Polityka rynku pracy na tle zjawisk migracyjnych zasobów pracy

Artykuł pochodzi z publikacji: Czowiek i organizacja XXI wieku, (Red.) W. Harasim, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2013 Polityka rynku pracy na tle zjawisk migracyjnych zasobów pracy Piotr Lewicki Abstrakt Artykuł podejmuje tematykę funkcjonowania rynku pracy oraz związaną z nią politykę rynku pracy na tle intensyfikacji zjawisk migracyjnych zasobów pracy. Autor prowadzi analizę literatury przedmiotu i podejmuje próbę wskazania kierunku wpływu migracji na sytuację rynku pracy, wskazując jej znaczenie w jego stabilizacji, czyli ograniczania bezrobocia. Słowa kluczowe: polityka rynku pracy, migracja, bezrobocie Labour market policy against the effects of labor migration - Abstract The article is dedicated to the problem of labor market theories and it politics, facing the increasing international migration process. It reviews the existing literature on the economic determinants of international migration and impact on situation on labor market. Author of the article brings to light problems of international migration in theories and shows that international migration is key factor lowering the level of unemployment on labor market. Keywords: labor market politics, migration, unemployment 161

1. Wstęp Postępujące procesy globalizacyjne oraz zmniejszające się bariery komunikacyjne i informacyjne prowadzą do nasilających się zjawisk migracji zarobkowej. W maju 2004 roku Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Otworzyło to przed obywatelami naszego kraju wspólny unijny rynek pracy, a co za tym idzie ułatwioną migrację zarobkową. Coraz więcej młodych Polaków otwarcie deklaruje chęć opuszczenia Polski i poszukiwania zatrudnienia w krajach należących do Unii Europejskiej. Także coraz większa liczba ludzi w wieku powyżej trzydziestego roku życia odważniej zgłasza zainteresowanie podjęciem zatrudnienia na zachodzie Europy. Celem artykułu jest przedstawienie problematyki migracji zarobkowej Polaków w kontekście wstąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej, który jest tematem budzącym zainteresowanie wśród polskich naukowców, jak również praktyków zarządzania i rozwoju kapitału ludzkiego. 2. Migracja na tle teorii opisujących funkcjonowanie rynków pracy. Zainteresowanie teoretyków rynków pracy skupia się głównie na badaniu związku mobilności pracowników z występującą sytuacją na rynkach pracy i występowaniem nierównowagi pomiędzy popytem i podażą na pracę, czyli najsilniej dolegliwym społecznie skutkiem jej występowania, jakim jest bezrobocie. Wątki dotyczące uwarunkowań ruchliwości pracowniczej, jej ograniczeń i wynikających stąd konsekwencji dla tworzenia i utrwalania bezrobocia zostały podjęte w teoriach zajmujących się zagadnieniami postępowania podmiotów rynku pracy. 1 Neoklasyczne teorie rynku pracy wskazują na funkcjonowanie dwóch zasadniczych problemów badawczych rynku pracy: samego mechanizmu jego funkcjonowania oraz natury zachowań jednostki, jako uczestnika transakcji kupna-sprzedaży. Zgodnie z założeniem tradycyjnej teorii neoklasycznej rynku pracy, funkcjonuje on jako jed- 1 E. Kwiatkowski, Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Tradycja i współczesność, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1988, s. 18. 162

norodna i zunifikowana całość (homogeniczna), w której alokacja siły roboczej określana jest mechanizmem cenowym. Wskazany w teorii neoklasycznej model funkcjonowania gospodarki oczywiście nie oddaje w pełni rzeczywistości, gdyż w rzeczywistej gospodarce trudno jest mówić o doskonale konkurencyjnym rynku pracy. Rynku, na którym tylko za pomocą działania mechanizmu zmiany wynagrodzeń można ustalić stan równowagi, a co za tym idzie pełnego zatrudnienia. Jako kluczowy czynnik destabilizujący rynek pracy wskazywano problemy związane z występowaniem niewystarczającej mobilności pracowników. Zwolennicy neoklasycznej teorii zatrudnienia przyjmowali, że w celu zmniejszenia nierównowagi rynku pracy, konieczne jest wspieranie mobilności pracobiorców. Koncepcje segmentacyjne rynku pracy, w odróżnieniu od teorii neoklasycznych, przyjęły założenie o jego wewnętrznym zróżnicowaniu (heterogeniczności). Podstawową ideę koncepcji segmentacyjnej stanowi przeświadczenie, że dostęp do niektórych segmentów rynku pracy jest ograniczony. Ograniczony w tym sensie, że więcej ludzi chce podjąć w nich pracę, niż oferuje się tam wolnych miejsc pracy. 2 Może więc dojść do sytuacji, kiedy wśród chętnych do zatrudnienia będą tworzyć się kolejki do miejsc pracy złożonych z bezrobotnych albo pracujących gdzie indziej, albo wreszcie jednych i drugich. 3 Rozgraniczenie rynków częściowych przeprowadzone zostało na gruncie występowania mniej lub bardziej sformalizowanych kryteriów i warunków dostępu do nich. Powyższe kryteria i warunki dostępu określają stopień powiązania danego segmentu z innymi. Im są one wyraźniejsze, tym odleglejsze stają się rynki. Determinanty te wyznaczają w praktyce dopuszczalną skalę mobilności i substytucyjności siły roboczej, a bariery mobilności nie są sztywne. Pracobiorcy są w stanie zmieniać swą niekorzystną pozycję i jak się okazało w toku dalszych badań, zmieniają ją. 4 Koncepcja tradycyjnego (statycznego) podziału rynku pracy nie zakłada funkcjonowania różnych zasad działania poszczególnych części rynków pracy w zakresie mechanizmów alokacyjnych i wyrów- 2 E. Kryńska (red.), Mobilność zasobów pracy - analiza i metody stymulacji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 15. 3 W. Darity Jr. (red.), Labor Economics: Problems In Analyzing Labor Markets, Kluwer Academic Publishers, Recent Economic Thought Series, Boston 1993, s. 144. 4 F. WiIkinson (red.), Dynamics of Labour Market Segmentation, Academic Press, New York 1981, s. 26. 163

nywania podaży i popytu pracowników. Jako podstawowy regulator rynku wskazano mechanizm czysto płacowy, a kategorię różnicującą rynek pracy stanowi przestrzeń geograficzna. Pozwala ona na wyodrębnienie regionalnych i lokalnych rynków pracy, a mobilność pracowników między tymi obszarami w praktyce jest niewielka. Istniejące ograniczenia znajdują swoje źródło w wysokich kosztach przemieszczania się i niechęci jednostki do zmiany swojego miejsca zamieszkania. Przestrzeń geograficzna stanowi barierę mobilności i powoduje, że wynikające z niej procesy migracji nie są wystarczająco elastyczne, by skutecznie dopasować popyt i podaż pracy w skali krajowego rynku pracy. W celu zmniejszenia nierównowagi pomiędzy popytem a podażą na pracę konieczne jest wspieranie mobilności i konsekwentne obniżanie kosztów migracji pracobiorców. W tym celu należy rozwijać sieci komunikacji, obniżać koszty paliw oraz inne koszty związane z utrzymaniem indywidualnych środków transportu pracowników. Początek lat 60. XX wieku zrodził teorię human capital. Wyrosła ona na gruncie poszukiwań przyczyn większego obciążenia ryzykiem bezrobocia mieszkańców biedniejszych regionów Stanów Zjednoczonych Ameryki w stosunku do mieszkańców bogatszych regionów. Wyniki przeprowadzonych prac badawczych wskazały, że główny problem funkcjonowania rynków pracy stanowi zróżnicowanie zmiennych human capital poszczególnych pracowników. Zaobserwowano, że podstawową przyczyną niemożności uzyskania zatrudnienia jest niedoinwestowanie indywidualnego human capital w postaci poziomu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, umiejętności i doświadczenia zawodowego do wymagań pracodawców. Teoria human capital konsekwentnie utrzymuje neoklasyczne założenia o racjonalnym postępowaniu podmiotów pracy, a więc pracobiorcy, dążąc do uzyskania atrakcyjnego zatrudnienia, gotowi są podejmować trud podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W celu efektywnego dopasowania indywidualnych zmiennych human capital i podejmowania odpowiadającego pracobiorcom zatrudnienia, istotnym staje się rozwijanie i wspieranie procesów migracji. Teoria podziału rynku pracy B. Lutza i W. Sengenberga osadzona została z jednej strony w tradycji amerykańskich instytucjonalistów, którzy dzielili rynek pracy na subrynki. Z drugiej zaś strony w dorobku teorii human capital, co miało wspomagać i wzbogacać prowadzone analizy. Teoria human capital zakładała, że jednostki gotowe 164

są podejmować działania zmierzające do podnoszenia kwalifikacji zawodowych, poziomu wykształcenia, umiejętności i doświadczenia zawodowego w celu uzyskania atrakcyjnego zatrudnienia. Nakłady te wpływają na popyt i podaż pracy, zmieniają układ interesów partnerów na rynku, a więc kształtują silnie z nimi związane procesy instytucjonalizacji. 5 Pracobiorcy poszczególnych części rynków charakteryzują się dużą mobilnością, zdolnością dostosowania swoich umiejętności do aktualnych potrzeb rynku, a więc są w stanie przystosować się do występujących nadwyżek podaży lub popytu na siłę roboczą. Podejmowanie prób ograniczenia mobilności pracowników prowadzi do zachwiania równowagi rynku pracy, a co za tym idzie do występowania bezrobocia. Pojawiające się w latach 70. i 80. XX wieku zjawiska inflacyjne spowodowały zanik zainteresowania metodami regulacji rynku opartymi na teorii Keynsa i powrót do teorii neoklasycznych. Odwołaniem do nich stała się teoria naturalnej stopy bezrobocia, Miltona Friedmana i Edmunda P. Phelps a. Fundament teorii stanowi twierdzenie, że przy zachowaniu swobodnych mechanizmów funkcjonowania rynków, ustala się równowaga popytu i podaży na pracę. Jednakże w teoriach neoklasycznych stan równowagi oznaczał brak bezrobocia a w teorii naturalnej stopy bezrobocia, dopuszcza się jego występowanie. Bezrobocie byłoby równe zeru, gdyby rynek pracy funkcjonował zgodnie z założeniami konkurencji doskonałej. Natomiast w rzeczywistości bezrobocie naturalne występuje, gdyż brak jest dokładnej informacji o wolnych miejscach pracy i wolnej sile roboczej, a sami pracownicy nie są wystarczająco mobilni. Ograniczenie naturalnego bezrobocia polega na oddziaływaniu na czynniki kształtujące go. Należy zwiększyć dostęp do informacji, rozbudowywać pośrednictwo i poradnictwo zawodowe, ograniczyć zasiłki dla bezrobotnych i przywileje związków zawodowych, a przede wszystkim oddziaływać na wzrost mobilności pracobiorców. Mikroekonomicznym rozwinięciem makroekonomicznych rozważań prowadzonych przez E. S. Phelpsa i M. Friedmana w ramach teorii naturalnej stopy bezrobocia stanowi tzw. nowa mikroekonomia. 6 W ramach nowej mikroekonomii zrezygnowano z jednego z założeń konkurencji doskonałej, a mianowicie z założenia o peł- 5 B. Lutz, W. Sengenberger, Arbeitsmarktstrukturen und offentliche Arbeitsmarktpolitik, Verlag O. Schwartz, Gottingen 1974, s. 49. 6 Szerzej na ten temat [w]: E. S Phelps. (red.), Microeconomic Foundations of Employment and inflation Theory, W. W. Norton and Co., Inc., New York 1970. 165

nej informacji dostępnej obu stronom transakcji kupna sprzedaży. W teorii poszukiwań na rynku pracy gospodarkę można porównać do zbioru wysp, które reprezentują segmenty rynku pracy. Dla ich mieszkańców, poszukujących pracy, najważniejszym zajęciem staje się pozyskanie informacji o sytuacji na innych wyspach, segmentach rynku. 7 Koszty i czas poświęcony na poszukiwanie informacji i przemieszczanie się, a w konsekwencji skala bezrobocia świadczą, jak skuteczny jest przepływ informacji i pracowników między segmentami rynku pracy. W powyższych teoriach opisujących zasady funkcjonowania rynku pracy procesy mobilności siły roboczej są tymi, które warunkują zachodzenie stanu równowagi. W każdej z teorii położono wyraźny nacisk na fakt, że w rzeczywistości nie jest on jednorodny. Jest złożony z różnorako definiowanych składników częściowych. Przytoczone teorie różnią się od siebie przede wszystkim w odniesieniu do prezentowanych przez siebie zasad. Wyraźne różnice widać przede wszystkim w podejściu do kształtowania się cen siły roboczej jako podstawowego mechanizmu mającego na celu doprowadzenie do stanu równowagi. Podsumowując, można zauważyć, że uznają one jego działanie na wszystkich rynkach częściowych bądź też jedynie na niektórych. Tak więc zakładają one, że procesy zachodzące na rynku pracy można opisać dzięki zmianom stanów rynków częściowych oraz strumieni ruchu siły roboczej między nimi. W odniesieniu do sytuacji dotyczącej rynku globalnego należy zauważyć, że funkcjonuje on poprawnie wówczas, gdy przebieg procesów mobilności pracowników jest w stanie doprowadzać do zniesienia powstających nierównowag w odniesieniu do rynków częściowych. Zwolennicy tezy o strukturalnych przyczynach bezrobocia wskazują na występowanie konieczności zastosowania środków mających za zadanie stymulowanie procesów mobilność przestrzennej oraz zawodowej siły pracowników, a ponadto stworzenie systemów dających możliwości podwyższania i dostosowywania posiadanych przez pracowników kwalifikacji zawodowych do aktualnych potrzeb rynku pracy. 8 Chodzi o dokonanie modyfikacji uwzględniającej występujące niedoskonałości w procesach funkcjonowania wspomnianych struktur, jak brak dostatecznej elastyczności pracobiorców i pracodawców, 7 E. Kryńska (red.), Mobilność zasobów pracy analiza i metody stymulacji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 38. 8 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 71. 166

występująca sztywność wynagrodzeń, istnienie wyraźnych kosztów mobilności pracowników, które są ponoszone nie tylko przez pracobiorców, ale również przez pracodawców. Należy wspomnieć również o niedoskonałości informacji, jak i nieustannie zachodzących procesach jej przyswajania. Rozważania teoretyczne stały się fundamentem do podjęcia działań, które mają na celu przede wszystkim doprowadzenie do wzmożenia przestrzennej i zawodowej mobilności pracowników. Ponadto do efektywnego rozbudowywania istniejących systemów pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz do stworzenia wymiernych ułatwień dla przedsiębiorców inwestujących w regionach słabiej rozwiniętych gospodarczo. 3. Migracja jako wieloaspektowe zjawisko w ekonomii. Pojęcie migracji wywodzi się od łacińskiego słowa migrare, które to słowo w naukach społecznych oznacza wędrówkę lub przenoszenie się w nowe miejsce. 9 Określa ono proces zmiany miejsca zamieszkania na stałe lub na pewien okres. Zmiana miejsca zamieszkania może być determinowana czynnikami wynikającymi z warunków wykonywanej pracy, chęci nauki, utrzymywania kontaktów rodzinnych, rozrywką oraz z konieczności ucieczki przed zagrożeniami. Dzieje ludzkości od zawsze związane są z przebiegiem procesów migracyjnych, a jedną z ich głównych przyczyn zawsze pozostawało dążenie do poprawy warunków bytu. Migracja jako pojęcie obejmuje dwa główne procesy. Pierwszym jest napływ ludności do innego kraju, regionu lub obszaru, nazywany imigracją. Drugi zaś to odpływ ludności zwany emigracją. Region opuszczony nazywany jest miejscem pochodzenia emigranta, natomiast jego nowe miejsce pobytu określane jest mianem osiedlenia lub też przeznaczeniem emigranta. Istniejące definicje migracji obejmują różnego rodzaju dalsze elementy, które to z naciskiem eksponują specyficzne aspekty definiowanego procesu, jak np.: odległości między miejscem pochodzenia a miejscem docelowym, 9 Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie trzecie, PWN, Warszawa 1985, s. 102. 167

adaptacyjny zwraca uwagę na problemy przystosowania (psychicznego, obyczajowego) do nowego społeczeństwa, czasu trwania zwraca uwagę na trwałość bądź przejściowość zmiany miejsca zamieszkania oraz zmiany środowiska społecznego. W teorii formułuje się możliwie pojemne definicje migracji, które starają się obejmować wskazane zagadnienia. Przykładem może być jej ogólna definicja stworzona przez Annette Treibela, która zakłada, że: migracja to na pewien okres, względnie na trwałe, zmiana miejsca pobytu jednej lub kilku osób, a więc przeniesienie się do innego społeczeństwa, w inny region. 10 Migracja obejmuje różnorodne motywy wyjazdu: zarobkowe, rodzinne, polityczne. 11 Jest tu mowa o relatywnie trwałym pobycie w nowym regionie bądź społeczeństwie. 12 Nie bierze się pod uwagę krótkiego pobytu w celach turystycznych. Skutki spowodowane przez migracje można poddawać analizie z wielu punktów widzenia. Z punktu widzenia kosztów oraz korzyści, a także z perspektywy migranta i jego rodziny. 13 Ponadto mieszkańców miasta oraz kraju, tak wysyłającego, jak i przyjmującego jednostki. Współczesne trendy w ocenie procesów migracyjnych dążą do uogólnień w zakresie rozpoznania zarówno kosztów, jak również korzyści płynących z występowania procesów migracyjnych. 14 Migracje są skomplikowanym procesem polegającym na zmianie sposobu życia jednostek. Imigranci, znajdując się w nowym środowisku zwykle poddawani są trudnym i długotrwałym procesom adaptacyjnym. 15 Są oni zdani na poznawanie obcych tradycji i obyczajów. Często napotykają na swojej drodze nieznane sobie wartości i normy społeczne. 16 Asymilacja w nowym środowisku oraz integracja w trudnym okresie przystosowawczym może powodować tzw. 10 A. Treibel, Migration In modern Gesellschaften, Soziale Folgen von Einwanderung, Gastarbait und Flucht, Juventa Verlag, Munchen 1990, s. 21. 11 P. Kaczmarczyk, W. Łukowski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, wyd. Scholar, Warszawa 2004, s. 82. 12 P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, WUW, Warszawa 2005, s. 19. 13 U. Huber, Vom Brain Drain zum Brain Gain. Die Auswirkungen der Migration von Hochqualifizierten auf Aufgabe - und Aufnahmelaender, Friedrich Ebert-Stiftung, Bonn 2003, s. 77. 14 T. Hagen, Do fixed-term contracts increase the long-term employment opportunities of the unemployed?, ZEW Discussion Paper 2003, nr 49, s. 22. 15 Esser H., Aspekte der Wanderungssoziologie, Darmstadt 1980, s. 67. 16 Becker G., Human Capital, National Bureau of Economic Research, New York 1975, s. 68. 168

koszty psychiczne. 17 Procesy migracyjne ludzi młodych pociągają za sobą korzyści nie tylko natury finansowej, ale również o charakterze poznawczym. Teoria korzyści netto Michaela Todaro stanowi jedno z bardziej syntetycznych ujęć dwóch stron efektów migracyjnych. Badacz zakłada, że migracja jest wyrazem indywidualnej i racjonalnej decyzji. Jednostka jest motywowana do wyjazdu wizją poprawy poziomu swojego życia. 18 Decyzja o podjęciu migracji zapada w chwili, gdy kalkulacja potencjalnych kosztów oraz korzyści wynikających z jej podjęcia prowadzi do dodatniego salda rachunku. 19 Analizie poddane zostają nie tylko korzyści, wynikające z możliwości osiągnięcia dobrobytu, ale również koszty, te bezpośrednie, jak również alternatywne, jak np. utracone korzyści wynikające z zaniechania podjęcia migracji. 20 Migrant wyjedzie tam, gdzie zysk netto z migracji jest największy. 21 Należy zauważyć, że niewiele publikacji zawiera głębszą analizę efektów migracji. 22 Bilans kosztów oraz korzyści wynikających z migracji jest istotną przesłanką nie tylko w sferze podejmowania decyzji migracyjnych, ale również oceny samych efektów owego procesu w sensie ex post. W Polsce, tradycyjnym kraju emigracji, poznanie motywacji oraz efektów tego procesu wzbudza szczególne zainteresowanie, zarówno społeczne, jak i polityczne. 4. Migracja szansą, czy zagrożeniem dla gospodarki? Podstawowym czynnikiem mającym wpływ na wzrost zainteresowania procesami migracyjnymi jest przebiegająca transformacja 17 Han J. C. Y, International Business: The Challenges of Global Business, Prentice Hall 2007, s. 196-197. 18 M. P. Todaro, and J. Harris, Urban Job Expansion, Induced Migration and Rising Unemployment: a Formulation and Simplified Empirical Test for LDCs, Journal of Development Economics 1969, s. 138-148. 19 Zob. M. Bednarski, L. Machol-Zajda, Wpływ techniki elektronicznej (Informacyjnej) na lokalne rynki pracy, [w:] R. Cz. Horodeński (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI wieku. Aspekty Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 63. 20 S. Borkowska, Zarządzanie zasobami pracy. W poszukiwaniu nowej opcji, Zarządzanie zasobami ludzkimi nr la, Warszawa 2001, s. 43. 21 P. Kaczmarczyk, Mobilność i migracje w dobie transformacji, wyzwania metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 68. 22 E. Hoenekopp, Labor Migration to Germany from Central and eastern Europe - Old and New Trends, IAB Labor Market Research Topics No 23, Nuremberg 1997, s. 44. 169

polskiego systemu gospodarczego oraz politycznego. Otwarcie krajów na świat i rozwój technik informatycznych powoduje zmianę w zachowaniach ich obywateli. 23 Przebiegająca integracja z krajami Unii Europejskiej, poprzedzona akcesją, powoduje dodatkowy wzrost zainteresowania krajów przyjmujących pracowników z Polski. Wzmożone zainteresowanie procesami migracyjnymi prowadzi do stawiania nowych pytań oraz do formułowania innych hipotez badawczych w kontekście zachodzących procesów integrujących Europę. Poza tym koszty oraz korzyści płynące z migracji dotyczą nie tylko jednostek. Również rodziny poddane są podobnym procesom. Osoby podejmujące decyzję o wyjeździe nie funkcjonują w izolacji, stają się bardziej elastyczne na rynku pracy. 24 Rozważają je z najbliższymi i gronem swoich znajomych. Taką perspektywę wyjaśniania decyzji migracyjnych opisuje Stark, formułując nową teorię ekonomiczną. Rodzina działa grupowo w celu możliwie pełnej maksymalizacji swoich korzyści dochodowych oraz minimalizacji ponoszonego ryzyka trudności materialnych w różnych fazach cyklu życia rodziny. 25 W obrębie funkcjonujących w nauce definicji migracji, można zauważyć, że część z nich koncentruje się na uwypukleniu problematyki odległości między miejscem pochodzenia, a miejscem docelowym. Inne natomiast podejmują analizę problemów związanych z adaptacją jednostek w nowych miejscach. Jeszcze kolejne podkreślają trwałość lub też przejściowość zmian miejsca zamieszkania i środowiska społecznego. Migracja ma wiele odmian. 26 Wyróżnia się wiele czynników wyznaczających przebieg omawianych procesów. Ich wyjaśnienie przebiega na gruncie różnych dziedzin nauki, jak: ekonomia, geografia, psychologia, socjologia, historia, politologia, polityka społeczna, demografia, a całościowy opis procesów migracyjnych wymaga ujęcia o charakterze interdyscyplinarnym. Nie ma jednej kompleksowej teorii na temat migracji. Współczesne badania dostarczają coraz większej 23 M. Bednarski, L. Machol-Zajda, Wpływ techniki..., op. cit., s. 56. 24 Por. M. Bednarski, Elastyczność Polskiego rynku pracy, [w:] Balcerzak-Paradowska, (red)., Praca i Polityka Społeczna wobec wyzwań integracji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003. 25 R. Jończy, Labour Exodus of autochton Germans from the Opole Region to Germany the scale, forms and reasons of the Phenomenon, Monachium 2006, s. 77. 26 N. van den Heuvel, P van den Hallen, T van der Lippe, J. van der Schippers, Diversity in life courses; consequences for the labour market, Institute for Labour Studies (OSA), Amsterdam 2004, s. 148. 170

liczby przesłanek teoretycznych. Mają one na celu wyjaśnianie złożoności zjawisk migracyjnych. Nie obejmują całości, lecz jedynie poszczególne wybrane aspekty i kwestie. Teorie służące analizie procesów migracyjnych ludności umożliwiają wyjaśnienie przebiegu procesu podejmowania decyzji o wyjeździe. Są one zawsze powzięte pod wpływem przemyślanych wyborów. Jednostki rozważają wszelkiego rodzaju wady oraz zalety. Ocenia się koszty i korzyści płynące z potencjalnego wyjazdu, tzn. im korzystniejsza wypada ocena obecnej sytuacji, tym mniejsze zachodzi prawdopodobieństwo emigracji. Ważnych informacji na temat przesłanek, dotyczących dynamiki migracji, dostarczają badania o charakterze socjologicznym. 27 Wskazują one, że decyzje migracyjne są silnie motywowane sieciami kontaktów migracyjnych, a także instytucjami usług migracyjnych. Z punktu widzenia pracy i podjętych przez autora koncepcji badawczych, istotne są dwie teorie. Pierwszą jest teoria korzyści netto M. Todaro, a także nowa ekonomiczna teoria migracji Starka. Teoria pierwsza zwraca uwagę na bilansowe podejście osób podejmujących decyzje przesiedleniowe oraz oceniających efekty migracji. Idea Starka mówi o procesach z perspektywy rodzinnej. Istotna jest ponadto teoria human capital Beckera. Eksponuje on znaczenie kwalifikacji w rozwoju dobrobytu jednostkowego, jak i społecznego, twierdząc, że umiejętności mogą być czynnikiem motywującym do migracji, jak również jej korzystnym efektem. Zwolennicy tezy o strukturalnych przyczynach bezrobocia wskazują na występowanie konieczności zastosowania środków mających za zadanie stymulowanie procesów mobilności przestrzennej oraz zawodowej siły pracowników, a ponadto stworzenie systemów dających możliwości podwyższania i dostosowywania posiadanych przez pracowników kwalifikacji zawodowych do aktualnych potrzeb rynku pracy. 28 Chodzi o dokonanie modyfikacji uwzględniającej występujące niedoskonałości w procesach funkcjonowania wspomnianych struktur, jak brak dostatecznej elastyczności pracobiorców i pracodawców, występująca sztywność wynagrodzeń, istnienie wyraźnych kosztów mobilności pracowników, które są ponoszone nie tylko przez pracobiorców, ale również przez 27 M. Okólski, European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications, Amsterdam University Press, Amsterdam 2012, s. 53. 28 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 71. 171

pracodawców. Należy wspomnieć również o niedoskonałości informacji, jak i nieustannie zachodzących procesach jej przyswajania u uczestników zachodzących transakcji kupna-sprzedaży na rynku pracy. Rozważania teoretyczne stały się fundamentem do podjęcia działań, które mają na celu przede wszystkim doprowadzenie do wzmożenia przestrzennej i zawodowej mobilności pracowników. Ponadto do efektywnego rozbudowywania istniejących systemów pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz do stworzenia wymiernych ułatwień dla przedsiębiorców inwestujących w regionach słabiej rozwiniętych gospodarczo. W efekcie zderzenia się kapitału i pracy może dojść do racjonalnych kompromisów, również w sferze zatrudnienia. 29 Rozwój współczesnych stosunków gospodarczych, społecznych i politycznych, zanikanie barier komunikacyjnych powoduje, że migracja zarobkowa stała się zjawiskiem powszechnym. Stanowi naturalny element powiększający obszar rynku pracy, a występujące procesy migracyjne pracowników z Polski do krajów Unii Europejskiej stały się zjawiskiem masowym. Migracje zarobkowe są elementem stabilizującym rynek pracy. Należy przewidywać, że w najbliższej, dającej się przewidzieć przyszłości, migracja zarobkowa Polaków będzie przybierać na sile. Podstawowym czynnikiem warunkującym podjęcie decyzji migracyjnych pozostaje posiadanie dostępu do powszechnej i rzetelnej informacji. Powyższe czynniki przedstawił Thomas Straubhaar. 30 Obraz sytuacji ekonomicznej i społecznej kraju przyjmującego racjonalnie myśląca jednostka rozważa w kategoriach potencjalnych korzyści, zgodnie z zachowaniem zasady kosztów alternatywnych. Jednostki z jednej strony poddają rozwadze potencjalne warunki życia w kraju przyjmującym, a z drugiej oceniają możliwość utraty posiadanych dotychczas korzyści, które to wynikają z pozostania w kraju rodzinnym. Prowadzone rozważania mają charakter kompleksowy. 31 Rozważane są nie tylko wąsko rozumiane bezpośrednie korzyści materialne, jak: wynagrodzenie, koszty utrzymania, kosz- 29 M. Bednarski, Partycypacja pracownicza w prywatyzowanych polskich przedsiębiorstwach a zatrudnienie, Polityka Społeczna 5/2005, maj 2005. 30 N. Bernhold, Allgemaine Wirtschaftstheorie, Verlag Franz Vahlen of International Labour Migration, Paul Haupt, Bern 1995, s. 293. 31 P.A Fischer, T. Straubhaar, Okonomische Integration und Migration in einem gemainsamen Markt, Berlin- Studgart-Wien 1994, s. 88. 172

ty podróży, ale również zawodowe, intelektualne oraz kulturalne. Ważną grupą czynników jest także zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, wolności osobistej, możliwości integracji w nowym środowisku oraz samorealizacji w sferze pracy. 32 Powyższą obserwację potwierdzają badania własne autora, które jako podstawową grupę czynników decydujących o podjęciu migracji zarobkowej wskazały czynniki o charakterze finansowym, prowadzące do poprawy sytuacji bytowej jednostki. Istotnym jest, aby polityka rynku pracy umożliwiała wymianę informacji na temat warunków życia i funkcjonowania rynku pracy w krajach Unii Europejskiej. Ułatwi to podejmowanie decyzji w zakresie podejmowania migracji. Potrzebna jest kompleksowa, długofalowa polityka migracyjna, uwzględniająca zarówno emigracje, jak i imigracje do Polski. Przygotowując jej założenia, należy przede wszystkim wziąć pod uwagę, że przeobrażeniom ulega samo zjawisko emigracji. Dzięki internetowi, tanim rozmowom telefonicznym oraz przystępnym cenom biletów lotniczych wyjeżdżający nie tracą kontaktu z krajem. Obecnie emigracja jest raczej wyjazdem niż pełną rozłąką. Zmiana charakteru tego zjawiska wymaga dostosowania do niego strategii działania organów państwowych. Ważne jest więc, aby emigranci utrzymywali więzi z Polską i mieli szanse uczestnictwa w życiu politycznym, społecznym, kulturalnym kraju. Można to osiągnąć dzięki działaniom instytucji polskich za granicą. Konieczne jest poszerzenie funkcji i zmiana sposobu działania instytutów kultury polskiej tak, aby uwzględniały one potrzeby i zainteresowania przedstawicieli nowej fali emigracji i były centrami kultury polskiej w danym kraju, a w celu zachęcania emigrantów do powrotu należałoby promować i upowszechniać osiągnięcia osób, które wróciły do kraju i odniosły sukces, np. zakładając własna firmę. Należałoby uprościć procedury umożliwiające reemigrantom przenoszenie firm do Polski, zakładania firm oraz ułatwiające rozpoczęcie działalności gospodarczej w Polsce przez internet. Konieczne są również działania zachęcające imigrantów do przyjazdu do Polski, np. poprzez aktywną politykę stypendialną dla osób, które chciałyby podnosić swoje kwalifikacje w Polsce, wraz z jasną perspektywą zatrudnienia po zakończeniu studiów, praktyk, staży oraz otrzymania prawa pobytu. 32 Zob. A. Maslow, Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa 1990, s. 72. 173

Należy również zmienić sposób postrzegania powrotów w kategoriach porażka lub sukces. W dobie globalizacji rynków pracy migracje są bowiem rodzajem zwykłej życiowej aktywności. Autor przewiduje, że w najbliższym czasie obecny model migracji zatrudnieniowych Polaków zostanie utrzymany. W ciągu najbliższych 3-5 lat wskaźnik emigracji (zwłaszcza sezonowej) pozostanie wysoki. Natomiast w perspektywie 5-10 lat autor przewiduje zmniejszenie skali emigracji z Polski. Świadczą o tym analizy porównawcze sytuacji występującej w Irlandii, Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 1983-1995. Jeśli powtórzy się scenariusz z okresu poprzednich rozszerzeń Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, duża część dzisiejszych emigrantów z Polski wróci do kraju, przywożąc ze sobą doświadczenie, kontakty oraz kapitał inwestycyjny. W ciągu najbliższych lat mogą nieznacznie zmienić się kierunki wyjazdów zarobkowych, biorąc pod uwagę fakt, że kolejne państwa otwierają swoje rynki pracy. 5. Zakończenie W najbliższych latach tendencja dotycząca poszukiwania poza swoimi granicami pracowników w pewnych określonych zawodach i sektorach wśród państw członkowskich UE będzie narastać. Niektóre z państw członkowskich już obecnie aktywnie poszukują poza swoimi granicami pracowników w określonych zawodach i specjalnościach. Wynika to z sytuacji demograficznej, przede wszystkim procesu starzenia się społeczeństw europejskich oraz z niskiego przyrostu naturalnego. Analizując wpływ migracji zarobkowych w państwach członkowskich UE, należy stwierdzić, że unijni pracodawcy nie będą zainteresowani masowym zatrudnieniem pracowników, natomiast będą gotowi zatrudniać osoby o określonej specjalności i określonych kwalifikacjach. Bedzie się to wiązało z aktualną sytuacją na unijnym rynku pracy, który charakteryzuje się strukturalnym niedoborem popytu na nisko wykwalifikowaną siłę roboczą. 174

Bibliografia 1. Becker G., Human Capital, National Bureau of Economic Research, New York 1975. 2. Bednarski M., Elastyczność Polskiego rynku pracy, [w:] Balcerzak-Paradowska, (red)., Praca i Polityka Społeczna wobec wyzwań integracji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003. 3. Bednarski M., Partycypacja Pracownicza w prywatyzowanych polskich przedsiębiorstwach a zatrudnienie, Polityka Społeczna 5/2005, maj 2005. 4. Bernhold N., Allgemaine Wirtschaftstheorie, Verlag Franz Vahlen of International Labour Migration, Paul Haupt, Bern 1995. 5. Borkowska S., Zarządzanie zasobami pracy. W poszukiwaniu nowej opcji, Zarządzanie zasobami ludzkimi nr la, Warszawa 2001. 6. Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie trzecie, PWN, Warszawa 1985. 7. Esser H., Aspekte der Wanderungssoziologie. Darmstadt 1980. 8. Fischer P.A, Straubhaar T., Okonomische Integration und Migration in einem gemainsamen Markt, Berlin-Studgart-Wien 1994. 9. Hagen T., Do fixed-term contracts increase the long-term employment opportunities of the unemployed?, ZEW Discussion Paper 2003, nr 49. 10. Han J. C. Y, International Business: The Challenges of Global Business, Prentice Hall 2007. 11. Hoenekopp E., Labor Migration to Germany from Central and eastern Europe Old and New Trends, IAB Labor Market Research Topics No 23, Nuremberg 1997. 12. Horodeński R. Cz. (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI wieku. Aspekty Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003. 13. Huber U., Vom Brain Drain zum Brain Gain. Die Auswirkungen der Migration von Hochqualifizierten auf Aufgabe - und Aufnahmelaender, Friedrich Ebert-Stiftung, Bonn 2003. 175

14. Jończy R., Labour Exodus of autochthon Germans from the Opole Region to Germany the scale, forms and reasons of the Phenomenon, Monachium 2006. 15. Kaczmarczyk P., Łukowski W., Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, wyd. Scholar, Warszawa 2004. 16. Kaczmarczyk P., Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, WUW Warszawa 2005. 17. Kaczmarczyk P., Mobilność i migracje w dobie transformacji, wyzwania metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012. 18. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002. 19. Maslow A., Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa 1990. 20. Okólski M., European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications, Amsterdam University Press, Amsterdam 2012. 21. Todaro M. P., Harris J., Urban Job Expansion, Induced Migration and Rising Unemployment: a Formulation and Simplified Empirical Test for LDCs, Journal of Development Economic 1969. 22. Treibel A., Migration In modern Gesellschaften, Soziale Folgen von inwanderung, Gastarbait und Flucht, Juventa Verlag, Munchen 1990. 23. van den Heuvel N., van den Hallen P., van der Lippe J., van der Schippers, Diversity in life courses; consequences for the labour market, Institute for Labour Studies (OSA), Amsterdam 2004. 176