S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Alicja Budnik Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań SYSTEM KOJARZEŃ MAŁŻEŃSKICH W HISTORYCZNYCH I WSPÓŁCZESNYCH POPULACJACH KASZUBSKICH Z JASTARNI I KUŹNICY. OCENA STOPNIA IZOLACJI GENETYCZNEJ W starych kaszubskich legendach początki Kaszubszczyzny są jasne i jednoznaczne: Kaszuby stworzył Pan Bóg, wysypując z gwiezdnego worka na prośbę aniołów i ludzi różne dobra na środek kaszubskiej ziemi. Boski dar był wspaniały: cudowne jeziora, malownicze wzniesienia, na których rosły przeróżne drzewa i z których spływały rwące strumienie gotowe obracać koła młynów [...], śpiew ptaków, których pełne były lasy, gaje i bory, i ludzie kochający piękno za to, że czyni ich lepszymi, a myśli wznosi ku Niebu (Ceynowa 1985). Efekty Boskiej działalności oglądamy do dziś, ale początki Kaszub nie są jednak tak czytelne, jak w starej legendzie. Pierwsza w historii wzmianka o Kaszubach mieści się w bulli papieża Grzegorza IX z 1238 roku. Nazwa ziemi pojawiła się po raz pierwszy w latach 1249-1253 na pieczęci ówczesnego księcia Pomorza Zachodniego, Barnima I, i przeszła do książęcej tytulatury (używano odtąd tytułu dux Slavorum et Cassubiae). Właśnie na terenie ówczesnego Pomorza Zachodniego historycy lokalizują początki Kaszub. Stąd nazwa Kaszuby zaczęła promieniować na Meklemburgię oraz Pomorze Wschodnie, gdzie się ostatecznie pod naciskiem prądów germanizacyjnych zadomowiła (Labuda 1996). Do niedawna społeczność kaszubska podzielona była administracyjnie między trzy województwa: gdańskie, słupskie i częściowo bydgoskie, jednak Kaszubi z pochodzenia wywodzą się dziś przede wszystkim z terenu byłego województwa gdańskiego. Osoby pochodzące z pełnych rodzin kaszubskich (z obojga rodziców Kaszubów) stanowią tam ponad 68%, z niekaszubskich (żadne z rodziców nie jest Kaszubem) zaledwie 17% ludności. Mową kaszubską posługuje się w tym byłym województwie, choć z różną częstotliwością, ponad 70% osób (w tym 52% używa jej na co dzień lub często), a tylko 7% osób jej nie rozumie (Latoszek 1996). Kaszubi z Półwyspu Helskiego zajmują wśród populacji kaszubskich miejsce szczególne. Specyficzne położenie geograficzne półwyspu oraz ograniczone przez wieki możliwości rozwoju leżących na nim osad, a także bardzo silne przywiązanie zamieszkującej je rdzennej ludności do rodzinnej ziemi, morza i tradycji, stały się 61
przyczyną długotrwałej izolacji i doprowadziły do ukształtowania się zintegrowanej grupy, mocno powiązanej więzami pokrewieństwa i pracy, posiadającej odrębną, charakterystyczną kulturę materialną, społeczną i duchową. System kojarzeń małżeńskich stanowi jeden z elementów tej kultury, wpływając równocześnie bardzo wyraźnie na stan puli genów populacji. W prezentowanej pracy wykorzystałam dane o małżeństwach z Jastarni i Kuźnicy. Miejscowości te, łącznie podniesione w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia do rangi miasteczka i uzdrowiska, jeszcze kilkadziesiąt lat temu były typowymi wsiami rybackimi. I dzisiaj zresztą w dużej mierze funkcjonują jak rybackie osady. Żadna z nich nie ma starożytnego rodowodu pierwsza wzmianka o Jastarni pochodzi z 1378 roku i pierwotnie raczej nie była to wieś zamieszkała na stałe. Kuźnica, czyli dawniejszy Kusfeld, pamięta prawdopodobnie czasy krzyżackie. Rzeczywisty rozwój obu osad przypadł, jak się wydaje, dopiero na wiek XVI i XVII (Batorowicz 1950/1951, Słownik... 1882/1883). Dysponowałam danymi o 560 małżeństwach z obu osad. W tej liczbie mieści się informacja o 309 małżeństwach zawartych w latach 1885-1919 (były to wszystkie małżeństwa zawarte w Jastarni i Kuźnicy w tym czasie). Informacje o nich uzyskałam z archiwalnych ksiąg metrykalnych zdeponowanych w Urzędzie Stanu Cywilnego w Jastarni. Ponadto w trakcie badań rodzin kaszubskich prowadzonych w Jastarni i Kuźnicy w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zebrałam informacje o 251 małżeństwach współczesnych, które można potraktować jako próbę wszystkich zawartych w obu miejscowościach po II wojnie światowej. Informacje te stanowią naturalną kontynuację wspomnianych danych archiwalnych. Badając zawieranie małżeństw, możemy wnioskować o wielu zmiennych, w szczególności o sposobie wewnątrz- i międzygrupowej wymiany genów, co jest równoznaczne z określeniem stopnia izolacji danej grupy ludzkiej. Problem oceny natężenia i sposobu wymiany genów próbowano rozwiązywać na różne sposoby, na przykład budując macierze migracji lub tworząc modele często bardzo skomplikowane i trudne w interpretacji rozkładów odległości małżeńskich (np. Cavalli- -Sforza, Bodmer 1971, Sujoldzić 1988). W prezentowanym opracowaniu wykorzystałam modele zaproponowane przez Macieja Henneberga, jako stosunkowo proste i wygodne w użyciu (Henneberg 1976, 1977, 1979). Określają one prawdopodobieństwo zawarcia małżeństwa pomiędzy osobą z określonego demu a partnerem z innego demu i opierają się na takich zmiennych, jak: sposób rozmieszczenia demów w przestrzeni, odległość ekologiczno-kulturowa między współmałżonkami oraz natężenie egzogamii, mierzone współczynnikiem egzogamii. Współczynniki egzogamii określają udział partnerów z innych miejscowości (demów) niż badana w ogólnej liczbie nowożeńców. Współczynniki egzogamii w badanych miejscowościach Półwyspu Helskiego w różnych przedziałach czasu podano w tabeli l. W XIX wieku, a także na początku wieku XX egzogamia była tu bardzo mała (zaledwie 20-30%). Większość małżonków pochodziła z tej samej miejscowości (na ten fakt zwracała już wcześniej uwagę Gałasińska-Pomykoł 1965), tzn. było bardzo dużo małżeństw endogamicznych. Egzogamia wzrosła nieco dopiero w czasie I wojny światowej, co jest zrozumiałe. Współcześnie jest ona oczywiście nieporównanie większa, ale i tak w dalszym ciągu 62
nie osiąga poziomu egzogamii wsi pomorskich w głębi kraju (gdzie wynosi około 74%) czy wsi wielkopolskich (aż 92%). Współczynniki egzogamii m w populacjach kaszubskich Coefficients of exogamy m in Kashubian populations Tabela l Table l Czas Jastarnia Kuźnica Razem 1885-1900 0,24 0,31 0,26 1901-1913 0,20 0,37 0,25 1914-1919 0,46 0,50 0,47 1885-1919 0,29 0,38 0,30 pokolenie 3 0,72 0,41 0,54 pokolenie 2 0,57 0,57 0,57 pokolenie 1 0,71 0,85 0,77 razem 0,64 0,60 0,62 pokolenie 3 urodzeni w latach 1900-1919 pokolenie 2 urodzeni w latach 1920-1949 pokolenie 1 urodzeni w 1950 roku i później Małżonkowie egzogamiczni pochodzili z miejscowości rozmieszczonych na płaszczyźnie pomiędzy ramionami kąta 180 stopni. Dlatego na następnym etapie pracy wykorzystałam procedury modelowe opisujące rozkład odległości małżeńskich dla migracji izotropowej 1,5-wymiarowej (Henneberg 1979). Odpowiednie rozkłady, faktyczne i teoretyczne, przedstawione zostały na rycinach 1 i 2. Żaden z rozkładów empirycznych: ani opisujący sytuację z przeszłości (ryc. 1), ani ten, który odpowiada współczesności (ryc. 2), nie jest zgodny z rozkładem modelowym (dotyczy to zresztą nie tylko założenia o kojarzeniu w półpłaszczyźnie zmiana założeń modelowych nie poprawia zgodności rozkładów obserwowanych i teoretycznych). Nie powinno to dziwić w przypadku rozkładów skonstruowanych dla danych z XX wieku, gdzie nieproporcjonalnie wzrasta prawdopodobieństwo napływu małżonków z bardzo dużych odległości, praktycznie z całej Polski. Jest to przy współcześnie obserwowanej dużej mobilności ludzi zjawisko naturalne. Przepływ genów nie odbywał się jednak zgodnie z rozkładem modelowym również w XIX wieku (ryc. 1). Sytuację tę spowodowały z pewnością dwie przyczyny: l większa od oczekiwanej liczba osób napływających do badanych miejscowości z bardzo dużych odległości z USA (to efekt wcześniejszej niewielkiej emigracji do tego kraju); 2 bardzo silne ograniczenia możliwości zawierania małżeństw w małym promieniu krzyżowań, tzn. pomiędzy partnerami pochodzącymi z osad bezpośrednio sąsiadujących z sobą lub nieco dalszych (na półwyspie znajdowało się tylko kilka 63
miejscowości). Ze względu na specyficzną geograficzną lokalizację Jastarni i Kuźnicy założenie o izotropii nie jest w pełni spełnione. 0,7 0,6 0,5 P fak tyczn e 0,4 P teoretyczne P(ON) 0,3 0,2 0,1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 -x O N Ryc. 1. Teoretyczny i empiryczny rozkład egzogamicznych odległości małżeńskich w populacjach kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy (1885-1919; N par egzo = 91; m = 0,296; 1,5 DIM; χ 2 = 57,3; α < 0,001) Fig. 1. Theoretical and empirical distribution of exogamic marital distances in Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica (1885-1919; N exogamic couples = 91; m = 0.296; 1.5 DIM; χ 2 = 57,3; α < 0.001) 0,5 0,4 P faktyczne 0,3 P teoretyczne P(ON) 0,2 0,1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11-x O N Ryc. 2. Teoretyczny i empiryczny rozkład egzogamicznych odległości małżeńskich we współczesnych populacjach kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy (N par egzo = 157; m = 0,625; 1,5 DIM; χ 2 = 374,7; α < 0,001) Fig. 2. Theoretical and empirical distribution of exogamic marital distances in contemporary Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica (N exogamic couples = 157; m = 0.625; 1.5 DIM; χ 2 = 374,7; α < 0.001) 64
W wartościach średniego promienia krzyżowań małżeńskich i ich zmianach w czasie orientuje nas tabela 2. W ciągu ponad trzydziestu lat na przełomie dwu stuleci promień kojarzeń był niewielki, jeśli pominiemy z materiału dane o tych małżonkach, którzy napłynęli z Ameryki. Potem, w miarę upływu czasu, promień ów oczywiście wzrastał. Tabela 2 Średni promień krzyżowań małżeńskich (km) w populacjach kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy (tylko małżeństwa egzogamiczne) Table 2 Average hybrydizing radius (km) in Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica (the exogamic marriages only) Czas N x s 1885-1919: Współcześnie: pokolenie 3 urodzeni w latach 1900-1919 pokolenie 2 urodzeni w latach 1920-1949 pokolenie 1 urodzeni w 1950 roku i później wszystkie 91 624,5 2456,3 bez zagranicy 85 26,5 39,4 pokolenie 3 32 109,0 166,1 pokolenie 2 66 170,8 197,5 pokolenie 1 59 185,6 200,6 razem 157 163,8 193,7 Stopień izolacji badanych grup kaszubskich oceniłam za pomocą współczynników spokrewnienia f (tab. 3). Użyłam klasycznych równań Malecota (Cavalli- -Sforza, Bodmer 1971) oraz równań Henneberga (Henneberg 1978, 1979, Budnik, Przybyszewska 1991) dla 1,5-wymiarowej izotropii. Równanie Malecota uwzględnia między innymi wariancję odległości pomiędzy miejscami urodzenia współmałżonków. Pojawienie się nawet nielicznych dużych odległości małżeńskich powiększa wariancję bardzo mocno i daje w efekcie zaniżone wartości f. Widać to w tabeli 3: wartości wariancji i współczynnika spokrewnienia w pierwszym wierszu (populacja z XIX i początków XX wieku) obliczone zostały dla wszystkich par małżeńskich, wliczając w to pary endogamiczne oraz pary, w których jedno z małżonków pochodziło z zagranicy; w drugim pary endogamiczne i spoza granic kraju pominięto. Równanie Henneberga z kolei wykorzystuje, poza innymi, wartość współczynnika egzogamii oraz informację o liczbie osób zdolnych do rozrodu (N b ). Dane niezbędne do oszacowania drugiej z tych wielkości zaczerpnięte zostały z Rocznika 65
Tabela 3 Współczynniki spokrewnienia f w historycznych i współczesnych populacjach kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy Table 3 Coefficients of kinship f in the historical and contemporary Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica Czas 1885-1919 Wg Henneberga Wg Malecota Wariant N b f s 2 f A 1 160 0,011 1 869 711 0,00000005 B 2 39 0,044 1552 0,00006 średnio 0,027 A 3 682 0,0003 29 719 0,000003 Współcześnie B 4 212 0,0009 średnio 0,0006 1 oszacowane na podstawie liczby mieszkańców Półwyspu Helskiego i wybranych miejscowości powiatu puckiego (Ramułt 1899) 2 oszacowane na podstawie powierzchni Jastarni i Kuźnicy odtworzonej z mapy 3 przy założeniu, że średnia odległość między miejscowościami wynosi 6,8 km 4 przy założeniu, że średnia odległość między miejscowościami wynosi 3,8 km Częstość występowania nazwisk w badanych grupach kaszubskich (%) Frequencies of the occurence of surnames in the investigated Kashubian groups (%) Tabela 4 Table 4 Jastarnia Kuźnica 1885-1919 współcześnie 1885-1919 współcześnie Konkel 19 Konkel 16 Budzisz 37 Budzisz 33 Muża 10 Kohnke 7 Dettlaff 12 Konkol 7 Kohnke 9 Lisakowski 4 Konkol 10 Konkel 7 Herrmann 7 Herrmann 2 Konkel 8 Rotta 5 Selin 6 Selin 2 Budzisch 7 Dettlaff 4 Lisakowski 6 Barlasz 2 Muża 6 Boszke 2 Demograficznego (1968) oraz Statystyki ludności kaszubskiej Ramułta (1899). W zależności od metody obliczania wartości N b uzyskano różne wartości współczynnika f. Uderzają bardzo niskie wartości współczynników spokrewnienia w la- 66
tach 1885-1919 (mimo że obejmują one okres I wojny światowej) i znacznie większe obecnie, co świadczy o przełamywaniu barier izolacyjnych na półwyspie. Ponieważ szacunki wsobności z rozkładów migracji małżeńskich nie zawsze są jednoznaczne, oszacowałam też współczynniki f z izonimii małżeńskiej (Crow, Mange 1965, Jorde, Morgan 1987, Lasker, Mascie-Taylor 1993). Izonimia oznacza to samo nazwisko. Jej ocena jest jedną z najwygodniejszych metod estymacji inbredu. Najczęściej pojawiające się w Jastarni i Kuźnicy nazwiska podano w tabeli 4. Takie nazwiska, jak: Konkel, Kohnke, Herrmann, Selin i Lisakowski w Jastarni oraz Budzisz, Konkol, Dettlaff i Konkel w Kuźnicy powtarzają się często zarówno w XIX wieku, jak i obecnie. Wartości wewnątrzgrupowych współczynników spokrewnienia oszacowane metodą izonimii podane są w tabeli 5. Uderzają w niej dwie kwestie: po pierwsze wartości współczynników F są bardzo wysokie, oraz po drugie do dzisiaj prawie nie zmieniły się, co oznacza, że współczynniki spokrewnienia są na Półwyspie Helskim nadal podwyższone. Tabela 5 Wewnątrzgrupowe współczynniki spokrewnienia oszacowane z izonimii dla populacji kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy: całkowite (F) oraz wynikające z izonimii losowej (F r ) i wybiórczej (F n ) Table 5 Intragroup coefficients of inbreeding estimated by isonymy for Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica: total (F), random component (F r ), nonrandom component (F n ) Populacja Czas F F r F n Jastarnia i Kuźnica 1885-1919 0,028 0,031-0,003 współcześnie 0,024 0,021 0,003 PODSUMOWANIE Konkluzje pracy można ująć następująco: 1. Przepływ genów odbywa się na Półwyspie Helskim inaczej, niżby to sugerowały tworzone modele wszystkie rzeczywiste rozkłady odległości małżeńskich odbiegają od teoretycznych w sposób statystycznie istotny. Dotyczy to zarówno XIX, jak i XX wieku. 2. Natężenie egzogamii było w badanych miejscowościach bardzo niskie w minionym stuleciu, a i dziś jest w dalszym ciągu mniejsze niż gdzie indziej w Polsce. 3. Podobna sytuacja dotyczy także współczynników spokrewnienia, które świadczą o niezwykle dużej izolacji na półwyspie w przeszłości i przełamywanej wprawdzie, ale nadal większej niż w głębi kraju obecnie. 67
PIŚMIENNICTWO Batorowicz Z., 1950/1951, Zespołowe rybołówstwo na polskim wybrzeżu. Prace i Materiały Etnograficzne, 8-9, 323 Budnik A., Przybyszewska M., 1991, Genetic description of the population of Wielkie Drogi village a specific case of mating distances distribution. Variability and Evolution, l, 95 Cavalli-Sforza L. L., Bodmer W. F., 1971, The Genetics of Human Populations. San Francisco Ceynowa J., 1985, Dobro zwycięża. Legendy z Kaszub i Pomorza. Gdańsk Crow J. F., Mange A. P., 1965, Measurement of Inbreeding from the Frequency of Marriages between Persons of the Same Surname. Eugenics Quarterly, 12, 202 Gałasińska-Pomykoł I., 1965, Wpływ przemian społeczno-gospodarczych na półwyspie Hel na kształtowanie się doboru małżeńskiego wśród mieszkańców Jastarni w latach 1875- -1959. Prz. Antr., 31, 245 Henneberg M., 1976, Izolacja grup ludzkich przez odległość. Model rozkładu odległości małżeńskich, [w]: Badania populacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych, Seria Antropologia, Poznań, 4, 117 Henneberg M., 1977, Ocena dynamiki biologicznej wielkopolskiej dziewiętnastowiecznej populacji wiejskiej. II. System kojarzeń i płodność. Prz. Antr., 43, 245 Henneberg M., 1978, Ocena dynamiki biologicznej wielkopolskiej dziewiętnastowiecznej populacji wiejskiej. III. Opis stanu puli genów na podstawie danych demograficznych. Prz. Antr., 44, 33 Henneberg M., 1979, Breeding isolation between populations; theoretical model of mating distances distribution. Studies in Phys. Anthrop., 5, 81 Jorde L. B., Morgan K., 1987, Genetic Structure of the Utah Mormons: Isonymy Analysis. Am. J. Phys. Anthrop., 72, 403 Labuda G., 1996, Kaszubi i ich dzieje. Gdańsk Lasker G. W., Mascie-Taylor C. G. N., 1993, Research strategies in human biology: field and survey studies. Cambridge Latoszek M., 1996, Pomorze. Zagadnienia etniczno-regionalne. Gdańsk Ramułt S., 1899, Statystyka ludności kaszubskiej. Kraków Rocznik Demograficzny 1945-1966, 1968. Warszawa Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1882/1883, red. F. Sulimierski. Warszawa Sujoldzić A., 1988, The Population Structure of the Island of Brac A Demographic and Migrational Analysis. Coll. Anthr., 12, 329 Summary SYSTEM OF MATING IN THE HISTORICAL AND CONTEMPORARY KASHUBIAN POPULATIONS FROM JASTARNIA AND KUŹNICA. ESTIMATION OF THE DEGREE OF GENETIC ISOLATION This paper has been based on informations on 560 married couples from two Kashubian settlements: Jastarnia and Kuźnica (the Hel Peninsula, Fig. l). Data on marriages have been obtained during a survey of contemporary Kashubian families (251 couples) and from the public registers from period between 1885 and 1919 (309 couples). 68
The level of exogamy has been assessed (Tab. l) and then the distributions of exogamous marriage distances have been estimated by Henneberg s method (Henneberg 1976, 1977, 1979; Fig. 3, 4). Concordance between model and empirical distributions has been checked by Chi-square test. Coefficients of kinship (Tab. 3) have been calculated for 1.5-dimensional migration by two methods: classical Malecot s one (Cavalli-Sforza, Bodmer 1971) and Henneberg s proposal (Henneberg 1978, 1979, Budnik, Przybyszewska 1991). Frequencies of surnames in the second half of the nineteenth century and in the twentieth century (Tab. 4) as well as coefficients of kinship from marital isonymy have been also estimated (Crow, Mange 1965, Jorde, Morgan 1987, Lasker, Mascie-Taylor 1993; Tab. 5). Changes in gene pools of the investigated Kashubian groups have been discussed. 69