MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria Tom XII 2016 Szczecin 2016
Redaktor Naczelny Anna B. Kowalska Sekretarz Redakcji Bartłomiej Rogalski Członkowie Redakcji Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Rafał Makała Rada Naukowa dr hab. prof. UJ Wojciech Blajer, prof. Aleksander Bursche, prof. Wojciech Dzieduszycki, dr hab. prof. UAM Jarosław Jarzewicz, prof. Hauke Jöns, dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UG Henryk Machajewski, dr Dmitrij Osipov, dr hab. prof. UWr Tomasz Płonka Redakcja wydawnicza Piotr Wojdak Tłumaczenie Tomasz Borkowski, Agnes Kerrigan (proofreading) Recenzenci dr hab. prof. UWr Artur Błażejewski, dr hab. Mirosław Hoffmann, dr hab. Andrzej Janowski, dr hab. prof. PAN Michał Kara, dr hab. Henryk Kobryń, dr Sebastian Messal, dr hab. prof. PAN Andrzej Mierzwiński, Aleksander Ostasz, prof. Marian Rębkowski, dr hab. prof. UŁ Seweryn Rzepecki, Maciej Słomiński, prof. Andrzej Wyrwa, dr hab. Gerd-Helge Vogel Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie 70-561 Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) 797 705 2529, e-mail: mzp@muzeum.szczecin.pl www.mzp.muzeum.szczecin.pl Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Copyright Muzeum by Muzeum Narodowe Narodowe w Szczecinie w Szczecinie & Authors and Authors ISSN 0076-5236 Nakład 250 egz. Skład Soft Vision, Szczecin Druk Soft Vision, Szczecin Szczecin 2016
SPIS TREŚCI OD REDAKCJI... 7 Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski Zaginione Ocalone. Odkrycie zabytków archeologicznych ze szczecińskiej kolekcji starożytności pomorskich w Mołtowie... 9 Lost Saved. The discovery of archaeological artefacts from Szczecin collection of Pomeranian antiques in Mołtowo... 74 Agnieszka Matuszewska Społeczności kultury pucharów lejkowatych na wyspie Wolin... 77 Funnel Beaker culture communities on Wolin island... 123 Agnieszka Matuszewska Materiały późnoneolityczne ze Wzgórza Młynówka w Wolinie... 125 Late Neolithic materials from Wzgórze Młynówka in Wolin... 131 Justyna Żychlińska Kilka uwag o warsztatach tkackich ludności kultury łużyckiej... 133 Some remarks about weaving workshops in the Lusatian culture... 148 Jarosław Rola Próba interpretacji wyników badań wykopaliskowych na stanowisku kultury łużyckiej w Sypniewie, gm. Jastrowie... 149 An attempt of interpretation of the results of excavations on the Lusatian culture site in Sypniewo, Jastrowie commune... 160 Daniel Żychliński Sacrum i profanum przenikanie czy podział? Przyczynek do dyskusji na podstawie badań cmentarzyska ludności grupy gustowskiej w Kunowie, woj. zachodniopomorskie... 161 Sacrum and profanum diffusion or division? A contribution to the discussion based on excavations on the Gustow group population burial ground in Kunowo, West Pomeranian Voivodeship... 185 Peter Donat Grubenhäuser und der nordwestslawische Siedlungsraum... 187 Sunken huts and the area of the north-west Slavic settlement... 225 Ziemianki a osadnictwo Słowian północno-zachodnich... 226 C. Michael Schirren Orakeltrunk oder Walkürengruß? Eine Hand mit Trinkhorn aus Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg... 227 Oracle toast or Valhalla welcome? Hand holding drinking horn from Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg... 238 Toast wyroczni czy powitanie w Walhali? Ręka trzymająca róg do picia z Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg... 238
Kamil Kajkowski O wolińskiej kącinie raz jeszcze... 239 Again about the Wolin pagan temple... 245 Eugeniusz Cnotliwy, Sławomir Słowiński Pozostałości pracowni grzebienniczych nowo odkrytych w Wolinie... 247 Remains of newly discovered comb production workshops in Wolin... 361 Anna Wrzesińska, Jacek Wrzesiński Zawieszki dzwoneczkowate z cmentarzyska w Dziekanowicach oraz z Ostrowa Lednickiego... 363 Bell-shaped pendants from the cemetery in Dziekanowice and from Ostrów Lednicki... 380 Antoni Porzeziński Charakterystyka form obrządku pogrzebowego na cmentarzysku w Cedyni (stanowisko 2, drugi etap prac badawczych w latach 1976 1985)... 381 The characterization of burial rites forms in the cemetery in Cedynia (site 2, the second stage of research in the years 1976 1985)... 412 Jens-Peter Schmidt Frühgeschichtliche Wegeführungen im Recknitztal bei Laage, Lkr. Rostock... 413 Prehistoric roads in the Recknitz River valley near Laage, Lkr. Rostock... 424 Prehistoryczne drogi w dolinie rzeki Recknitz w pobliżu miejscowości Laage, Lkr. Rostock... 425 Jerzy Gawlikowski, Jerzy Stępień Zwierzęta dziko żyjące na Pomorzu Zachodnim we wczesnym średniowieczu... 427 Wild animals in West Pomerania in the early Middle Ages... 447 Zbigniew Radacki Rozważania na temat początków klasztoru cysterskiego w Kołbaczu... 449 Considerations on the beginning of the Cistercian monastery in Kołbacz... 461 Ewa Górkiewicz-Bucka Biżuteria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Kamieniu Pomorskim... 463 Jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski... 481 Henryk Kustosz, Artur Sobucki Odkrycie reliktów średniowiecznego kościoła klasztornego dominikanów pw. św. Idziego w Kamieniu Pomorskim. Wstępne wyniki badań architektoniczno-archeologicznych... 483 The discovery of remains of medieval Dominican monastery church of St Giles in Kamień Pomorski. Preliminary results of architectural and archaeological research... 546 Magdalena Szymczyk Badania archeologiczne w Myśliborzu w latach 1945 2014... 547 Archaeological research in Myślibórz in the years 1945 2014... 571
Marcin Dziewanowski, Paulina Romanowicz Będargowo. Przyczynek do badań nad średniowieczną wsią zachodniopomorską... 573 Będargowo. A contribution to the study on Western Pomeranian medieval village... 609 Anna B. Kowalska Zapomniana rzeczywistość. Zarys dziejów klasztorów w średniowiecznym Szczecinie... 611 Forgotten reality. A brief history of medieval monasteries in Szczecin... 631 Piotr Maliński, Wojciech Filipowiak, Przemysław Krajewski Wrak łodzi rybackiej z Kamienisk, gmina Goleniów... 633 Fishing boat wreck from Kamieniska, Goleniów commune... 646 Piotr Maliński, Przemysław Krajewski, Sławomir Radaszewski Wrak łodzi z lekkiego parku przeprawowego NLP w Rejonie Pamięci Narodowej... 647 Wreck of boat from the light pontoon bridge park NLP in the Region of National Remembrance... 656 Andrzej W. Święch, Benedykt Hac Monitoring XX-wiecznych wraków wojennych na przykładzie badań środowiskowych jednostki SS Stuttgart studium przydatności pozyskanych danych w kontekście prac archeologicznych i ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego... 657 Environmental supervision of the 20 century shipwrecks using the example of the remains of vessel SS Stuttgart case study of the usefulness of obtained data in the context of archaeological work and the protection of underwater cultural heritage... 669 Ewa Gwiazdowska Gewerbt, gewalkt, genäht und poliert. Schuh- und Lederwerk im künstlerischen Schaffen von August Ludwig Most... 671 Tanning, sewing and polishing. Footwear and leather production in the works by August Ludwig Most... 715 Garbowanie, szycie i polerowanie. Obuwnictwo i produkcja skórnicza w pracach Augusta Ludwiga Mosta... 718 Maria Danuta Wołągiewicz Wspomnienie o prekursorskich badaniach powierzchniowych na Pomorzu Zachodnim w latach 1958 1962... 721
Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. XII: 2016, s. 547 571 ISSN 0076-5236 Magdalena Szymczyk Badania archeologiczne w Myśliborzu w latach 1945 2014 Archaeological research in Myślibórz in the years 1945 2014 Abstract: The article presents the history of archaeological research in the post-war Myślibórz. Until 1999, it was led by researchers from Gorzów Wielkopolski and Szczecin, and since 2000 employees of the Museum of Myślibórz Lake District. Mostly it concerns the Old Town area and is associated with the beginnings of urban settlements to Post-medieval period. In addition, the archaeological research was carried out on the early medieval stronghold. Keywords: history of archaeological research, potter s workshop, Post-medieval pottery, wooden structures Słowa kluczowe: Myślibórz, historia badań archeologicznych, warsztat garncarski, ceramika nowożytna, konstrukcje drewniane Początki badań archeologicznych w powojennym Myśliborzu wiążą się z podjęciem wykopalisk na grodzisku wczesnośredniowiecznym. Historia badań tego miejsca sięga jednak głębiej, do schyłku XIX wieku. W niemieckich archiwach zachowała się informacja, że w 1877 roku znaleziono tam fragmenty naczyń, niektóre ornamentowane ukośnymi żłobkami oraz odciskiem sznura. Wydatowano je na wczesną epokę żelaza (Piezonka 2005, 143). Pierwsze badania wykopaliskowe na grodzisku podjął niemiecki badacz Wolfgang Heiligendorff, który w 1938 roku założył wykop krzyżowy przecinający całe grodzisko po osi wschód-zachód i północ-południe. Niestety, do naszych czasów nie przetrwały wyniki i dokumentacja z tych badań (Szafrański 1959, 46). Grodzisko zlokalizowane jest około 1,5 km na północ od dzisiejszego miasta, na wyniesieniu terenowym określonym jako Winnica Tumska (Domweinberg) (ryc. 1). Spłaszczony szczyt wzgórza ma w przybliżeniu wymiary 50 120 m, natomiast ulokowane na nim grodzisko ma kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożami, zorientowanego krótszymi bokami po osi wschód-zachód. Na powierzchni nie przetrwały ślady wałów. Obronny charakter miejsca potwierdzają strome zbocza o zachowanej wysokości 8 13 m. Jedynie od strony południowej całe zbocze zostało zniwelowane (Szafrański 1959, 43). Powojenne prace wykopaliskowe rozpoczęły się w czerwcu 1958 roku. Prowadził je dr Włodzimierz Szafrański z ramienia Instytutu Historii i Kultury 547
Materialnej Polskiej Akademii Nauk, przy współpracy niemieckiego Institut für Vor- und Frühgeschichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften w Berlinie. Wykorzystano niezasypane wykopy przedwojenne. Odsłonięto południowy profil wschodniego ramienia wykopu krzyżowego na całej jego 27-metrowej długości. W celu pozyskania materiałów źródłowych z poszczególnych warstw kulturowych wkopano się na około 1 m w ścianę wykopu. W rezultacie badań W. Szafrański potwierdził dwie fazy użytkowania grodu. Wyróżnił fazę starszą z okresu późnohalsztackiego (około 500 400 lat p.n.e.) oraz młodszą, wczesnośredniowieczną, którą wydatował na IX X wiek. Za funkcjonowaniem grodu z epoki żelaza miała przemawiać ceramika, którą zarejestrowano w wale obronnym, oraz znaleziska z badań przedwojennych. Ustalono, że są to fragmenty naczyń kultury łużyckiej grupy górzyckiej, które można datować na Hallstatt D (koniec IV wieku p.n.e.). Analogiami do grodu myśliborskiego miały być dwa obiekty podobnego typu odkryte w Swobnicy i Ławach. Według W. Szafrańskiego górzycki gród mógł być siedzibą bogatego rodu, na co wskazywały licznie występujące w okolicy znaleziska kosztownych przedmiotów brązowych. Badacz ten uważał, że ruiny wału łużyckiego zostały wykorzystane we wczesnym średniowieczu do wykonania nasypu ziemnego otaczającego osiedle (Szafrański 1959, 50). Kolejne badania na grodzisku, sfinansowane przez Urząd Miasta i Gminy w Myśliborzu, przeprowadził w latach 1977 1979 Bogusław Bojanowski z Muzeum Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim. Założono wówczas sześć wykopów, w których odsłonięto m.in. część majdanu wysypanego piaskiem, jamę zawierającą w wypełnisku surowiec rogowy i gotowe oprawki trzonków noży, szydła, igły oraz fragment grzebienia (ryc. 2). Pozyskano również liczny materiał ceramiczny o bogatej ornamentyce i wielorakich formach (m.in. naczynia jajowate, baniaste i dwustożkowate) oraz wyroby metalowe: klamry do pasów, noże żelazne, groty strzał, paciorki szklane i jeden prawdopodobnie z kamienia półszlachetnego oraz monetę srebrną, tzw. agrypinkę połabską, datowaną na 1. ćwierć XII wieku (Szczurek 1984, 205). Zarejestrowano ponadto duże skupisko żużli, które poświadczały lokalną produkcję kowalską. Wyniki badań pozwoliły na wyróżnienie dwóch faz funkcjonowania grodu wczesnośredniowiecznego: starszej datowanej na przełom VIII/IX wiek i młodszej przypadającej do 2. połowy XII wieku (Informator 1980, 170 171). Ponadto zweryfikowane zostały ustalenia na temat śladów kultury łużyckiej. Edward Dąbrowski z Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze uznał bowiem, że wczesnośredniowieczni mieszkańcy grodu wykorzystali do jego budowy łużyckie warstwy kulturowe, a nie jak zakładano wcześniej nasypy (Dąbrowski 1977). Kwestia chronologii osadnictwa łużyckiego pozostaje otwarta. Rezultaty wykopalisk wykorzystano także na potrzeby nowo powstałego muzeum w Myśliborzu; zrekonstruowano wał grodu, piec kopulasty oraz półziemiankę. Powstała wówczas stała wystawa Osadnictwo wczesnośredniowieczne na Pojezierzu Myśliborskim, eksponowana do dziś. 548
Prace archeologiczne prowadzone od lat 90. ubiegłego wieku na obszarze myśliborskiego Starego Miasta wiązały się przed wszystkim z inwestycjami budowlanymi. Do tej pory przebadano już znaczną część miasta, a uzyskane wyniki uznać należy za niezwykle interesujące i ważne dla zrozumienia procesów rozwoju Myśliborza w średniowieczu i okresie nowożytnym. Ulica Pomorska W 1995 roku podczas prac ziemnych związanych ze wznoszeniem budynku mieszkalnego przy ul. Pomorskiej (300 m na zachód od Bramy Pyrzyckiej) natrafiono na dużą liczbę fragmentów naczyń glinianych. W latach 1995 1997 przeprowadzono w tym miejscu badania wykopaliskowe, którymi kierowała Teresa Witkowska z Państwowej Inspekcji Służby Ochrony Zabytków w Gorzowie Wielkopolskim wraz z pracownikami Muzeum Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim. W trakcie prac badawczych odkryto liczny i unikatowy materiał zabytkowy w postaci malowanej, glazurowanej ceramiki i kafli piecowych oraz nowożytny warsztat garncarski. Znalezisko to jest bardzo ciekawe, ponieważ w zachowanych archiwaliach nie ma wzmianek na temat cechu garncarzy. Z ikonografii, z najstarszego zachowanego planu z 1723 roku (ryc. 3), znany jest jeden warsztat garncarski w północno-zachodniej części miasta, widoczny w odległości około 300 m od Bramy Pyrzyckiej. Natrafienie na pozostałości wielkiego warsztatu przy ul. Pomorskiej wskazuje jednak, że była to jedna z ważniejszych gałęzi wytwórczości w Myśliborzu. Potwierdzają to także badania przedwojenne, z których wynika, że warsztaty garncarskie funkcjonowały w Myśliborzu już od XIII wieku. Na pozostałości jednego z nich natrafiono pod koniec XIX wieku w trakcie prac ziemnych związanych z budową nowej szkoły w południowej części miasta, również w pobliżu muru miejskiego (Strauss 1923; Stendel 1929). Przy ul. Pomorskiej założono w latach 1995 1997 cztery wykopy (ryc. 4). Odkryto liczne obiekty nieruchome i pozyskano bardzo bogaty materiał ceramiczny w postaci naczyń i kafli. W wykopie oznaczonym numerem I zarejestrowano piec do wypału ceramiki oraz dwie jamy odpadowe (starszą z kaflami miskowymi) oraz warstwę kulturową z okresu działalności warsztatu. Eksploracja wykopu nr II przyniosła m.in. odkrycie jamy z glinką kaolinową, której dno wyłożone było dachówkami. W wykopie nr III natrafiono na fundamenty murów obronnych, a w wykopie nr IV odsłonięto bruk kamienny, który mógł stanowić pierwotną nawierzchnię obecnej ulicy. Pod nim, po wschodniej stronie wykopu w warstwie brunatnoszarej próchnicy, dokonano odkrycia bogatego materiału ceramicznego. Chronologicznie jest on związany z działalnością wspomnianego wyżej nowożytnego warsztatu garncarskiego. W północno-zachodniej części wykopu IV odkryto ponadto ślady po obiektach mieszkalnych pochodzących z okresu późnego średniowiecza. W ziemiance, o wymiarach 3,4 2,2 m, w środkowej części znajdowało się palenisko 549
zbudowane z kamieni polnych, nakryte zielonożółtą gliną. W jej wypełnisku znaleziono liczną ceramikę siwą, kości i przedmioty metalowe (fragment sztyletu, misericordia?) oraz fragment grzebienia kościanego. Podłogę obiektu mieszkalnego stanowiła czerwona przepalona polepa o grubości około 10 cm, pod którą była warstwa podsypki mieszanina szarego piasku i gliniastej próchnicy. Na południe od ziemianki wystąpiły dwa współczesne wobec niej obiekty gospodarcze jamy, z których jedna miała pokaźne rozmiary: średnicę około 1,3 m i głębokość 1,0 m (Witkowska 1997). W trakcie badań pozyskano kilka tysięcy fragmentów naczyń glinianych oraz kafli piecowych z okresu od końca XVI do początku XVIII wieku. Wszystkie naczynia wytoczone zostały na kole garncarskim z glin żelazistych schudzonych niewielkimi ilościami domieszki drobnoziarnistego piasku. Wypalone były w atmosferze silnie utleniającej na kolor ceglasty. Część z nich pokryta była, głównie od strony wewnętrznej, brązowym, pomarańczowym lub żółtym szkliwem. Pod względem formy są to przede wszystkim talerze, talerzyki, półmiski, misy uchate i bezuche, czarki, dzbany, garnki, kubki i trójnóżki (patelnie i grapeny) (ryc. 5 i 6). Poza naczyniami tradycyjnymi wystąpiły również naczynia artystyczne, określane jako półmajolika, pseudomajolika lub ceramika zdobiona podszkliwnie (Kałagate, Kościukiewicz 2004, 383). Naczynia te charakteryzują się starannym wykonaniem oraz bogatą ornamentyką (ryc. 7 9). Materiał ceramiczny reprezentował różne fazy produkcji, poświadczając funkcjonowanie przez długi czas w tym miejscu warsztatu garncarskiego. Najbliższe analogie pochodzą z Frankfurtu nad Odrą (Huth 1975) i Recza na Pomorzu Zachodnim (Majewski 2010, 109 121). Badając motywy ornamentacyjne na płytkach licowych kafli, zauważono, że ich rodzaj, struktura oraz tematyka dekoracji nie odbiegają od form stosowanych w całej Europie Zachodniej w XVI wieku. Pod względem technologicznym kafle te stanowią zwarty zbiór, wszystkie wykonano z glin żelazistych oraz wypalono w atmosferze silnie utleniającej, uzyskując po wypale kolor ceglasty. Do gliny dodano drobnoziarnisty piasek jako domieszkę schudzającą. Pozyskane w trakcie prac badawczych kafle również pochodziły z różnych faz produkcji (ryc. 10 13). Odkrycie bardzo dobrze zachowanego materiału zabytkowego pochodzącego z funkcjonującego tu warsztatu garncarskiego stanowi niezwykle interesujące źródło dotyczące garncarstwa i kaflarstwa z terenów Nowej Marchii i Księstwa Pomorskiego od XV do XVIII wieku. W latach 2007 2011 przeprowadzono badania przy budowie zespołu garaży na działkach nr 82 i 84/4 przy ul. Pomorskiej. W trakcie wykopalisk odsłonięto fragmenty muru miejskiego wraz z basztą łupinową (ryc. 14), zbudowanego na tym odcinku z otoczaków spojonych zaprawą wapienno-piaskową. Pierwszą warstwę stanowiły bardzo duże głazy, na nich ułożono kolejne warstwy znacznie mniejszych kamieni. Mur posadowiono w warstwie brunatnoczarnej, gliniastej próchnicy. Fundament czatowni (baszty łupinowej) wysunięty był z linii lica muru do 550
wewnątrz na około 1,0 m (ryc. 15). Zbudowano go z dużych głazów spojonych zaprawą wapienno-piaskową. Posadowiony został w calcu, w ciemnożółtej spiaszczonej glinie na poziomie 65,81 m n.p.m. Profil z nienaruszonym pierwotnym wypełniskiem baszty jest jednym z najciekawszych i najlepiej zachowanych układów stratyfikacyjnych w mieście. W warstwie otaczającej odsłonięty fragment fundamentu muru wystąpił ruchomy materiał późnośredniowieczny i nowożytny (XVII i XVIII wiek) w postaci fragmentów ceramiki, butelek szklanych i kości zwierzęcych. Wśród przedmiotów szklanych należy wymienić stempel z napisem HAMMERSCH GLASS FABRIQUE z huty Hammer (Rudnica, woj. lubuskie), funkcjonującej w latach 1749 1785, oraz trzy fragmenty szkła witrażowego. Myślibórz otaczały mury miejskie, w których ciągu znajdowały się trzy bramy oraz 49 baszt i czatowni. Wzniesiono je z kamienia polnego układanego warstwami i spojonego zaprawą wapienną. Baszty łupinowe, zwane też czatowniami, rozstawione były w odstępach wahających się od 24 do 30 m (Lukas 1975, 82). Wystawały z lica murów zarówno po zewnętrznej, jak i po wewnętrznej stronie. Od strony wewnętrznej pozostawały otwarte. Każda z nich wewnątrz była podzielona na trzy kondygnacje połączone ze sobą za pomocą drabin. Na najwyższej kondygnacji baszty łączyły się poprzez ganek umieszczony na murze obronnym. Prawdopodobnie były pierwotnie nakryte drewnianymi hurdycjami (Skaziński 2009, 19). Ulica Andersa W listopadzie 1998 roku podczas prac ziemnych przy ul. Andersa natrafiono na średniowieczny kanał ściekowy oraz dwa fragmenty beczek, tzw. rząp. Rura ściekowa o długości 11 m to wydrążone w drewnianym pniu koryto w kształcie litery U (ryc. 16). Było ono przykryte trzema nieprzymocowanymi do rury deskami. Wewnątrz zarejestrowano warstwę szlamu i pozostałości organicznych. Całość konstrukcji kanalizacyjnej spoczywała na drewnianych legarach, wokół których znajdowały się małe kamyki. Zalegała ona w średniowiecznej warstwie kulturowej z licznym materiałem ruchomym (m.in. ceramiką siwą i fragmentami przedmiotów skórzanych). Beczki, o średnicach około 60 cm, zbudowane były z klepek spiętych drewnianymi obręczami, bez zachowanych górnych części (dekli). Jedna z nich nie miała dna, posadowiono ją na piasku. Drugą ustawiono na czterech cegłach ułożonych w kwadrat, a w jej dnie znajdowało się 14 otworów, każdy o średnicy 2,5 cm (Pytlak 1998). Ulica Mariana Buczka W 2003 roku przy budowie budynku mieszkalno-usługowego na działce 147/5 6 odkryto fragmenty kamiennych fundamentów (na głębokości około 1,3 m od powierzchni) oraz konstrukcji drewnianych. Stanowiły je dwie ławy 551
o szerokości 60 cm każda. Do ich budowy wykorzystano duże głazy narzutowe. Całość konstrukcji została mocno zniszczona, w przypadku jednej z ław zachował się tylko jej spąg. Odległość między ławami wynosiła 1,1 m. Pomiędzy nimi zarejestrowano około 15-centymetrową warstwę pomarańczowej gliny, która mogła stanowić podłogę klepisko tego pomieszczenia. Zachowane fundamenty pochodzą prawdopodobnie z okresu późnośredniowiecznego bądź nowożytnego. Drewniane fragmenty konstrukcji wystąpiły około 1,8 m poniżej powierzchni gruntu. Tworzyły ją dwa dębowe pnie leżące w poziomie i trzy słupy, w tym dwa obstawione kamieniami przy spodzie. Słupy o średnicy 30 50 cm zachowane były w dobrym stanie (ryc. 17). Pnie, o długości 70 130 cm, zachowały się gorzej. Prawdopodobnie uchwycono fragment konstrukcji drewnianej chaty zbudowanej techniką słupową. W ziemię wbijano lub wkopywano rzędy słupów w kilkumetrowych odstępach (2 4 m), tworząc w ten sposób zrąb budynku. Powierzchnie ścian wypełniano plecionką bądź też rzędami wbijanych obok siebie desek, całość obrzucano gliną. Takie konstrukcje są charakterystyczne dla XIII wieku (Rębkowski 2001, 121 123). W trakcie badań wyeksplorowano również fragmenty drewnianej beczki o średnicy 60 cm rząpa, który prawdopodobnie stanowił część systemu kanalizacyjnego miasta. Uchwycono ją w północnym profilu na głębokości około 1,3 m pod powierzchnią użytkową. W górnych partiach desek miała otwory służące do odsączania wody. Opleciono ją sześcioma drewnianymi obręczami. Wewnątrz wystąpił liczny materiał zabytkowy: fragmenty ceramiki naczyniowej, wyroby szklane, kości zwierzęce, gwóźdź żelazny, metalowy wisior, fragmenty skórzanych podeszew. Całość zalegała w warstwie dziegciu. Pod beczką zarejestrowano miedzianą sprzączkę do pasa. Wydaje się, że mogła pochodzić z późnego średniowiecza i być powtórnie użyta w czasach nowożytnych. Niewykluczone też, że wykonano ją w okresie nowożytnym. Obok opisanych drewnianych konstrukcji znaleziono również naczynie typu Kugeltopf (ryc. 18). Naczynie to, barwy stalowoszarej, miało pogrubiony wylew, wychylony lekko na zewnątrz z wrębem na pokrywkę oraz kuliste dno. Ulica Bohaterów Warszawy W roku 2006 w trakcie wznoszenia budynku mieszkalnego z częścią handlowo-usługową na działce nr 228/4 odkryto fragmenty drewnianych konstrukcji. Był to prawdopodobnie relikt budynku wzniesionego z zastosowaniem konstrukcji słupowej, której podstawą były rzędy słupów wbijane w ziemię, a powierzchnie ścian wypełniano rzędami palików i desek wbitych obok siebie (por. Rębkowski 2001, 121 123). Niestety zachowany fragment budynku nie pozwala na pełną rekonstrukcję jego wymiarów. Analiza pozyskanego materiału wskazuje, że mamy do czynienia z pomieszczeniem gospodarczym, w którym przechowywano karmę dla zwierząt oraz produkty gospodarcze (Szymczyk 2007). 552
Kolejne prace przeprowadzono na działce nr 179/18 w 2011 roku w związku z budową obiektu mieszkalnego z częścią handlowo-usługową. Na parceli tej znajdowała się kamienica mieszkalna powstała prawdopodobnie w końcu XIX wieku. W latach 70. XX wieku została wyburzona, a teren zniwelowano. Na głębokości 1,3 m od powierzchni użytkowej zarejestrowano fragment drewnianej belki o długości 3 m. Na odcinku o długości około 1 m zachowana była w całości, pozostała część została zniszczona w górnej warstwie. Na zachód od niej w odległości 20 cm (tuż przy profilu) zalegały trzy kamienie. Obok nich zarejestrowano fragment drewnianego pnia o średnicy około 20 cm i wysokości około 70 cm, zalegającego w ciemnoszarej, gliniastej próchnicy. Pień został posadowiony na warstwie pomarańczowej gliny. Fragment drewna oddano do analizy C14 1. Okazało się, iż drewno dębu pochodzi co najmniej z początku XIII wieku (z roku 1220). Zachowane fragmentarycznie drewniane elementy nie pozwalają na jednoznaczne określenie ich funkcji. Dzięki datowaniu metodą C14 wiemy, że prawdopodobnie mamy do czynienia z pozostałością budowli z osady średniowiecznej funkcjonującej przed lokacją miasta. Badania archeologiczne przy kolegiacie pw. św. Jana Chrzciciela W trakcie prac remontowych na zewnątrz świątyni (lata 2011 2014) przeprowadzone zostały badania archeologiczno-architektoniczne. W roku 2012 w trakcie renowacji południowej ściany kościoła w portalu bocznym odsłonięto granitową kwadrę z motywem szachownicy. Zachowany granitowy portal o ostrołukowej archiwolcie ma trzy biegnące w głąb uskoki (zewnętrzny o profilowanym brzegu). Pochodzi z pierwotnego kościoła farnego pw. św. Piotra i Pawła, który powstał prawdopodobnie w latach 1261 1271. Była to budowla o nieznanym kształcie, przypuszczalnie o szerokości obecnego prezbiterium i wielobocznym zakończeniu chóru, typowa dla architektury regionu Nowej Marchii (Jarzewicz 2000, 109). Zniszczona została najprawdopodobniej podczas najazdu wojsk Bolesława Pobożnego w 1271 roku. Wysokość portalu od poziomu posadzki wynosi 270 cm, szerokość w środkowej części 230 cm, a samo wejście ma wymiary: 210 cm wysokości i 100 cm szerokości. Posadowiony został na poziomie 65,42 m n.p.m. (ryc. 19). Kwadra z motywem szachownicy usytuowana została na trzecim, wewnętrznym uskoku po prawej stronie, jako pierwsza nad cokołem. Jest to prostokątny cios o wymiarach 53 24 cm, który ma 21 prostokątnych pól trzy pola w poziomie i siedem w pionie (9 7 cm 8 7 cm) (ryc. 20). Motyw szachownicy usytuowany na portalach kościołów w najbliższej okolicy Myśliborza występuje w Dolsku, Lubiechowie Górnym, Żarczynie i Strachocinie. 1 Wykonał ją prof. Marek Krąpiec z Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie. 553
Kolejne badania przeprowadzono w 2014 roku przy budowie ekranów osuszających po południowej stronie kościoła. Wtedy to odsłonięto relikty średniowiecznego portalu zlokalizowanego na osi środkowego przęsła elewacji południowej korpusu nawowego. Portal związany jest z budową kolegiaty, której dokument fundacyjny wydał 1 czerwca 1298 roku margrabia Albrecht III. Prace budowlane rozpoczęto prawdopodobnie od wzniesienia prezbiterium z częściowym wykorzystaniem murów poprzedniego kościoła. Resztę materiału pozyskanego z rozbiórki użyto do wytyczania fundamentów korpusu nawowego oraz do budowy murów wieży. Odsłonięty portal był czterokrotnie schodkowany, posadowiony na ceglanym cokole (ryc. 21). Zwieńczony był ostrołuczną archiwoltą, z której zachowały się luzem dwa łukowe profilowane segmenty ceramiczne. Pomiędzy odsłoniętymi reliktami ościeży portalu przetrwała posadzka zbudowana z kwadratowych płytek o wymiarach 28 28 8 9 cm i posadowiona na poziomie 65,32 m n.p.m. Na lewo od wejścia, na tym samym poziomie zarejestrowano fragment posadzki z cegieł o wymiarach 29 14 cm. Następną fazę budowy stanowił fragment murku z cegieł o wymiarach 28 13 8 cm. Nad nim zrejestrowano fragment kolejnej posadzki ceglanej. Poziom jej posadowienia wynosił 65,87 m n.p.m., czyli około 30 40 cm od powierzchni użytkowej. Prawdopodobnie związana była ona z boczną kaplicą uwidocznioną na rycinie z 1723 roku. Planowane są kolejne badania, tym razem wewnątrz świątyni. Zarejestrowane liczne relikty średniowiecznych i nowożytnych budowli pozwalają na odtworzenie zabudowy miasta znanej dotąd tylko z ikonografii. Dzięki przeprowadzonym badaniom udało się potwierdzić m.in. tezę o istnieniu osady typu miejskiego na długo przed lokacją na prawie niemieckim 2. Kolejne badania w mieście staną się zatem przyczynkiem do dalszego poszerzenia wiedzy na temat rozwoju osadnictwa miejskiego w średniowieczu i okresie nowożytnym. 2 Wspominał o tym fakcie w swoich dziełach historyk miasta Werner Reinhold, powołując się na zbiór materiałów kronikarskich (Reinhold 1846; Fenrych 1966, 32). 554
Ryc. 1. Lokalizacja grodziska nad Jeziorem Myśliborskim. Oprac. M. Szymczyk Fig. 1. Location of stronghold at Lake Myśliborskie. Prepared by M. Szymczyk 555
Ryc. 2. Badania wykopaliskowe na grodzisku. Archiwum Muzeum Pojezierza Myśliborskiego w Myśliborzu Fig. 2. Excavations on the stronghold. The archive of the Muzeum Pojezierza Myśliborskiego in Myślibórz 556
Ryc. 3. Plan miasta z 1723 r. G.C. Reigera. Archiwum Muzeum Pojezierza Myśliborskiego w Myśliborzu Fig. 3. Town plan from 1723 by G.C. Reiger. The archive of the Muzeum Pojezierza Myśliborskiego in Myślibórz 557
Ryc. 4. Plan wykopów założonych w obrębie warsztatu garncarskiego. Oprac. M. Szymczyk Fig. 4. Plan of trenches within the potter s workshop. Prepared by M. Szymczyk 558
Ryc. 5. Ceramika naczyniowa z warsztatu garncarskiego. Fot. M. Szymczyk Fig. 5. Pottery from potter s workshop. Photo by M. Szymczyk Ryc. 6. Ceramika naczyniowa z warsztatu garncarskiego. Fot. M. Szymczyk Fig. 6. Pottery from potter s workshop. Photo by M. Szymczyk 559
Ryc. 7. Ceramika zdobiona z warsztatu garncarskiego. Fot. M. Szymczyk Fig. 7. Decorated pottery from potter s workshop. Photo by M. Szymczyk Ryc. 8. Ceramika zdobiona z warsztatu garncarskiego. Fot. M. Szymczyk Fig. 8. Decorated pottery from potter s workshop. Photo by M. Szymczyk 560
Ryc. 9. Ceramika zdobiona z warsztatu garncarskiego. Fot. M. Szymczyk Fig. 9. Decorated pottery from potter s workshop. Photo by M. Szymczyk 561
Ryc. 10. Kafel o cechach gotycko-renesansowych z motywem architektonicznym. Fot. M. Szymczyk Fig. 10. Stove tile with Gothic and Renaissance characteristics with architectural motif. Photo by M. Szymczyk 562
Ryc. 11. Kafel o cechach gotycko-renesansowych z motywem architektonicznym. Fot. M. Szymczyk Fig. 11. Stove tile with Gothic and Renaissance characteristics with architectural motif. Photo by M. Szymczyk 563
Ryc. 12. Kafel o cechach renesansowych z przedstawieniem portretowym damy. Fot. M. Szymczyk Fig. 12. Stove tile with Renaissance characteristics with portrait representation of a lady. Photo by M. Szymczyk 564
Ryc. 13. Kafel o cechach renesansowych z przedstawieniem portretowym mężczyzny. Fot. M. Szymczyk Fig. 13. Stove tile with Renaissance characteristics with portrait representation of a man. Photo by M. Szymczyk 565
Ryc. 14. Widok na odsłonięty fragment muru. Fot. M. Szymczyk Fig. 14. View of the unearthed wall. Photo by M. Szymczyk Ryc. 15. Odsłonięty fundament czatowni. Fot. M. Szymczyk Fig. 15. Unearthed lookout foundation. Photo by M. Szymczyk. 566
Ryc. 16. Rury ściekowe. Ekspozycja w Muzeum. Fot. M. Szymczyk Fig. 16. Drainage pipes. The exhibition at the Museum. Photo by M. Szymczyk Ryc. 17. Fragment drewnianego pala z badań przy ul. Buczka. Fot. M. Szymczyk Fig. 17. Fragment of wooden post from excavations at ul. Buczka. Photo by M. Szymczyk. 567
Ryc. 18. Naczynie ceramiczne typu Kugeltopf. Rys. J. Moraczewski Fig. 18. Pottery vessel of Kugeltopf type. Drawn by J. Moraczewski Ryc. 19. Pierwotne wejście do kościoła. Oprac. O. Lipniewska Fig. 19. The original entrance to the church. Prepared by O. Lipniewska 568
Ryc. 20. Motyw szachownicy na granitowym portalu. Fot. M. Szymczyk Fig. 20. Chequered pattern on a granite portal. Photo by M. Szymczyk. Ryc. 21. Fragment ceglanego ościeża wejścia w południowej ścianie korpusu nawowego. Fot. M. Szymczyk Fig. 21. Fragment of a brick doorway of entrance in the south wall of the main body. Photo by M. Szymczyk. 569
Literatura Dąbrowski E. 1977. [artykuł bez tytułu]. Nadodrze: dwutygodnik społeczno-kulturalny 17 (393) z 21 VIII 3 IX 1977 r. Fenrych W. 1966. Myślibórz na tle dziejów Polski i Brandenburgii do końca XVIII wieku. W: K. Golczewski (red.), Z dziejów ziemi myśliborskiej. Szczecin, 9 43. Huth E. W. 1975. Die Entstehung und Entwicklung der Stadt Franfurkt (Oder) und ihr Kulturbild vom 13. bis zum frühen 17. Jahrhundert auf Grund archäologischer Befunde. Berlin. Informator. 1980. Badania 1979. Informator Archeologiczny, 170 171. Jarzewicz J. 2000. Gotycka architektura Nowej Marchii. Poznań. Kałagate S., Kościukiewicz M. 2004. Nowożytny ośrodek produkcji półmajoliki w Myśliborzu. W: II Polsko-niemieckie spotkania archeologiczne: Odra przeszkoda czy pomost w ekspansji kulturowej? Dychów, 29 kwietnia 1 maja 2004 r. 2. Zielona Góra, 383-385. Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 3. Lukas E. 1975. Średniowieczne mury miejskie. Szczecin. Majewski M. 2010. Wstępne wyniki interwencyjnych badań archeologicznych przy ul. Ratuszowej w Reczu, pow. choszczeński. Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie 4, 109 121. Piezonka H. 2005. Die Bronze- und frühe Eisenzeit in der ehemaligen Neumark: Untersuchungen zur Forschungsentwicklung und Fundbild bis 1945. Bonn. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 119. Pytlak M. 1998. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na ul. Andersa, w Myśliborzu, gm. loco. Gorzów Wlkp. Reinhold W. 1846. Chronic der Stadt Soldin. Soldin. Rębkowki M. 2001. Pierwsze lokacje miast w księstwie zachodniopomorskim. Kołobrzeg. Skaziński B. 2009. Lubuskie Carcassonne. Strzelce Krajeńskie. Stendel W. 1929. Märkisches Museum. Bericht über die Erwerbungen des Jahres 1928 (Neuerwerbungen 3). Berlin. Strauss K. 1923. Studien zur mittelalterlichen Keramik. Leipzig. Szafrański W. 1959. Badania na grodzisku w Myśliborzu na Pomorzu Zachodnim. Materiały Zachodniopomorskie 5, 43 69. Szczurek T. 1984. Monety średniowieczne odkryte na stanowiskach archeologicznych nad środkową Odrą i dolną Wartą. Wiadomości Numizmatyczne 28/3-4, 205. Szymczyk M., 2007. Odkrycie fragmentów średniowiecznego budynku na Starym Mieście w Myśliborzu. Materiały Zachodniopomorskie 4-5/1, 361 369. Witkowska T. 1997. Sprawozdanie z ratowniczych archeologicznych badań wykopaliskowych na terenie nowożytnego warsztatu ceramicznego w Myśliborzu, stan. 4, w 1997 r. Gorzów Wielkopolski. 570
Archaeological research in Myślibórz in the years 1945 2014 Summary Presented archaeological research includes the post-war period in the history of Myślibórz. Mostly it concerns the Old Town area and is associated with the beginnings of urban settlements to Post-medieval period. Amogst others there were discovered the remains of a large, Post-medieval potter s workshop from which was acquired numerous, unique archaeological material in the form of painted, glazed pottery and stove and tiles; remains of wooden buildings; fragments of medieval wooden drainage system. In total there was acquired a very large archaeological material in the form of pottery, stove tiles, metal and glass artefacts. Outside the Old Town, the archaeological research was carried out on the early medieval stronghold. Amongst others there was unearthed part of square and ramparts fragment. There was also acquired numerous archaeological material in the form of pottery, metal and glass products. Magdalena Szymczyk Muzeum w Myśliborzu muzeum.mysliborz@gmail.com 571