Recenzja rozprawy doktorskiej pana mgr lic. Michała Kondrata Małka

ks. dr hab. Piotr Tomasz Goliszek, KUL Katedra Katechetyki Szczegółowej Instytut Teologii Pastoralnej i Katechetyki Wydział Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II p.goliszek@diecezja.lublin.pl Lublin, 27.09.2017 r. Recenzja rozprawy doktorskiej pana mgr lic. Michała Kondrata Małka Korelacja nauki religii i edukacji medialnej młodzieży w wieku gimnazjalnym Warszawa 2017, mps ss. 399 Niekontrolowany rozwój cywilizacji medialnej może prowadzić ludzkość do bardzo niebezpiecznych zjawisk dehumanizacji i depersonalizacji. Fenomen cyberprzestrzeni zmusza do umiejętnego posługiwania się nowoczesną technologią i dostępnymi urządzeniami medialnymi oraz wymaga postawy dystansu oraz selekcji przekazów medialnych. W przeciwnym razie swoista mediatyzacja życia może doprowadzić do redukcjonizmu faktu człowieka i jego osoby, jak i wszelkiej rzeczywistości. Trzeba zatem wyruszyć na odsiecz prawdzie o osobie ludzkiej i ocalić w człowieku prawdę o-sobie-samym oraz w-sobie-samym. Ocalić prawdę o człowieku jako osobie to ustrzec przed zapaścią całą rzeczywistość społeczno-kulturową, w której rozwija się i żyje ludzkość. Wszelkie kryzysy w historii mają swoją przyczynę w kryzysie człowieka, który utracił świadomość samego siebie, sprzeniewierzył się prawdzie o osobie, będącej jednocześnie prawdą o całej rzeczywistości. Ocalić człowieka to uczynić go samodzielnym w stanowieniu o sobie, tak aby spełniał swoją osobę. Z pomocą przychodzi tu edukacja medialna, jako krytyczna refleksja odnosząca się do przekazów medialnych. Niestety edukacji medialnej brakuje jako odrębnego przedmiotu w polskich szkołach. Wobec ekspansywnych mediów odpowiednio może

2 więc reagować katecheza, którą coraz częściej opisuje się współcześnie jako komunikację wiary. Jest ona przecież wydarzeniem o głębokim znaczeniu dla osoby ludzkiej (por. DOK 97, 116; PDK 36). Katecheza jest wydarzeniem osobowym służącym przede wszystkim osobie; jest czymś w rodzaju ucieczki do przodu, jako konsekwentnej realizacji bądź adekwatnego sprostania chrześcijańskiej odpowiedzialności za świat, czuwaniem na czasem. Do tej właśnie tematyki nawiązuje rozprawa doktorska Pana mgra lic. Michała Konrada Małka, napisana pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Piotra Tomasika w Instytucie Teologii Praktycznej w Katedrze Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy UKSW. Doktor podjął w swej dysertacji ważny i aktualny temat: Korelacja nauczania religii i edukacji medialnej. 1. Problematyka i struktura pracy Zaproponowany tytuł dysertacji (Korelacja nauki religii i edukacji medialnej młodzieży w wieku gimnazjalnym) w zasadniczej części tj. w rozdziale II, III i IV odpowiada podjętym badaniom. Rodzi się jednak pytanie co do precyzyjności brzmienia tematu a przynajmniej sam Autor budzi takie wątpliwości na str. 356. Skoro w edukacji szkolnej nie ma odrębnego przedmiotu funkcjonującego jako edukacja medialna, to czy jest możliwa korelacja nauki religii z przedmiotem który nie istnieje? Autor wyjaśnia, że treści z zakresu edukacji medialnej rozproszone są po innych zajęciach. Wprawdzie formacja medialna dokonuje w trakcie innych zajęć, jak wykazali w ankiecie uczniowie, podczas godziny wychowawczej, wychowania do życia w rodzinie, pogadanki lub na zajęciach pozalekcyjnych (s. 256), to jednak nie ma obecnie kompletnego programu nauczania edukacji medialnej. Można wywnioskować z całości pracy, że brzmienie edukacja medialna obejmuje wszystkie działania szkolne na rzecz kompetencji medialnych, ale należało tę kwestię dobrze wyjaśnić we wstępie do pracy. Recenzowana rozprawa doktorska liczy 399 stron i składa się z spisu treści, wykazu skrótów, wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia, bibliografii oraz aneksu, w którym znajduje się ankieta wykorzystana we własnych badaniach empirycznych. Pierwszy rozdział dysertacji zatytułowany jest Problematyka edukacji medialnej i pedagogiki mediów w perspektywie działań katechetycznych i ewangelizacyjnych. Brzmienie tego rozdziału jest niespójne z tym, co on zawiera. Najpierw jest krótki rys

3 historyczny dotyczący mediów (faktycznie rys, bo jest tylko na ten temat dwie i pół strony). Następnie Autor omawia chce omówić dokumenty Kościoła katolickiego o mediach. Faktycznie dwa pierwsze to dokumenty II Soboru Watykańskiego: Dekret o środkach społecznego przekazu Inter mirifica oraz Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis. Dalej zostały omówione Orędzia na Światowe Dni Środków Społecznego Przekazu papieża Pawła VI, Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka oraz wybrane adhortacje Jana Pawła II i list apostolski. W kolejnym paragrafie zostały omówione media wykorzystywane w katechezie (słowo drukowane, radio, telewizja, Internet). W dalszej kolejności Autor omówił: koncepcje edukacji medialnej, stan prawny edukacji medialnej w Unii Europejskiej i w Polsce. Drugi rozdział rozprawy Wpływ mediów na wychowanie poświęcony został stronie pozytywnej i negatywnej mediów. Najpierw został podany podział mediów i ich funkcje. Następnie ukazano pozytywny wpływ mediów na wychowanie, który uzależniony jest w stosunku do człowieka od: poziomu kompetencji medialnych, treści mediów, środowiska wychowawczego. Wzmianka jest o zastosowaniu mediów w edukacji szkolnej, jako środki dydaktyczne. W dalszej części tego rozdziału Autor koncentruje się na zagrożeniach płynących ze strony mediów. Wyjaśnia zagrożenia wiary, jakie znajdują się w mediach. Między innymi za pomocą metody badawczej analizy dyskursu przeanalizował Autor dwa rodzaje pism: dwumiesięcznik katolicki Miłujcie się oraz popularny dwutygodnik Bravo (wybrano losowo numer Miłujcie się [2017 nr 2] i Bravo [2017 nr 8]. W oparciu o analizę udało się wykazać, że dwumiesięcznik katolicki Miłujcie się ewangelizuje i wychowuje, natomiast popularny dwutygodnik Bravo dewastuje osobowość i duchowość młodzieży. W końcowej ale znacznej części drugiego rozdziału Autor wskazuje na zagrożenia związane z niewłaściwym, niekontrolowanym korzystaniem z mediów. Wymienia uzależnienia młodych osób od korzystania z urządzeń (tablety, telefony), uzależnienia od Internetu, od gier komputerowych, pornografii, cyberseksu. Omówione zostały media młodzieżowe: prasa popularnomłodzieżowa i katolicka; radio w tym znikome nim zainteresowani, co najwyżej w kontekście rozrywki; wykazano brak typowych programów młodzieżowych oraz programów edukacyjnych; zwrócono uwagę, że telewizja posiada zazwyczaj charakter nadawczy, informacyjny, przy czym w wielu stacjach komercyjnych charakter często manipulacyjny. Autor szczegółowo omawia Internet analizując najpierw portale

4 kierowane do młodzieży o dużej wątpliwości etycznej, moralnej i wychowawczej. Jednakże podkreślono, że oprócz rozrywkowych zasobów Internatu obecne są strony o tematyce religijnej. Młodzież może w nich znaleźć treści religijne, które zawarte są w tekście, filmie, piosenkach i poezji. Na portalach religijnych nie brakuje również gier, rozrywki i humoru w duchu chrześcijańskim. Doktorant, aby ukazać całościowy obraz o Internecie przypomina, że na odbiorców, a w szczególności na młodzież, czyhają portale zawierające rażące materiały. Uderzają one w swoich materiałach w godność osoby ludzkiej, kulturę, dobre obyczaje i wartości narodowo chrześcijańskie. Swoje miejsce w tym rozdziale na omówienie znajdują portale społecznościowe oraz służące do nawiązywania znajomości. Są one niezmiernie popularne wśród młodzieży. W sensie pozytywnym pomagają one młodzieży w nawiązaniu kontaktów międzyludzkich, wymiany informacji, pomocy naukowych. Niestety te portale niosą ze sobą zagrożenia natury etycznej, moralnej czy cyberprzemocy. Odbiorca od zabawy poprzez rozrywkę może być wmanipulowany w różne uwikłania, uzależnienia lub szantaże. Słusznie Autor zaznacza, że ten rodzaj użytkowania Internetu musi być koniecznie poddany procesom informacyjnym, wychowawczym, a nawet kontrolnym zarówno ze strony rodziców i wychowawców jak i specjalistycznych organizacji raz służb. Jako niebezpieczne i destrukcyjne dla każdego człowieka, a także dla społeczeństwa Autor wymienia pornografię i wszelkie zasoby przesycone erotyką. Odzierają one seksualną stronę człowieka z jej etycznego i duchowego charakteru. Szeroko, ale też z zauważalną kompetencją Autor omawia gry komputerowe. Zauważa się, że znane są mu one nie tylko teoretycznie z literatury, ale i ze sposobu użytkowania. Słusznie jednak, że oprócz walorów rozrywkowych, edukacyjnych i sprawnościowych dostrzega ich destrukcyjny, dehumanizacyjny wpływ na młodego odbiorcę. Wreszcie na zakończenie w nagrodę za cierpliwą lekturę czytelnik dysertacji otrzymuje garść informacji na temat zamieszczonych treści religijnych w mediach dla młodzieży (mogło być więcej). Autor zdecydowanie podkreśla, że poziom treści religijnych zależy od nadawcy. Znaczące rozwiązanie problemu dysertacji przynosi rozdział III Prezentacja metody badań. Najpierw w oparciu o fachową literaturę pedagogiczno-katechetyczną zostały od strony teoretycznej omówione metody badań pedagogicznych oraz została omówiona technika badań socjologicznych, do których należy ankieta, wykorzystana do

5 badań dotyczących korzystania z mediów przez młodzież. Po dwóch teoretycznych paragrafach następują trzy kolejne, które prezentują analizę wyników przeprowadzonych badań. Omówione zostały w nich wyniki ankiet, które wypełniła młodzież jednego z gimnazjów Diecezji Warszawsko-Praskiej. Za najciekawszy paragraf tego rozdziału należy uznać wnioski, które stanowią nie tylko faktyczną prezentację kondycji młodzieży w obliczu zalewających ich różnorodnych mediów, ale nade wszystko kreślą zasadnicze wytyczne dla szkół, nauczycieli, wychowawców w tym również katechetów oraz twórców programu katechezy w Polsce i redaktorów podręczników do nauczania religii. W tej perspektywie rozpoczyna się IV ostatni rozdział Korelacja szkolnych lekcji religii i edukacji medialnej. Najpierw Autor bada obecność edukacji medialnej i mediów w podręcznikach do nauczania religii dla gimnazjum pod redakcją Z. Marka W drodze do Emaus, W. Kubika Odsłonić twarz Chrystusa, P. Mąkosy Z Bogiem na ludzkich drogach, J. Szpeta i D. Jackowiak, P. Tomasika oraz T. Panusia. Okazało się po wnikliwych analizach, że odniesienia do mediów i roli mediów, o pozytywnych i negatywnych aspektach mediów treści znajdują się we wszystkich seriach podręczników za wyjątkiem jednej serii. Ponadto w niektórych podręcznikach całe jednostki lekcyjne były poświęcone mediom, nie mówiąc o wykorzystaniu mediów, które były zalecane, jako środki dydaktyczne, do prowadzenia lekcji o odrębnej tematyce niż edukacja medialna. Wreszcie na zakończenie tegoż rozdziału i całej dysertacji znajduje się najciekawszy i koronny paragraf, który odpowiada na problem zawarty w tytule, czyli: Możliwości korelacji szkolnych lekcji religii i edukacji medialnej w świetle przeprowadzonej wcześniej analizy. Autor wreszcie wyjaśnia, czym jest korelacja religii z innymi przedmiotami szkolnymi. Opisuje również podstawowe zadania katechezy oraz przytacza definicje dotyczące kompetencji medialnych. 2. Ocena merytorycznego aspektu rozprawy doktorskiej Podejmując ocenę merytorycznego aspektu rozprawy doktorskiej pana mgr lic. Michała Kondrata Małka należy podkreślić i docenić interdyscyplinarny charakter pracy. Poruszone w niej bowiem zostały zarówno zagadnienia związane z mediami i edukacją medialną, jak też treści z zakresu teologii pastoralnej, katechetyki i innych nauk

6 teologicznych oraz z obszaru nauk społecznych, głównie pedagogiki oraz edukacji medialnej. We wstępie zabrakło jednak przedstawienia aktualnego stanu badań nad edukacją medialną, poza bardzo ogólnym stwierdzeniem, że interesują się nią pedagodzy mediów, katechetycy, pedagodzy (s. 15). Równie lakonicznie Autor stwierdza, że istnieją koncepcje edukacji medialnej, ale bez wyjaśnienia, kto jest ich autorem. Nie podaje też żadnego odwołania do literatury ani przypisu, chociaż informuje o licznych opracowaniach (s. 15) w tym zakresie. Podobnie informacja: Kościół i badawcze ośrodki katolickie zajmują się edukacją medialną, pojawiają się prace dotyczące powiązania katechezy i edukacji medialnej (s. 16). Natychmiast rodzi się pytanie: Jakie ośrodki? Jakie prace? Powinien być przypis podający zarówno ośrodki, jak i opracowania! Przeakcentowany został rozdział I pierwszy rozprawy. Ta część pracy ma raczej charakter skryptu dla studentów bo Recenzent ma nadzieję, że nie są to notatki z wykładów edukacji medialnej i dziennikarstwa niż pewnego fundamentu dla całości wywodu. Błędnie są zapisane w tym paragrafie podpunkty, bez konsekwencji podpunkt (a) brzmi: Inter mirifica, czyli tylko łacińska nazwa dokumentu, natomiast kolejny podpunkt (b) brzmi: Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, czyli pełne brzmienie dokumentu. Należałoby ujednolicić i jednakowo zapisać podpunkty. Ponadto w tym paragrafie winien być omówiony Kodeks Prawa Kanonicznego i Katechizm Kościoła Katolickiego, które znajdują się na końcu paragrafu: Orędzia na Światowe Dni Środków Społecznego Przekazu. Doktorant nie formułuje jasno problemu badawczego pracy i nigdzie nie używa tego terminu, chociaż go określa stwierdzając, że w rozprawie będzie poszukiwać odpowiedzi na pytania: Dlaczego istnieje konieczność korelacji szkolnych lekcji z edukacją medialną? Co można zyskać dzięki niej? W jaki sposób odbiera media młodzież w wieku gimnazjalnym? Czy w funkcjonujących podręcznikach katechetycznych ujęto korelację z edukacją medialną? (s. 15). Doktorant poprawnie określa i opisuje metodologię rozprawy, w której zastosowano zróżnicowane metody: metodę analizy oraz metodę badań pedagogicznych w postaci przeprowadzonych badań ankietowych. Warto było również dodać, że została zastosowana metoda syntezy, która pozwoliła na pisemne opracowanie wyników badań i ujawnienie ich w formie wniosków oraz metoda komparatystyczna (porównawcza), która została zastosowana chociażby przy analizie i

7 porównywaniu mediów o charakterze rozrywkowym z mediami chrześcijańskimi, czy też przy analizie i porównaniu podręczników do nauki religii w klasach gimnazjalnych. Za niepodważalną i znaczącą wartość rozprawy należy uznać przeprowadzenie badań empirycznych obejmujących w sumie 282 osoby. Badania przeprowadzono wśród młodzieży uczęszczającej na lekcje religii lub na lekcje etyki oraz wśród młodzieży, która nie uczęszcza na żadne z tych zajęć. Należy w tym miejscu podkreślić, że na potrzeby prowadzonych badań Doktorant skonstruował kwestionariusz ankiety dla młodzieży gimnazjalnej, dotyczący korzystania z mediów. Ankieta ta zawiera piętnaście pytań, pośród których znajdują się pytania zarówno zamknięte jak i otwarte. Zgromadzony materiał badawczy Doktorant zamieścił w trzech paragrafach. Pierwszy z nich zawiera wyniki zbiorcze, drugi wyniki ze względu na zajęcia, na które uczęszczają mężczyźni, trzeci wyniki ze względu na zajęcia, na które uczęszczają kobiety. Zestawienia tabelaryczne ukazujące m.in. poziom korzystania z mediów i kompetencji medialnych. Prezentacja zebranego materiału badawczego jest przejrzysta i zgodna z założonymi w pracy celami. Sposób przedstawienia wyników badań wyznaczył w dalszej kolejności kierunek dokonywanych analiz i w rezultacie umożliwił uzyskanie wytycznych dla sformułowania odpowiedzi na postawione w pracy pytania badawcze. Otrzymane rezultaty badań zostały poddane wnikliwej analizie i trafnej interpretacji. Ostatecznie, biorąc pod uwagę podjęty w badaniach problem, założony plan realizacji badań i sposób jego wykonania należy stwierdzić, że Doktorant posiada kompetencje badawcze. Cały rozdział empiryczny przygotowany został poprawnie. Otrzymane rezultaty sformułowane w postaci wniosków stanowią źródło ważnych, wartych gruntowych przemyśleń informacji zarówno dla programowania edukacji medialnej, jak i dla programowania katechezy oraz redagowania podręczników do nauki religii. Mogą też być punktem wyjścia do dalszych badań w tym zakresie. Reasumując, pod względem merytorycznym, praca doktorska pana mgr lic. Michała Kondrata Małka stanowi ważny wkład w rozwój refleksji i praktyki edukacji medialnej i katechetycznej. Za najbardziej wartościowe należy uznać przeprowadzenie badań empirycznych wśród gimnazjalistów. Cenne są też wnioski z badań, które są podstawą do wskazania na potrzebę i możliwości korelacji szkolnych lekcji religii z edukacją medialną.

8 3. Ocena formalnego aspektu rozprawy doktorskiej Recenzowana rozprawa doktorska napisana jest w miarę poprawnym językiem, przy czym można mieć wile uwag dotyczących stylistyki zdań np. zdanie zaczyna się następująco: Numer 46 mówi, że lub podpunkt d na str. 53 brzmi: Adhortacja Christifideles laici, akapit pod tytułem podpunktu, rozpoczyna się: Christifideles laici to Adhortacja św. Jana Pawła II. (s. 53). Czasem akapit jest jedno lub dwu zdaniowy (s. 59). Nie brakuje też błędów interpunkcyjnych (s. 35, 36) czy też związanych zapisem tytułów lub nazwy dokumentów kościelnych (Inter mirifica, Gravissimum educationis raz są zapisane w cudzysłowie innym razem bez np. s. 25, 26), podobnie rzecz ma się z konsekwencją zapisywania imion własnych [raz jest św. Jan Paweł II (s 35), innym razem Jan Paweł II (s. 38), jeszcze innym razem tylko Jan Paweł (38) natomiast ani razu nie jest napisane bł. Paweł VI - papież]; określenia dokumentów np. raz orędzia z małej litery, kilka linijek dalej z dużej Orędzia (mimo, ze słowa znajdują się środku zdania), podobnie rzecz ma się z określeniem Adhortacja adhortacja (s. 8, 53, 56). Zapis przypisów końcowych jest poprawny, choć Doktorant nie zawsze jest konsekwentny np. VC 46 Vita Consecrata, 99 (str. 59); Kodeks Prawa Kanonicznego skrót jest poprawny, ale po skrócie podając numer, nie ma koniczności pisać słowo paragraf skoro jest odpowiedni znak graficzny, który go określa. Szkoda, że Autor nie pomyślał, aby po każdy rozdział podsumować, łatwiej byłoby później poprawniej zredagować wstęp i zakończenie. Także bibliografia załącznikowa mogła być sporządzona poprawniej. Autor podzielił publikacje, z których korzystał w pracy, na: I. Źródła (1. Dokumenty Kościoła; 2. Dokumenty prawne; 3. Podręczniki katechetyczne 4. Media młodzieżowe); II. Literaturę. Dokumenty Kościoła prawdo podobnie zostały uporządkowane ze pomocą funkcji Worda Sortuj i komputer bezmyślnie uporządkował alfabetycznie i w związku z tym mamy Dokumenty Kościoła uporządkowane następują: Benedykt XVI i jego orędzia (s. 370), Franciszek i jego orędzia (s. 370), Jan Paweł II i jego adhortacje, list apostolski, orędzia (s. 370-372) następnie Katechizm Kościoła Katolickiego (s. 372), Konferencja Episkopatu Polski i jej dokumenty (s. 372), Kongregacja ds. Duchowieństwa (Dyrektorium ogólne o katechizacji) (s. 372-373), Paweł VI i jego orędzia, Sobór Watykański II (Deklaracja i Dekret) (s. 373).

9 Dokumenty prawne należałoby poprawić zapisy dotyczące Dziennika Ustaw. Podręczniki katechetyczne zapisuje się zazwyczaj następująco: tytuł oraz imię i nazwisko redaktora. Doktorant natomiast wypisał autorów katechez i tytuł połączył określeniem: Spotykam Twoje Słowo podręcznik dla I klasy gimnazjum. Powinno być: Spotykam Twoje Słowo. Podręcznik do nauki religii w I klasie gimnazjum. 4. Kwestie do wyjaśnienia i dyskusji A. Jakimi kryteriami kierował się Doktorant w doborze czasopism i portali, aby przeprowadzić ich analizę? B. Jak powinna być realizowana korelacja nauki religii z edukacją medialną, gdyby ten przedmiot był w każdej szkole? 5. Wniosek końcowy Recenzowana rozprawa doktorska stanowi naukowe opracowanie ważnego obszaru dla katechetyki i praktyki katechetycznej. Autor rozprawy wykazał się dobrą znajomością warsztatu naukowego i kompetencjami językowymi. Ze względu na przeprowadzone badania własne praca zasługuje na uznanie. Z powyższych względów rozprawa spełnia wszystkie wymagania stawiane pracom doktorskim określone w Ustawie z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. 2003 nr 65, poz. 595 z późniejszymi zmianami) i wnoszę wniosek Radzie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie o dopuszczenie mgra lic. Michała Konrada Małka do dalszego etapu przewodu doktorskiego. ks. dr hab. Piotr Tomasz Goliszek, KUL