MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE

Transkrypt

1 MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria Tom XII 2016 Szczecin 2016

2 Redaktor Naczelny Anna B. Kowalska Sekretarz Redakcji Bartłomiej Rogalski Członkowie Redakcji Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Rafał Makała Rada Naukowa dr hab. prof. UJ Wojciech Blajer, prof. Aleksander Bursche, prof. Wojciech Dzieduszycki, dr hab. prof. UAM Jarosław Jarzewicz, prof. Hauke Jöns, dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UG Henryk Machajewski, dr Dmitrij Osipov, dr hab. prof. UWr Tomasz Płonka Redakcja wydawnicza Piotr Wojdak Tłumaczenie Tomasz Borkowski, Agnes Kerrigan (proofreading) Recenzenci dr hab. prof. UWr Artur Błażejewski, dr hab. Mirosław Hoffmann, dr hab. Andrzej Janowski, dr hab. prof. PAN Michał Kara, dr hab. Henryk Kobryń, dr Sebastian Messal, dr hab. prof. PAN Andrzej Mierzwiński, Aleksander Ostasz, prof. Marian Rębkowski, dr hab. prof. UŁ Seweryn Rzepecki, Maciej Słomiński, prof. Andrzej Wyrwa, dr hab. Gerd-Helge Vogel Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) , mzp@muzeum.szczecin.pl Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Copyright Muzeum by Muzeum Narodowe Narodowe w Szczecinie w Szczecinie & Authors and Authors ISSN Nakład 250 egz. Skład Soft Vision, Szczecin Druk Soft Vision, Szczecin Szczecin 2016

3 SPIS TREŚCI OD REDAKCJI... 7 Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski Zaginione Ocalone. Odkrycie zabytków archeologicznych ze szczecińskiej kolekcji starożytności pomorskich w Mołtowie... 9 Lost Saved. The discovery of archaeological artefacts from Szczecin collection of Pomeranian antiques in Mołtowo Agnieszka Matuszewska Społeczności kultury pucharów lejkowatych na wyspie Wolin Funnel Beaker culture communities on Wolin island Agnieszka Matuszewska Materiały późnoneolityczne ze Wzgórza Młynówka w Wolinie Late Neolithic materials from Wzgórze Młynówka in Wolin Justyna Żychlińska Kilka uwag o warsztatach tkackich ludności kultury łużyckiej Some remarks about weaving workshops in the Lusatian culture Jarosław Rola Próba interpretacji wyników badań wykopaliskowych na stanowisku kultury łużyckiej w Sypniewie, gm. Jastrowie An attempt of interpretation of the results of excavations on the Lusatian culture site in Sypniewo, Jastrowie commune Daniel Żychliński Sacrum i profanum przenikanie czy podział? Przyczynek do dyskusji na podstawie badań cmentarzyska ludności grupy gustowskiej w Kunowie, woj. zachodniopomorskie Sacrum and profanum diffusion or division? A contribution to the discussion based on excavations on the Gustow group population burial ground in Kunowo, West Pomeranian Voivodeship Peter Donat Grubenhäuser und der nordwestslawische Siedlungsraum Sunken huts and the area of the north-west Slavic settlement Ziemianki a osadnictwo Słowian północno-zachodnich C. Michael Schirren Orakeltrunk oder Walkürengruß? Eine Hand mit Trinkhorn aus Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg Oracle toast or Valhalla welcome? Hand holding drinking horn from Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg Toast wyroczni czy powitanie w Walhali? Ręka trzymająca róg do picia z Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg

4 Kamil Kajkowski O wolińskiej kącinie raz jeszcze Again about the Wolin pagan temple Eugeniusz Cnotliwy, Sławomir Słowiński Pozostałości pracowni grzebienniczych nowo odkrytych w Wolinie Remains of newly discovered comb production workshops in Wolin Anna Wrzesińska, Jacek Wrzesiński Zawieszki dzwoneczkowate z cmentarzyska w Dziekanowicach oraz z Ostrowa Lednickiego Bell-shaped pendants from the cemetery in Dziekanowice and from Ostrów Lednicki Antoni Porzeziński Charakterystyka form obrządku pogrzebowego na cmentarzysku w Cedyni (stanowisko 2, drugi etap prac badawczych w latach ) The characterization of burial rites forms in the cemetery in Cedynia (site 2, the second stage of research in the years ) Jens-Peter Schmidt Frühgeschichtliche Wegeführungen im Recknitztal bei Laage, Lkr. Rostock Prehistoric roads in the Recknitz River valley near Laage, Lkr. Rostock Prehistoryczne drogi w dolinie rzeki Recknitz w pobliżu miejscowości Laage, Lkr. Rostock Jerzy Gawlikowski, Jerzy Stępień Zwierzęta dziko żyjące na Pomorzu Zachodnim we wczesnym średniowieczu Wild animals in West Pomerania in the early Middle Ages Zbigniew Radacki Rozważania na temat początków klasztoru cysterskiego w Kołbaczu Considerations on the beginning of the Cistercian monastery in Kołbacz Ewa Górkiewicz-Bucka Biżuteria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Kamieniu Pomorskim Jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski Henryk Kustosz, Artur Sobucki Odkrycie reliktów średniowiecznego kościoła klasztornego dominikanów pw. św. Idziego w Kamieniu Pomorskim. Wstępne wyniki badań architektoniczno-archeologicznych The discovery of remains of medieval Dominican monastery church of St Giles in Kamień Pomorski. Preliminary results of architectural and archaeological research Magdalena Szymczyk Badania archeologiczne w Myśliborzu w latach Archaeological research in Myślibórz in the years

5 Marcin Dziewanowski, Paulina Romanowicz Będargowo. Przyczynek do badań nad średniowieczną wsią zachodniopomorską Będargowo. A contribution to the study on Western Pomeranian medieval village Anna B. Kowalska Zapomniana rzeczywistość. Zarys dziejów klasztorów w średniowiecznym Szczecinie Forgotten reality. A brief history of medieval monasteries in Szczecin Piotr Maliński, Wojciech Filipowiak, Przemysław Krajewski Wrak łodzi rybackiej z Kamienisk, gmina Goleniów Fishing boat wreck from Kamieniska, Goleniów commune Piotr Maliński, Przemysław Krajewski, Sławomir Radaszewski Wrak łodzi z lekkiego parku przeprawowego NLP w Rejonie Pamięci Narodowej Wreck of boat from the light pontoon bridge park NLP in the Region of National Remembrance Andrzej W. Święch, Benedykt Hac Monitoring XX-wiecznych wraków wojennych na przykładzie badań środowiskowych jednostki SS Stuttgart studium przydatności pozyskanych danych w kontekście prac archeologicznych i ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego Environmental supervision of the 20 century shipwrecks using the example of the remains of vessel SS Stuttgart case study of the usefulness of obtained data in the context of archaeological work and the protection of underwater cultural heritage Ewa Gwiazdowska Gewerbt, gewalkt, genäht und poliert. Schuh- und Lederwerk im künstlerischen Schaffen von August Ludwig Most Tanning, sewing and polishing. Footwear and leather production in the works by August Ludwig Most Garbowanie, szycie i polerowanie. Obuwnictwo i produkcja skórnicza w pracach Augusta Ludwiga Mosta Maria Danuta Wołągiewicz Wspomnienie o prekursorskich badaniach powierzchniowych na Pomorzu Zachodnim w latach

6 Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. XII: 2016, s ISSN Agnieszka Matuszewska Materiały późnoneolityczne ze Wzgórza Młynówka w Wolinie Late Neolithic materials from Wzgórze Młynówka in Wolin Abstract: The article presents the archaeological materials from Wzgórze Młynówka in Wolin (Wolin site 8), dated to the younger Stone Age vessels and flint tools. They can be associated with the Funnel Beaker culture, the Globular Amphora culture and late phase of the Corded Ware culture. Keywords: Wolin, late Neolithic, pottery, flint tools Słowa kluczowe: Wolin, późny neolit, ceramika naczyniowa, narzędzia krzemienne Stanowisko nr 8 w Wolinie, znane powszechnie jako Wolin-Wzgórze Młynówka, kojarzone jest głównie z wczesnośredniowiecznym cmentarzyskiem (Wojtasik 1968). Tymczasem zarejestrowano na nim także artefakty, które bezsprzecznie można identyfikować z młodszą epoką kamienia. Zostaną one zaprezentowane w niniejszym krótkim opracowaniu. 1. Domniemany zespół grobowy późnej fazy KCSZ 1 (materiały te jako depozyt IAiE PAN są obecnie elementem stałej ekspozycji w Muzeum Regionalnym w Wolinie). 1a. Naczynie zachowane w całości (ryc. 1) kubek o esowatym profilu, z uchwytem (czopem). Wymiary: wysokość 92 mm, szerokość wylewu 108 mm, największa wydętość brzuśca 117 mm, szerokość dna 68 mm. Wykonany z gliny z domieszką mineralną w postaci drobnego tłucznia i piasku. Powierzchnia zewnętrzna wygładzona, barwy szarobrunatnej. Zdobiony ornamentem rytym tzw. wątek krokwiasty ujęty od góry i dołu podwójną dookolną linią. Dodatkowo w pobliżu uchwytu (po obu stronach) wystąpił wątek ukośnych kresek tworzących podwójną linię w układzie wertykalnym. Naczynia o zbliżonej formie, zaopatrzone w charakterystyczny guzek/czop, na terenie Pomorza Zachodniego datowane są na przełom epok neolitu i brązu (późna faza KCSZ, wczesna epoka brązu). Za takim horyzontem chronologicznym przemawia także ornament na naczyniu, wykonany techniką rycia (motyw zdob- 1 W opracowaniu zastosowano następujące skróty: KAK kultura amfor kulistych, KCSZ kultura ceramiki sznurowej, KPL kultura pucharów lejkowatych, KPU kultura protounietycka, PDZ puchary dzwonowate. 125

7 niczy MZ13 wiązany z grupą KCSZ3, datowaną na 2400/ /1900? BC; por. Matuszewska 2011, 108, 109, 113, ryc ). Biorąc pod uwagę te dwa elementy: tektonikę naczynia oraz jego zdobnictwo, można przyjąć, że stanowi ono w środowisku późnej KCSZ przejaw recepcji elementów protobrązowych identyfikowanych z KPU oraz PDZ. Egzemplarze zbliżone do wolińskiego wystąpiły w zespole grobowym dolnoodrzańskiej KCSZ ze Schwanebeck (stan. 35), który uzyskał datę radiowęglową BC (Schmidt 1995; Terberger, Piek 1997; Rassmann 2001; Furcholt 2003; Matuszewska 2011, 112, 113). 1b. Płoszcze krzemienne zachowane niemal w całości (brak podstawy okazu; ryc. 2). Wymiary: długość zachowana 140 mm (domniemana całkowita około 170 mm), szerokość 48 mm. Wykonany z surowca barwy jasnoszarej. Kształt okazu lancetowaty bez wyodrębnionej nasady uchwytu. Największa szerokość przypada w połowie długości sztyletu. Przekrój poprzeczny soczewkowaty. W typologii sztyletów krzemiennych wypracowanej dla terenu Pomorza Zachodniego można zaliczyć go do podtypu Ib (Czebreszuk, Kozłowska-Skoczka 2008, 20 26) bądź też (Matuszewska 2011, 90, ryc. 33). W obrębie typu I odmiana ta jest zdecydowanie dominująca we wszystkich regionach strefy ze sztyletami skandynawskimi, w tym też na Pomorzu Zachodnim, na którym odnotowano 33 okazy tego rodzaju (Czebreszuk, Kozłowska-Skoczka 2008, 21, zestawienie 4, mapa 4). Pojawienie się sztyletów lancetowatych w całej strefie południowo-zachodniobałtyckiej jest datowane na okres między 2350 a 2300 BC, natomiast dla Pomorza Zachodniego z pewną ostrożnością wskazywany jest nawet początek 2. połowy III tysiąclecia BC (Czebreszuk, Kozłowska-Skoczka 2008, 37). Koniec ich użytkowania przypada na początek II tysiąclecia BC. Domniemany zespół grobowy ze stanowiska nr 8 w Wolinie możemy zatem wiązać ze schyłkową fazą dolnoodrzańskiej KCSZ i datować na okres /1900 BC. 2. Fragment płoszcza krzemiennego (ryc. 3a) zarejestrowany w grobie nr 144 na arze 457A w roku Krzemień barwy jasnoszarej. Ze względu na fragmentaryczny stan zachowania nie można precyzyjnie określić kształtu i wymiarów ostrza, a tym samym nawiązać do wypracowanych schematów typologicznych (por. Czebreszuk, Kozłowska-Skoczka 2008; Matuszewska 2011). 3. Krzemienny grocik sercowaty (ryc. 3b) zarejestrowany w grobie nr 39 na arze 436A w roku Okaz o wypukłych bokach, typ według schematu zaproponowanego dla krzemiennych grocików dolnoodrzańskiej KCSZ (Matuszewska 2011, 89, ryc. 32). Oba zaprezentowane powyżej zabytki krzemienne (grocik sercowaty i fragment płoszcza) również możemy wiązać z przełomem epok neolitu i brązu (późna faza KCSZ, wczesna epoka brązu). Na terenie dolnego Nadodrza są one datowane na okres BC. W tym miejscu warto dodać, że z omawianego stanowiska znany jest także fragment toporka kamiennego, odkryty w 1957 roku (ar 454A). Jego szczątkowy 126

8 stan zachowania nie pozwala na precyzyjne określenie przynależności kulturowej i tym samym bliższej chronologii. W trakcie prowadzonych w tym czasie badań zarejestrowano ponadto jamę neolityczną o zarysie elipsowatym i nieckowatym przekroju. Jej wymiary to: 0,65 0,95 m; głębokość 0,30 m. Wypełnisko: warstwa I ciemnobrunatny piasek, warstwa II ciemnoszary piasek. W obu warstwach zalegały fragmenty ceramiki barwy szarobrunatnej, dobrze wypalonej, wykonanej z gliny z domieszką tłucznia kamiennego (Wojtasik 1959, ; Siuchniński 1969, 189). Jama wiązana jest z KPL. W odległości około 5 m od niej zaobserwowano soczewkę spalenizny o wymiarach cm i około 3 cm miąższości. W południowo-wschodniej części wzgórza znaleziono także kilkadziesiąt fragmentów ceramiki neolitycznej (w tym fragment zdobiony odciskami sznura, który ze względu na technologię wykonania łączony jest z KAK) oraz drobne narzędzia krzemienne. Biorąc pod uwagę powyższe informacje, możemy stwierdzić, iż na stanowisku Wolin-Wzgórze Młynówka mamy do czynienia z osadnictwem neolitycznym, które wiązać możemy z kilkoma horyzontami kulturowymi z KPL, późną fazą KCSZ, być może także z KAK. Niestety, prawdopodobnie większość reliktów z nim związana została zniszczona przez cmentarzysko wczesnośredniowieczne. 127

9 Ryc. 1. Wolin, stan. 8. Naczynie z domniemanego zespołu grobowego: a rys. A. Ryś (na podstawie rysunku z karty katalogowej znajdującej się w Muzeum Regionalnym w Wolinie); b fot. A. Matuszewska Fig. 1. Wolin, site 8. Vessel from supposed grave complex: a drawn by A. Ryś (based on the drawing from the catalog card in the Regional Museum in Wolin); b photo by A. Matuszewska 128

10 Ryc. 2. Wolin, stan. 8. Płoszcze krzemienne z domniemanego zespołu grobowego: a rys. A. Ryś (na podstawie rysunku z karty katalogowej znajdującej się w Muzeum Regionalnym w Wolinie); b fot. M. Dziewanowski Fig. 2. Wolin, site 8. Flint dagger from supposed grave complex: a drawn by A. Ryś (based on the drawing from the catalog card in the Regional Museum in Wolin); b photo by M. Dziewanowski Ryc. 3. Wolin, stan. 8: a fragment płoszcza krzemiennego; b krzemienny grocik sercowaty. Rys. A. Matuszewska (na podstawie rysunku z inwentarza polowego znajdującego się w archiwum Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Wolinie) Fig. 3. Wolin, site 8: a fragment of flint dagger; b flint arrowhead. Drawn by A. Matuszewska (based on the drawing from the inventory in Institute of Archeology and Ethnology PAN in Wolin) 129

11 Literatura Czebreszuk J., Kozłowska-Skoczka D Sztylety krzemienne na Pomorzu Zachodnim. Szczecin. Furholt M Die absolutchronologische Datierung der Schnurkeramik in Mitteleuropa und Südskandinavien. Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie 101. Bonn. Matuszewska A Kultura ceramiki sznurowej na Dolnym Nadodrzu. Poznań. Rassmann K Zur absoluten Chronologie des ausgehenden Neolithikums im nördlichen Mitteleuropa und Südskandinavien. W: J. Czebreszuk, J. Müller (red.), Die absolute Chronologie in Mitteleuropa v.ch. Poznań Bamberg, Schmidt V Ein Hügelgrab der Einzelgrabkultur bei Schwanbeck, Kr. Mecklenburg- -Sterlitz. Ausgrabung und Funde 40, Siuchniński K Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim. Szczecin. Terberger T., Pick J Zur absoluten Chronologie der Steizeit in Mecklenburg-Vorpommern. Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern 1997, Wojtasik J Odkrycia. Materiały Zachodniopomorskie 5, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne na Wzgórzu Młynówka w Wolinie. Szczecin. 130

12 Late Neolithic materials from Wzgórze Młynówka in Wolin Summary On site No. 8 in Wolin (Wzgórze Młynówka), apart from the early medieval cemetery, artefacts from the younger Stone Age were discovered. These include, amongst others, alleged grave assemblage from the late phase of the Corded Ware culture, within which was recorded a mug with handle dated, based on analogies from West Pomerania, to the turn of the Neolithic and the Bronze Age, damaged flint spearhead of subtype Ib of typology developed for the area of West Pomerania, dated to the beginning of the second half of the 3th millennium BC. There was also found another spearhead fragment and flint heart-shaped arrowhead of type according to the scheme proposed for flint arrowheads of the lower Odra River Corded Ware culture, also associated with the turn of the Neolithic and the Bronze Age, the period 2,400-1,700 BC. With the Funnel Beaker culture is associated a pit discovered in 1957, in which were found fragments of pottery of well-fired clay with tempering of stone chippings. In the south-eastern part of the hill several dozens fragments of the Globular Amphora culture pottery and small flint tools were found. dr Agnieszka Matuszewska Katedra Archeologii Uniwersytet Szczeciński agnieszkamatuszewska1@wp.pl 131