających wiedzę i praktykę w danej dziedzinie jak również zwrócić szczególną uwagę na dalsze budowanie dobrych relacji między nimi a Spółdzielniami. 13) Wsparcie w zakresie księgowości powinno gwarantować możliwość częstego bezpośredniego kontaktu między biurem rachunkowym a członkami Spółdzielni. W wyborze biura należy kierować się zadeklarowaną w ofercie liczbą spotkań w miesiącu w siedzibie Spółdzielni. 14) Wymienione przez uczestników wywiadów bariery, na jakie napotykali podczas swojego dotychczasowego udziału w projekcie dotyczyły głównie problemów wynikających z zasad i procedur projektowych. Bardzo rzadko dostrzegają oni trudności związane z umiejętnościami i kompetencjami Spółdzielni w budowaniu konkurencyjnej pozycji na rynku. ROZPOZNANIE KLUCZOWYCH INTERESARIUSZY LOKALNEGO OTOCZENIA SPÓŁDZIELNI SOCJALNYCH (OBSZAR 1) 15) Spółdzielnie nawiązując relacje z innymi podmiotami i instytucjami kreują sieci powiązań o bardzo prostej i niezłożonej strukturze, w której dominują władze lokalne, instytucje pomocy społecznej oraz rynku pracy. 16) Szukając wsparcia, najliczniejsza grupa Spółdzielni zwracała się do władz lokalnych, poszukując pracowników, stażystów lub tworząc grupy inicjatywne Spółdzielnie zwracały się do instytucji rynku pracy, natomiast działania na rzecz społeczności lokalnej najczęściej prowadzone były z instytucjami pomocy społecznej. 17) Współpraca z innymi podmiotami (szkołami, mediami, przedsiębiorstwami) i osobami indywidualnymi miała dotychczas charakter incydentalny i wynikała z potrzeby uzyskania pomocy lub sprzedaży własnej oferty. 18) W opinii niemal wszystkich członków Spółdzielni, sposób postrzegania ich działalności przez klientów do których skierowana jest oferta utrudnił im wejście na rynek. Największym problemem jest brak wiedzy w społeczeństwie co to jest spółdzielnia socjalna i na jakich zasadach funkcjonuje. 19) Doświadczenie w budowaniu relacji Spółdzielni z instytucjami (lokalnymi władzami, instytucjami pomocy społecznej, urzędami pracy), wskazuje, że najczęściej instytucje dostrzegają potrzebę ich wspierania lub traktują Spółdzielnie jako partnerów w realizacji swoich celów statutowych. 6
20) Największy stopień identyfikacji z członkostwem w Spółdzielni występuje w zetknięciu z otoczeniem zewnętrznym (relacjami budowanymi z instytucjami i podmiotami oraz w odczuwanym nastawieniu otoczenia do jej działalności). 21) Stosunkowo wysoki, jednak niższy stopień utożsamiania się ze Spółdzielnią wystąpił w przypadku oceny fundamentalnych założeń funkcjonowania spółdzielni socjalnych. Świadczy to o tym, że należy prowadzić więcej działań upowszechniających i promujących te zasady zarówno wśród Spółdzielni jak również szeroko pojętego ich otoczenia. 22) Spółdzielnie, których działalność została zainicjowana w ramach projektu najczęściej budują relacje z jednostkami samorządowymi. Relacje te nie mają jednak charakteru patronackiego lub mentorskiego i Spółdzielnie niezależnie od struktury interesariuszy funkcjonują na rynku niezależnie od tych instytucji. POTENCJAŁ WSPÓŁPRACY Z OWES (OBSZAR 2) 23) Identyfikacja liczby aktywnie działających podmiotów ekonomii społecznej w subregionie ostrołęckim jest bardzo trudna z uwagi na brak dostępu do wiarygodnych baz, które są cyklicznie aktualizowane. 24) Podmioty ekonomii społecznej z dużym dystansem podchodzą do zawiązywania partnerstw. Blisko połowa z nich nie współpracuje w działaniach skierowanych do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. 25) Najważniejszą przyczyną niskiej aktywności w działaniach partnerskich jest brak potrzeby, chęci oraz obawa przed ryzykiem związanym z ponoszeniem odpowiedzialności za partnera. 26) Istotną rolę w rozwoju współpracy międzysektorowej może odegrać samorząd lokalny, który może być ważnym partnerem w koordynowaniu przez Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej animacji partnerstw, a który tworzyłby lokalną sieć współpracy. 27) Poziom zaangażowania podmiotów ekonomii społecznej w aplikowanie o środki na dofinansowanie działań wspierających osoby zagrożone wykluczeniem społecznym jest niski z powodu trudności formalno-proceduralnych związanych z aplikowaniem, realizacją oraz rozliczeniem projektów. 28) Zakres działań podmiotów realizujących projekty jest ściśle powiązany z działalnością OWES, ponieważ obejmuje szerokie spektrum wsparcia doradczego, psychologicznego, aktywizacyjnego (szkolenia, kursy, staże, dofinansowanie na otworzenie działalności), które wyposażają osoby zagrożone wykluczeniem społecznym w kompetencje zawodowe i społeczne, jakie nabywają w OWES grupy inicjatywne zamierzające zawiązać spółdzielnie socjalne. 29) W nadchodzącej perspektywie przewidywać należy spadek zainteresowania podmiotów ekonomii społecznej aplikowaniem o środki na realizację działań wspierających osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. 30) Przyczyny niechęci podmiotów ekonomii społecznej do aplikowania o środki pomocowe, podobnie jak w minionej perspektywie na lata 2007-2013, związane są z trudnościami wynikającymi z przygotowaniem wniosków, spełnieniem wymogów formalno-proceduralnych, osiągnięciem wskaźników oraz z rozliczeniem projektu. 31) Z uwagi na brak Planów Działań dla poszczególnych Programów trudno jest jednoznacznie wskazać, czy prowadzone przez te podmioty działania będą powiązane ze wsparciem realizowanym przez OWES. Nieliczne z nich, mają sprecyzowane plany realizacji zadań w nowej perspektywie finansowania, i są to przede wszystkim działania aktywizujące osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. 7
PRZEPROWADZENIE TESTÓW MODELU FINANSOWANIA DZIAŁAŃ OWES (OBSZAR 3) 32) Opracowany model obejmuje szerokie spektrum aktorów działających w obszarze ekonomii społecznej. Jak wynika z dyskusji w trakcie warsztatów testujących, w strukturze modelu finansowania ekonomii społecznej uwzględnieni zostali wszyscy instytucjonalni uczestnicy. 33) W obecnej formie działalność Platformy Dobry Rynek jest zamknięta dla osób prywatnych, które mogą być również odbiorcami oferty podmiotów będących dostawcami na Platformie np. przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych oraz instytucji pomocy społecznej. 34) Kolejną kategorią osób indywidualnych, którzy powinni zostać wyodrębnieni jako dostawcy są rolnicy produkujący zdrową żywność. Rolnicy produkujący zdrową żywność najczęściej prowadzą małe gospodarstwa, które często borykają się z problemem znalezienia odbiorców płodów rolnych. 35) Największe ryzyko braku zainteresowania zawieraniem transakcji w ramach Platformy związane jest z prowizją z tytułu sprzedaży produktów i usług. 36) Duże ograniczenia mogą pojawić się w przypadku aktywności instytucji publicznych, działających w oparciu o Ustawę o zamówieniach publicznych oraz zgodne z zasadami wolnej konkurencji. 37) Każdej z grup podmiotów wyróżnionych z uwagi na wielkość podmiotu (firmy mikro, małe, średnie i duże), branżę działalności (wyróżnić te, które działają w oparciu o sezonowość prac związaną np. z porami roku) oraz kategorię produkowanych/oferowanych dóbr (dobra pierwszej potrzeby, dobra luksusowe) - powinna zostać zaproponowana możliwość wniesienia opcjonalnie opłaty procentowej lub kwoty abonamentowej, jednak wielkość powinna zostać dostosowana do ich specyfiki, zgodnie z wymienionymi wyżej kryteriami. 38) Warunki uzyskania statusu dostawcy/kupującego nie powinny opierać się przede wszystkim o kryteria wyników takich jak wielkość sprzedaży, częstotliwość zakupu. Należy uwzględnić, w przypadku dostawcy jakość oferty, specyfikę działalności oraz dobry ślad jaki pozostawia działalność tego podmiotu. W przypadku kupujących nie powinni tracić certyfikatu w wyniku spadku aktywności zakupowych, należy jednak wziąć pod uwagę również specyfikę prowadzonej działalności. 8
SŁOWNICZEK POJĘĆ OPERATOR - jednostka organizacyjna systemu wsparcia ekonomii społecznej, która realizuje wsparcie specjalistyczne w postaci szkoleń i doradztwa biznesowego oraz udziela dotacji na rzecz już istniejących i powstających podmiotów ekonomii społecznej w ramach Poddziałania 7.2.2. PO KL. (źródło: definicja operacyjna, opracowana na podstawie badań własnych). OWESY - ośrodki wsparcia ekonomii społecznej punkty prowadzone najczęściej przez organizacje pozarządowe, których celem jest wspieranie początkujących przedsiębiorstw społecznych oraz osób chcących je założyć. Ośrodki te zajmują się również promocją ekonomii społecznej. (źródło: Krzysztof Cibor, Łukasz Makuch, Małgorzata Marek, Mateusz Nowak i in., Zrób biznes jak współpracować z podmiotami ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, listopad 2012) PES podmioty ekonomii społecznej 1 podmioty działające w sferze ekonomii społecznej, należące do czterech głównych grup: przedsiębiorstwa społeczne, będące fundamentem ekonomii społecznej; podmioty reintegracyjne, służące reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, tj. Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej; formy te nie będą w żadnym przypadku przedsiębiorstwami społecznymi, ale mogą przygotowywać do prowadzenia lub pracy w przedsiębiorstwie społecznym lub być prowadzone jako usługa na rzecz społeczności lokalnej przez przedsiębiorstwa społeczne; podmioty działające w sferze pożytku publicznego, które prowadzą działalność ekonomiczną i zatrudniają pracowników, choć ich aktywność nie jest oparta na ryzyku ekonomicznym. Są to organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną i nieodpłatną pożytku publicznego; podmioty te mogą stać się przedsiębiorstwami społecznymi, o ile podejmą działalność gospodarczą w pewnym zakresie, podejmując również zobowiązania statutowe odnośnie do dystrybucji zysku; podmioty sfery gospodarczej, które tworzone były jednak w związku z realizacją celu społecznego, bądź dla których leżący we wspólnym interesie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej. Są to podmioty, które nie posiadają wszystkich cech przedsiębiorstwa społecznego. Grupę tę można podzielić na cztery podgrupy: organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspierają realizację celów statutowych; Zakłady Aktywności Zawodowej, spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie, pozostałe spółdzielnie o charakterze konsumenckim i wzajemnościowym. Inkubator Przedsiębiorczości Społecznej jednostka organizacyjna systemu wsparcia ekonomii społecznej, której zadania obejmują współpracę z lokalnymi instytucjami i podmiotami, prowadzenie działań animacyjnych i promocji usług instytucji wspierających ekonomię społeczną wśród lokalnej społeczności, wynajem sprzętu i pomieszczeń dla spółdzielni socjalnych, w tym warsztatów, magazynów, hal produkcyjnych. (źródło: definicja operacyjna, opracowana na podstawie badań własnych) 1 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Projekt z 24 lipca 2014 r., s. 14. 9
Spółdzielnia socjalna specyficzna forma przedsiębiorstwa społecznego (spółdzielni pracy) działająca w oparciu o ustawę z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006 nr 94 poz. 651 z późniejszymi zmianami). Tworzą ją w większości osoby zagrożone marginalizacją ze względu na bezrobocie, niepełnosprawność czy inne dysfunkcje społeczne, które mają trudności w znalezieniu pracy. Praca w spółdzielniach socjalnych daje im szansę na aktywizację społeczną i zawodową, integrację, podniesienie swoich kwalifikacji. Sektor prywatny (biznesu) - ogół podmiotów gospodarki narodowej grupujący własność prywatną krajową (osób fizycznych i pozostałych jednostek prywatnych), własność zagraniczną (osób zagranicznych) oraz "własność mieszaną" z przewagą kapitału (mienia) podmiotów sektora prywatnego. W przypadku równego udziału kapitału publicznego (50% stanowi łączny udział własności: Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych, jednostek samorządu terytorialnego) i prywatnego (50% stanowi łączny udział własności: krajowych osób fizycznych, pozostałych krajowych jednostek prywatnych, osób zagranicznych) podmiot gospodarki narodowej zaliczany jest do sektora prywatnego. (źródło: www.stat.gov.pl) Interesariusze - jednostki i grupy, które mają wpływ na działalność organizacji i jej wyniki i/lub na które organizacja wpływa poprzez swoje decyzje, działania i ich skutki. (Standardy AA1000. Narzędzie społecznej odpowiedzialności organizacji. Przewodnik dla biznesu, CSRinfo, Warszawa 2011) Do instytucji pomocy społecznej zaliczono: regionalne ośrodki polityki społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego. Do instytucji wsparcia rynku pracy zaliczono: powiatowe urzędy pracy, instytucje partnerstwa lokalnego, instytucje dialogu społecznego, instytucje szkoleniowe. 10
WSTĘP Badanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Fundacja Fundusz Współpracy, jako Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej realizuje projekt pn. Innowacyjny system wsparcia ekonomii społecznej w subregionie ostrołęckim 2, którego celem jest zmniejszenie obszarów zagrożenia wykluczeniem społecznym na terenie subregionu ostrołęckiego poprzez wzmocnienie potencjału istniejących i nowo powstających podmiotów ekonomii społecznej. Cele szczegółowe projektu obejmują: 1) Wzrost świadomości dotyczącej ekonomii społecznej na terenie realizacji projektu. 2) Zwiększenie wiedzy 80% uczestników projektu w zakresie tworzenia i funkcjonowania spółdzielni socjalnej. 3) Zwiększenie dostępności doradztwa oraz usług prawnych, księgowych i marketingowych. 4) Utworzenie partnerstwa na rzecz rozwoju Ekonomii Społecznej. 5) Wypracowanie modelu długookresowych źródeł Ekonomii Społecznej finansowania spółdzielni socjalnych i OWES. W ramach realizowanego projektu Fundacja Fundusz Współpracy zakłada bezpłatną i wielopoziomową pomoc dla mieszkańców północnego Mazowsza, znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. Oferuje szkolenia, doradztwo, usługi eksperckie, pomoc finansową oraz wsparcie animatorów lokalnych w zakresie działań gospodarczych o charakterze społecznym. Zgodnie z przyjętym w projekcie założeniem efektem projektu miało być powstanie co najmniej 9 spółdzielni socjalnych. W rezultacie powstało 12 spółdzielni, jedna z nich zakończyła jednak swoją działalność na etapie rejestracji działalności w KRS. Projekt badawczy pn. Zaprojektowanie, realizacja i prezentacja wyników badania otoczenia społeczno-ekonomicznego spółdzielni socjalnych w subregionie ostrołęckim, realizowany był w ramach projektu Innowacyjny system wsparcia rozwoju ekonomii społecznej w subregionie ostrołęckim 3, który zakłada kilkuetapową i wielopoziomową pomoc dla osób w trudnej sytuacji życiowej, a także dla podmiotów ekonomii społecznej, instytucji rynku pracy i integracji społecznej. Celem głównym projektu jest zmniejszenie obszarów zagrożenia wykluczeniem społecznym w subregionie ostrołęckim, poprzez wzmocnienie potencjału istniejących i nowopowstających podmiotów ekonomii społecznej do lipca 2015 r. Projekt łączy w sobie trzy istotne dla ekonomii społecznej elementy: empatię bo rozumiemy, czego ludzie nie mają, a potrzebują, innowację bo szukamy efektywnych, nowatorskich rozwiązań, progres bo wspieramy rozwój lokalny. Oprócz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, z pomocy korzystają również osoby prawne i instytucje rynku pracy zaangażowane w proces rozwoju przedsiębiorczości społecznej na północnym 2 http://cofund.org.pl/projekty/iswes-ost 3 http://ostroleka.iwes.pl/opis-projektu/ 11
Mazowszu. Organizatorami projektu, realizowanego w okresie od 01.08.2012 r. do 31.07.2015 r., są: Fundacja Fundusz Współpracy, Stowarzyszenie Krajowy Ruch Ekologiczno-Społeczny i Gmina Długosiodło. Badanie pn. Zaprojektowanie, realizacja i prezentacja wyników badania otoczenia społeczno-ekonomicznego spółdzielni socjalnych w subregionie ostrołęckim zrealizował Instytut Badań i Analiz Grupa OSB. Projekt rozpoczął się w dniu 5 marca 2015 r. i zakończył dnia 30 czerwca 2015 r. Celem głównym badania był opis otoczenia funkcjonowania spółdzielni socjalnych utworzonych w ramach projektu Innowacyjny system wsparcia rozwoju ekonomii społecznej w subregionie ostrołęckim oraz testowanie modelu finansowania PES i OWES. Główne elementy procesu badawczego obejmowały: 1. Rozpoznanie kluczowych interesariuszy lokalnego otoczenia wybranych spółdzielni socjalnych (na poziomie powiatowym) utworzonych w ramach projektu Innowacyjne wsparcie rozwoju ekonomii społecznej w subregionie ostrołęckim. 2. Stworzenie bazy danych instytucji systemu pomocy społecznej i wsparcia rynku pracy na terenie subregionu ostrołęckiego, wraz ze wstępną oceną potencjału współpracy z OWES na podstawie minimum następujących kryteriów: realizowane przez w/w instytucje projekty, ocena aktywności przekazywania informacji na stronach internetowych, udział instytucji w partnerstwach i innych sieciach współpracy na poziomie lokalnym i subregionalnym. 3. Przeprowadzenie testów modelu finansowania działań OWES (wypracowanego przez Zespół ekspertów Zamawiającego), w formie sesji warsztatowych w grupach branżowych potencjalnych interesariuszy (z terenu minimum 3 powiatów subregionu, w którym realizowany jest projekt). 4. Opis i analiza układu postrzegania doświadczeń własnych i otoczenia, w wybranych spółdzielniach utworzonych w ramach projektu (minimum 2 przypadki) przy pomocy metod analizy semantycznej i odniesienie uzyskanych wyników do wcześniejszych materiałów posiadanych przez Zamawiającego. Głównym rezultatem badania jest niniejszy Raport, zawierający koncepcję i metodykę badania oraz wyniki analiz. 12
1. Koncepcja i metodyka badania 1.1. Model badawczy Badanie zrealizowane zostało z wykorzystaniem przede wszystkim jakościowych metod i technik gromadzenia danych, uwzględniających metody analizy semantycznej oraz metody dokumentarnej. W celu zebrania jak najpełniejszego materiału pozwalającego na rozpoznanie kluczowych interesariuszy lokalnego otoczenia spółdzielni socjalnych przeprowadzone zostały wywiady mające charakter jakościowo-ilościowy. W badaniu zastosowane zostały następujące techniki badawcze (rys. 1): Rysunek 1. Techniki gromadzenia danych i źródła pozyskania informacji. Analiza danych wtórnych (desk research) publiczne zbiory danych, publikacje, raporty, strony www Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) członkowie spółdzielni socjalnych Indywidualne wywiady pogłębione TDI przedstawiciele PES Zogniskowane wywiady grupowe (FGI) przedstawiciele PES Warsztaty testujące przedstawiciele potencjalnych interesariuszy Studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych Diagram Ishikawy - analiza zagrożeń i ryzyka wyniki analiz (desk research, IDI, TDI i in.) Źródło: Opracowanie własne. W badaniu zastosowana została triangulacja metodologiczna, która opierała się na wykorzystaniu w toku badań różnorodnych: 1. Źródeł danych analizie poddane zostały zarówno dane wtórne (zastane) zamieszczone m.in. w zbiorach statystyki publicznej oraz publikacjach i raportach oraz dane pierwotne uzyskane w badaniach terenowych zrealizowanych różnymi technikami badawczymi. 2. Metod badania połączenie różnych technik gromadzenia danych w badaniu tych samych zagadnień badawczych co pozwoliło zminimalizować słabości poszczególnych technik przy równoczesnym wykorzystaniu zalet każdej z nich gwarantując zebranie materiału o wysokiej jakości i wiarygodności analitycznej. 13
3. Perspektyw badawczych badanie przeprowadzone zostało przez zespół ekspertów, których wiedza i doświadczenie ma charakter wielotematyczny, a jednocześnie komplementarny, umożliwiając w procesie analizy i interpretacji zebranego materiału badawczego wywołanie efektu synergii wartości dodanej pracy grupowej (rys. 2). Rysunek 2. Schemat teoretyczny triangulacji metodologicznej. Źródło: Opracowanie własne. Zgodnie z przyjętym założeniem, odpowiedź na pytania badawcze oparta została na informacjach zebranych z więcej niż jednego badania terenowego (tab. 1). Tabela 1. Model empiryczny triangulacji metodologicznej. Pytania badawcze Techniki gromadzenia danych Źródła danych Obszar 1: Rozpoznanie kluczowych interesariuszy lokalnego otoczenia spółdzielni socjalnych 1) Jakiego typu podmioty miały kluczowy wpływ na funkcjonowanie spółdzielni socjalnych utworzonych w ramach projektu? desk research wywiady IDI publiczne zbiory danych, publikacje, raporty, strony www członkowie spółdzielni socjalnych 2) Jakie grupy interesariuszy nie zostały uwzględnione na etapie planowania działalności spółdzielni, a relacje z nimi okazały się później istotne dla ich funkcjonowania? studium przypadku desk research wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych publiczne zbiory danych, publikacje, raporty, strony www członkowie spółdzielni socjalnych studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych Obszar 2: Potencjał współpracy z OWES 1) Ile podmiotów systemów pomocy desk research społecznej, wsparcia rynku pracy i ekonomii społecznej (CIS, KIS, ZAZ) wywiady TDI aktywnie prowadzi działania na terenie subregionu? wywiady FGI 2) Czy/jakie projekty powiązane z działalnością OWES prowadzą te podmioty? desk research wywiady TDI wywiady FGI publiczne zbiory danych, publikacje, raporty, strony www przedstawiciele PES przedstawiciele PES publiczne zbiory danych, publikacje, raporty, strony www przedstawiciele PES przedstawiciele PES 14
Pytania badawcze Techniki gromadzenia danych Źródła danych 3) Jakie jest ich nastawienie do publiczne zbiory danych, desk research współpracy z innymi podmiotami publikacje, raporty, strony www działającymi na rzecz integracji wywiady TDI przedstawiciele PES społecznej? wywiady FGI przedstawiciele PES diagram Ishikawy wyniki analizy desk research, wywiadów TDI i wywiadów FGI Obszar 3: Przeprowadzenie testów modelu finansowania działań OWES 1) Jakie jest nastawienie potencjalnych publiczne zbiory danych, desk research interesariuszy do proponowanych publikacje, raporty, strony www modeli finansowania i działalności przedstawiciele potencjalnych OWES? warsztaty testujące interesariuszy diagram Ishikawy wyniki analizy desk research i warsztatów testujących 2) Jakie są główne szanse i bariery publiczne zbiory danych, desk research wprowadzenia proponowanych modeli? publikacje, raporty, strony www warsztaty testujące przedstawiciele potencjalnych interesariuszy diagram Ishikawy wyniki analizy desk research i warsztatów testujących Obszar 4: Postrzeganie doświadczeń własnych i otoczenia, w wybranych spółdzielniach utworzonych w ramach projektu 1) Jakie jest nastawienie członków wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych spółdzielni do własnej działalności? studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych 2) Jakie emocje wiążą się z korzystaniem ze wsparcia udzielanego w formie wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych dostępnej w ramach projektu? studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych 3) Jakie typy barier napotykali uczestnicy wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych podczas swojego dotychczasowego udziału w projekcie? studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych 4) Jak postrzegają swoje otoczenie wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych członkowie spółdzielni? studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych 5) Jak postrzegają sektor ekonomii wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych społecznej? studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych 6) Jak oceniają nastawienie otoczenia do wywiady IDI członkowie spółdzielni socjalnych swojej działalności? studium przypadku członkowie spółdzielni socjalnych Źródło: Opracowanie własne. 1.2. Techniki gromadzenia danych Analiza danych wtórnych (desk research) Analiza materiałów wtórnych polegała na gromadzeniu i analizie informacji już istniejących. Celem przeprowadzenia analizy materiałów wtórnych było zebranie informacji na temat kluczowych interesariuszy spółdzielni socjalnych, zarówno tych, których działalność wpłynęła na powstanie spółdzielni socjalnych, jak również tych, którzy nie zostali uwzględnieni w planach działania spółdzielni, jednak mieli wpływ na ich funkcjonowanie. Ważnym źródłem informacji na ten temat były dokumenty projektowe oraz inne opracowania poświęcone działaniom wspierającym powstawanie i funkcjonowanie spółdzielni socjalnych. 15
Kolejnym celem analizy desk research było stworzenie bazy danych instytucji systemu pomocy społecznej 4 i wsparcia rynku pracy na terenie subregionu ostrołęckiego. Baza została utworzona w oparciu o przegląd danych ze statystyki publicznej (GUS, MPiPS i in.), dokumentacji projektowej oraz stron www (baza stanowi zał. nr 6) Z uwagi na zakres przedmiotowy projektu, badanie materiałów wtórnych obejmowało analizą szeroki zakres istniejących już informacji, których zebranie w toku badań empirycznych nie byłoby możliwe. W ramach niniejszego badania analizie poddane zostały następujące kategorie dokumentów: strategiczne dokumenty krajowe, między innymi dotyczące PO KL, strategiczne dokumenty regionalne, dokumenty dotyczące realizacji projektów, analizy i opracowania dotyczące ekonomii społecznej i wdrażania PO KL w województwie mazowieckim, dane ze statystyki publicznej, strony www. Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami spółdzielni socjalnych Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) przeprowadzone zostały z przedstawicielami spółdzielni socjalnych. Rozmówcami byli liderzy spółdzielni, posiadający wiedzę o dotychczasowym funkcjonowaniu oraz czynnikach rozwoju reprezentowanych przez nich podmiotów. Dobór próby miał charakter celowy. Do badania zaproszonych zostało 6 liderów spółdzielni socjalnych [n=6], którzy wytypowani zostali według kryterium lokalizacji działalności spółdzielni socjalnych w powiatach subregionu ostrołęckiego 5. Dodatkowo wytypowane do badania spółdzielnie reprezentowały różne branże działalności gospodarczej: informację i komunikację, gastronomię, budownictwo, usługi opiekuńcze oraz usługi fotograficzne i poligraficzne. 4 Do instytucji pomocy społecznej zaliczono: regionalne ośrodki polityki społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego. Do instytucji wsparcia rynku pracy zaliczono: powiatowe urzędy pracy, instytucje partnerstwa lokalnego, instytucje dialogu społecznego, instytucje szkoleniowe. 5 Z uwagi na to, że w ramach projektu nie została zainicjowana działalność spółdzielni socjalnej w jednym z 6 powiatów, a mianowicie w powiecie wyszkowskim, w każdym z pozostałych powiatów przeprowadzony został 1 wywiad IDI. Jedynie w przypadku powiatu m.ostrołęka, na terenie którego powstało najwięcej spółdzielni socjalnych zrealizowane zostały 2 wywiady IDI z przedstawicielami spółdzielni socjalnych o odmiennej dziedzinie działalności. 16
Studium przypadku (case study) spółdzielni socjalnych Studium przypadku dobrych praktyk obejmowało analizę rozwiązań stosowanych w rozwoju spółdzielni socjalnych, które powstały w ramach projektu. W trakcie analizy wykorzystana została analiza porównawcza (benchmarking) w zakresie możliwości implementacji dobrych praktyk stosowanych w spółdzielniach socjalnych do innych spółdzielni. Dobór próby miał charakter celowy. Analizą objęte zostały działania tych spółdzielni, które zostały wytypowane do wywiadów IDI. W toku realizacji badania opracowanych zostało 6 studium przypadków [n=6]. Wywiady pogłębione TDI z PES Wywiady pogłębione TDI przeprowadzone zostały z przedstawicielami podmiotów systemów pomocy społecznej, wsparcia rynku pracy i ekonomii społecznej (CIS, KIS, ZAZ i in.) aktywnie prowadzących działania na terenie subregionu ostrołęckiego. Celem zastosowania techniki było zebranie informacji o potencjale współpracy z OWES. Wielkość próby do badania techniką wywiadów TDI określona została na 133 wywiady [n=133]. Dobór badanych jednostek miał charakter celowy. Badaniem objęte zostały różnorodne kategorie podmiotów ekonomii społecznej, czyli podmioty systemu pomocy społecznej, wsparcia rynku pracy i ekonomii społecznej, reprezentowane przez instytucje rządowe, samorządowe oraz organizacje pozarządowe działające w obszarze ekonomii społecznej. Do badania zaproszeni zostali przedstawiciele jak najszerszego grona instytucji i organizacji w każdym z 6 powiatów subregionu ostrołęckiego, objętych działaniami projektu będącego przedmiotem badania. Zogniskowane wywiady grupowe FGI z PES Wywiady grupowe FGI przeprowadzone zostały z przedstawicielami podmiotów pomocy społecznej, wsparcia rynku pracy i innych działających w obszarze ekonomii społecznej, aktywnie prowadzących działania na terenie subregionu ostrołęckiego. Celem realizacji wywiadów FGI było przedstawienie wstępnych wyników wywiadów TDI i omówienie wniosków i rekomendacji płynących z ich realizacji. W trakcie realizacji projektu przeprowadzone zostały 3 wywiady grupowe, w których uczestniczyło 21 osób [n=21]: Grupa 1 z przedstawicielami PES z powiatu ostrołęckiego i m.ostrołęka realizacja w Ostrołęce, liczba uczestników 6 osób, 17
Grupa 3 z przedstawicielami PES z powiatu wyszkowskiego i ostrowskiego realizacja w Ostrowii Mazowieckiej, liczba uczestników 8 osób, Grupa 2 - z przedstawicielami PES z powiatu pułtuskiego i makowskiego realizacja w Pułtusku, liczba uczestników 7 osób. Warsztaty testujące z potencjalnymi interesariuszami Warsztaty testujące przeprowadzone zostały z potencjalnymi interesariuszami modelu finansowania działań OWES, wypracowanego przez zespół ekspertów Zamawiającego. Dobór próby miał charakter celowy. W trakcie realizacji projektu przeprowadzone zostały 4 warsztaty testujące, w których uczestniczyło 16 osób [n=16]: warsztat 1 powiaty: ostrowski, makowski, ostrołęcki i m.ostrołęka 5 osób: 4 przedstawicieli podmiotów reintegracyjnych, 1 przedstawiciel podmiotu działającego w sferze pożytku publicznego; warsztat 2 powiat ostrołęcki 1 osoba: 1 przedstawiciel podmiotu działającego w sferze pożytku publicznego; warsztat 3 powiaty: ostrołęcki, m.ostrołęka i makowski 4 osoby: 1 przedstawiciel spółdzielni socjalnej, 3 przedstawicieli podmiotów sfery gospodarczej; warsztat 4 grupa uzupełniająca powiaty ostrołęcki i m.ostrołęka 6 osób: 1 osoba reprezentująca jednostkę samorządu terytorialnego i spółdzielnię socjalną, 2 osoby reprezentujące spółdzielnie socjalne, 1 osoba reprezentująca placówkę edukacji i organizację pozarządową, 2 osoby reprezentujące jednostkę samorządu terytorialnego oraz organizację pozarządową. Analiza zagrożeń i ryzyka diagram Ishikawy Celem analizy była identyfikacja różnych możliwych przyczyn wystąpienia barier oraz zakłóceń w osiągnięciu zakładanych rezultatów działań projektowych, których celem jest wdrożenie modelu finansowania i funkcjonowania ekonomii społecznej. Wyniki przeprowadzonej analizy pozwoliły na znalezienie przyczyn źródłowych problemów i zaplanowanie działań ograniczających wystąpienie ryzyka w przypadku wdrażania tego modelu. 18
Analiza stanowiła niezbędny element porządkowania i systematyzowania informacji zebranych w trakcie realizacji warsztatów testujących. Możliwe było dokonanie powiązania barier i trudności we wdrażaniu modelu z jego przyczynami oraz wskazanie ryzyka w postaci czynników wpływających na odstępstwa/zmiany od rozwiązań modelowych. 1.3. Procedury analizy danych Analiza semantyczna Analiza semantyczna stanowiła automatyczny proces pozwalający przypisać oryginalnej treści wypowiedzi formalną strukturę tzw. reprezentację. Utworzony system semantyczny charakteryzuje się: jednoznacznością reprezentacji pozwalająca na przyjęcie jednej struktury, pomimo, że wypowiedzi nie są jednoznaczne, weryfikowalnością pozwalającą zachować zgodność z wiedzą, wspólną formą wypowiedzi o podobnym znaczeniu, możliwością wnioskowania. Analiza pola semantycznego nie została zastosowana do wypowiedzi przedstawicieli spółdzielni z uwagi na bardzo proste i wyrażane wprost opinie. Z uwagi na koncepcję projektu badawczego, zastosowanie analizy semantycznej pozwoliło zrealizować cele główne i szczegółowe badania. Analiza inwentarza JA-MY-ONI Analiza Inwentarza JA-MY-ONI, stanowiła narzędzie pozwalające wyróżnić skalę identyfikacji postrzegania przez przedstawicieli spółdzielni socjalnych swojego otoczenia i sektora ekonomii społecznej oraz oceny nastawienia otoczenia do swojej działalności według skali: JA jako autoidentyfikacja, wyrażająca poczucie tożsamości z grupami oraz rolami społecznymi, MY jako najsilniejsza autoidentyfikacja z grupami społecznymi oraz rolami i silne poczucie tożsamości z nimi, ONI jako największy dystans od grup i ról społecznych, wskazujący na brak poczucia tożsamości. 19
Analiza temperatur emocjonalnych Analiza temperatur emocjonalnych pozwoliła precyzyjnie określić temperaturę emocjonalną do spółdzielni socjalnych oraz ich otoczenia, posługując się kontekstem i używając trójstopniowej skali: uczucia pozytywne, uczucia obojętne i gramatyczne kategorie neutralne emocjonalnie, uczucia negatywne. Wyniki przeprowadzonej analizy posłużyły do zbudowania graficznych Map Świata spółdzielni socjalnych. Mapa świata społecznego spółdzielni socjalnych Mapy świata społecznego spółdzielni socjalnych zostały skonstruowane w trakcie realizacji wywiadów IDI. Rozmówca na karcie papieru, w której centrum zamieszczona była jego spółdzielnia socjalna nanosił podmioty zaliczane do świata społecznego, mające lub mogące mieć wpływ na spółdzielnię, lub z którymi spółdzielnia kreuje relacje z uwzględnieniem następujących elementów 6 : odległości od spółdzielni jako miary dystansu; wielkości pola oznaczającego dany podmiot jako miary jego znaczenia; grubości linii łączącej spółdzielnię z danym podmiotem jako miary siły relacji; koloru linii łączącej spółdzielnię z danym podmiotem jako miary charakteru (pozytywnego, neutralnego lub negatywnego) tej relacji. W wyniku analizy map dokonana została identyfikacja postrzegania przez przedstawicieli spółdzielni socjalnych swojego otoczenia. Analiza statystyczna Zebrany materiał ilościowy (TDI) został poddany analizie rozkładu poszczególnych cech w próbie. Analiza posłużyła przede wszystkim do przedstawienia struktury odpowiedzi/opinii udzielonych przez uczestników wywiadów. Analiza typologiczna Analiza materiału uzyskanego w wyniku realizacji badań jakościowych (desk research, IDI, FGI) została podzielona na następujące etapy: 6 Otoczenie spółdzielni socjalnych w subregionie ostrołęckim, Raport końcowy, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2014. 20