A N A L I Z A P R Z Y P A D K Ó W POD REDAKCJĄ PROF. ROMUALDA DĘBSKIEGO Ginekologia i położnictwo NR 3/2017 Reprint ZNACZENIE WITAMINY D W POŁOŻNICTWIE mgr Joanna Misiorowska, prof. CMKP dr hab. n. med. Romuald Dębski ISSN 2300-8644 CENA 32,25 PLN (W TYM 5% VAT)
Redaktor Naukowy prof. CMKP Romuald Dębski Rada Naukowa prof. Mariusz Bidziński prof. Tomasz Paszkowski prof. Tomasz Pertyński prof. Sławomir Wołczyński Wydawca Redaktor Prowadząca Sylwia Węgrzyn sylwia.wegrzyn@pzwl.pl Dyrektor ds. Rozwoju Produktów Marta Sypuła Wydawca Koordynator Działu Czasopism Dorota Kobierzewska Projekt graficzny Inga Król Skład i łamanie P76 Advertising Dział Reklamy Anna Chreptowicz-Lewandowska Dyrektor Biura Reklamy anna.chreptowicz-lewandowska@pzwl.pl Prenumerata i dystrybucja Anna Świtalska tel. 22 695 41 53 prenumeraty@pzwl.pl Wydawca: PZWL Wydawnictwo Lekarskie sp. z o.o. ul. Gottlieba Daimlera 2, 02-460 Warszawa Copryright by PZWL Wydawnictwo Lekarskie sp. z o.o. Zdjęcie na okładce: Fotolia Wydawca i redakcja nie ponoszą odpowiedzialności za treść reklam i ogłoszeń. Publikacja jest przeznaczona tylko dla osób uprawnionych do wystawiania recept oraz osób prowadzących obrót produktami leczniczymi w rozumieniu przepisów ustawy z 6 września 2001 r.
Znaczenie witaminy D w położnictwie mgr Joanna Misiorowska 1, prof. CMKP dr hab. n. med. Romuald Dębski 2 1 Klinika Endokrynologii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego, Szpital Bielański w Warszawie 2 II Klinika Położnictwa i Ginekologii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego, Szpital Bielański w Warszawie W ostatnim dziesięcioleciu postrzeganie znaczenia witaminy D w fizjologii człowieka istotnie się zmieniło od funkcji witaminy zapewniającej właściwe uwapnienie kośćca, do roli hormonu o wielokierunkowym działaniu. Jednocześnie kolejne badania epidemiologiczne, prowadzone na całym świecie, wskazują na powszechność niedoboru witaminy D w różnych populacjach, w tym tak wrażliwych, jak kobiety w ciąży. Dzieje się tak pomimo dobrej dostępności preparatów witaminy D (na ogół sprzedawanych bez recepty) oraz opublikowania wielu zaleceń towarzystw medycznych. Właściwa ocena zaopatrzenia w witaminę D i skuteczne zapobieganie jej niedoborowi w tej grupie populacyjnej mogą istotnie zmniejszyć ryzyko niektórych patologii ciąży i okresu okołoporodowego oraz ich konsekwencji dla noworodków i niemowląt. CZĘSTOŚĆ NIEDOBORU WITAMINY D U KOBIET CIĘŻARNYCH W POLSCE Dane dotyczące zaopatrzenia w witaminę D kobiet ciężarnych w Polsce są wciąż nieliczne, a badania przeprowadza się na stosunkowo małych grupach. Dostępne dane potwierdzają jednak powszechność występowania niedoboru witaminy D, a odsetek kobiet ciężarnych z prawidłowym stężeniem witaminy D [25(OH)D > 30 ng/ml] waha się między 10 a 40% [1 5]. KLASYFIKACJA STĘŻENIA WITAMINY D Oceny zaopatrzenia w witaminę D dokonuje się na podstawie pomiaru stężenia 25(OH)D w surowicy. Zarówno wytyczne amerykańskiego Endocrine Society z 2011 roku [6], jak i polskie Rekomendacje dawkowania w populacji osób zdrowych oraz w grupach ryzyka deficytów wytyczne dla Europy Środkowej z 2013 roku [7] podają następujące wartości graniczne stężeń witaminy D: f niedobór: 25(OH)D < 20 ng/ml, f stężenie suboptymalne: 25(OH)D 20 30 ng/ml, f stężenie optymalne: 25(OH)D > 30 ng/ml, f stężenie toksyczne: 25(OH)D > 150 ng/ml. AKTUALNE ZALECENIA SUPLEMENTACJI WITAMINĄ D DLA KOBIET CIĘŻARNYCH W Rekomendacjach dawkowania witaminy D w populacji osób zdrowych oraz w grupach ryzyka deficytów wytycznych dla Europy Środkowej kobietom ciężarnym zaleca się suplementację w dawce 1500 2000 IU na dobę, nie później niż od II trymestru i rozważenie jej włączenia bezpośrednio po stwierdzeniu ciąży [7]. Według Rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących z 2014 roku, witamina D powinna być stosowana w dawce 2000 IU na dobę. Według Rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących z 2014 roku, witamina D powinna być stosowana w dawce 2000 IU na dobę [8]. nr 3/2017: wrzesień 3
PROBLEMY MEDYCYNY MATCZYNO-PŁODOWEJ METABOLIZM WITAMINY D Witamina D występuje w formie witaminy D 3 (cholekalcyferolu) i witaminy D 2 (ergokalcyferolu). Witamina D 3 może być syntetyzowana w skórze z 7-dehydrocholesterolu podczas ekspozycji na promieniowanie słoneczne, a witamina D 2 przez napromienianie słoneczne ergosterolu w roślinach i grzybach. Obie postacie witaminy D są transportowane w organizmie w formie związanej z białkiem wiążącym witaminę D VDBP (vitamin D binding protein), a następnie ulegają dwukrotnej hydroksylacji. Pierwszy etap to 25-hydroksylacja w wątrobie, w wyniku której powstaje kalcydiol [25(OH)D] uznawany za marker zaopatrzenia organizmu w witaminę D. W wyniku kolejnej hydroksylacji, zachodzącej zarówno w nerkach, jak i w innych narządach i tkankach powstaje biologicznie aktywna 1,25-dihydroksywitamina D, czyli kalcytriol. Niedobór witaminy D wiąże się z większą podatnością na zakażenia wirusowe i bakteryjne, a także z upośledzeniem nadzoru immunologicznego METABOLIZM WAPNIA I WITAMINY D W CIĄŻY W czasie ciąży dochodzi do istotnych zmian w metabolizmie wapnia, których celem jest zapewnienie dostępności wapnia (i fosforanów) dla prawidłowej budowy szkieletu rozwijającego się płodu. Stężenie kalcytriolu w III trymestrze osiąga wartości nawet dwu-, trzykrotnie wyższe niż przed ciążą. Uważa się, że powoduje to około 50-procentowe zwiększenie wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego w II i III trymestrze wraz ze zwiększeniem wchłaniania zwrotnego wapnia w nerkach [9 11]. Uzyskiwany w tym mechanizmie wapń jest transportowany od matki do płodu przez łożysko. W sytuacji niedostatecznego zaopatrzenia matki w witaminę D lub niewystarczającej podaży wapnia w diecie, opisany mechanizm staje się nieefektywny. Jedynym źródłem wapnia dla potrzeb rozwijającego się płodu staje się wtedy szkielet matki, co w konsekwencji może prowadzić do znacznej jego demineralizacji i rozwoju osteoporozy ciężarnych [12]. Złożony metabolizm i działanie poszczególnych metabolitów witaminy D w ciąży nie są do końca poznane. Synteza 1,25(OH) 2 D pozostaje poza kontrolą klasycznych mechanizmów regulujących stężenie wapnia i fosforu, a także parathormonu. Od początku ciąży obserwuje się znaczący wzrost stężenia matczynego 1,25(OH) 2 D. Od II trymestru stężenie 1,25(OH) 2 D rośnie jeszcze szybciej, napędzane dostępnością substratu [25(OH)D]. Zależność produkcji kalcytriolu od dostępności substratu jest tu sytuacją wyjątkową, gdyż w każdym innym stanie fizjologicznym jest ona klasycznie regulowana przez homeostazę wapniową [13]. KONSEKWENCJE NIEDOBORU WITAMINY D W CIĄŻY Dane obserwacyjne sugerują związek pomiędzy niskim stężeniem 25(OH)D w ciąży a zwiększonym ryzykiem wystąpienia patologii, takich jak: cukrzyca ciążowa, stan przedrzucawkowy, zakażenia bakteryjne czy konieczność zakończenia ciąży cięciem cesarskim. Cukrzyca ciążowa Liczne badania obserwacyjne wykazały silny związek pomiędzy niedoborem witaminy D a cukrzycą typu 2. Na podstawie tych badań powstała hipoteza bliźniaczo podobnej zależności pomiędzy zaopatrzeniem w witaminę D w czasie ciąży a ryzykiem wystąpienia cukrzycy ciążowej GDM (gestational diabetes mellitus), która ma podobną patogenezę jak cukrzyca typu 2 [14 18]. Arnold i wsp. [19] w prospektywnym badaniu 652 ciężarnych, w którym oznaczali stężenie 25(OH)D w 16. tygodniu ciąży, wykazali, że stan niedoboru witaminy D wiązał się z blisko dwukrotnie większym ryzykiem rozwoju GDM. Ponadto u kobiet z niedoborem witaminy D i nadwagą lub otyłością ryzyko GDM było prawie trzykrotnie większe niż u kobiet z prawidłowym zaopatrzeniem w witaminę D i prawidłową masą ciała. Autorzy podkreślają, że oznaczenie witaminy D powinno być wykonane przed 20. tygodniem ciąży, co pozwala na uchwycenie relacji między czasem trwania niedoboru witaminy D a rozwojem GDM. Lacroix i wsp. [20] badali stężenie 25(OH)D u 655 ciężarnych w I trymestrze ciąży. Na podstawie wyników doustnego testu obciążenia glukozą OGTT (oral glucose tole- 4 ANALIZA PRZYPADKÓW. GINEKOLOGIA I POŁOŻNICTWO
rance test) wykonanego w II trymestrze, wykazano, że stężenie 25(OH)D poniżej 20 ng/ml wiązało się z blisko półtorakrotnym wzrostem ryzyka rozwoju GDM. Ponadto, niskie stężenie witaminy D było istotnie związane z wyższym wskaźnikiem HOMA-IR, niższym indeksem Matsudy i niższym wskaźnikiem ISSI-2. Wyniki te wskazują, że niedobór witaminy D w I trymestrze stanowi niezależny czynnik ryzyka rozwoju GDM oraz wiąże się z rozwojem insulinooporności. Bakteryjne zapalenie pochwy Witamina D może mieć istotne znaczenie w patogenezie i przebiegu bakteryjnego zapalenie pochwy BV (bacterial vaginosis), ponieważ wpływa na wiele elementów systemu immunologicznego [21]. Niedobór witaminy D wiąże się z większą podatnością na zakażenia wirusowe i bakteryjne, a także z upośledzeniem nadzoru immunologicznego [22 24]. W badaniu Bodnar i wsp. [25] przeprowadzonym w grupie 469 ciężarnych, wykazano, że kobiety z BV charakteryzowały się znamiennie niższym średnim stężeniem 25(OH)D w porównaniu z kobietami z prawidłową florą pochwy. Częstość występowania BV zmniejszała się istotnie wraz ze wzrostem wartości stężenia 25(OH)D do 30 ng/ml, a następnie osiągała plateau. Po odniesieniu wyników do rasy i obecności chorób przenoszonych drogą płciową, stężenia 25(OH)D wynoszące 10 i 20 ng/ml były związane odpowiednio z około 65 i 26% wzrostem ryzyka BV, w porównaniu ze stężeniem 25(OH)D powyżej 30 ng/ml. Stan przedrzucawkowy Hipowitaminoza D może brać udział w takich elementach patogenezy stanu przedrzucawkowego, jak: nieprawidłowa implantacja łożyska, angiogeneza, nasilenie stanu zapalnego, nadciśnienie i zaburzenia immunologiczne [26]. Uważa się, że kalcytriol, ogólnie polaryzując odpowiedź immunologiczną od Th1 w stronę Th2, wpływa na utrzymanie i przywracanie homeostazy oraz tolerancji immunologicznej [27], która stanowi matczyną adaptację, konieczną dla utrzymania zdrowej ciąży [28]. Badania in vitro wykazały, że podczas gdy odpowiedź prozapalna jest zazwyczaj regulowana w dół, podanie kalcytriolu prowadzi do regulacji w górę odpowiedzi komórek T regulatorowych, co zmniejsza ryzyko preeklampsji [27]. Ponadto kalcytriol może wpływać na funkcję komórek śródbłonka naczyniowego i mięśni gładkich naczyń poprzez kontrolowanie stanu zapalnego, wpływać na ciśnienie krwi poprzez bezpośrednie hamowanie wydzielania reniny [29], a także zmniejszać ryzyko preeklampsji poprzez wpływ na angiogenezę [30]. W badaniu Bodnar i wsp. [31], obejmującym 275 kobiet ciężarnych, wykazano, że niedobór witaminy D był silnym, niezależnym czynnikiem ryzyka dla wystąpienia stanu przedrzucawkowego. Stężenie 25(OH)D poniżej 15 ng/ml we wczesnej ciąży było związane z pięciokrotnym wzrostem częstości występowania stanu przedrzucawkowego. W badaniach Wei i wsp. [32] w grupie 697 ciężarnych średnie stężenie 25(OH)D oznaczane pomiędzy 24. a 26. tygodniem ciąży było istotnie niższe u kobiet, u których doszło do wystąpienia stanu przedrzucawkowego, w porównaniu do zdrowych ciężarnych. Niedobór witaminy D wiązał się z ponad trzykrotnie wyższym ryzykiem wystąpienia stanu przedrzucawkowego. Poród przedwczesny Uważa się, że aż 50% spontanicznych porodów przedwczesnych jest związanych z wystąpieniem zakażenia. Jednym z mechanizmów chroniących przed zakażeniem jest aktywacja peptydów przeciwbakteryjnych. Kalcytriol po związaniu z odpowiednimi receptorami VDR staje się czynnikiem transkrypcyjnym indukującym ekspresję genów camp i defb2, a w efekcie syntezę białek przeciwbakteryjnych: defensyn i katelicydyny. Do indukcji tych białek dochodzi między innymi w komórkach doczesnej i trofoblastu łożyska, które tworzy w ten sposób naturalną barierę dla zakażeń jaja płodowego. Witamina D sprzyja także syntezie nadtlenku wodoru i jego wydzielaniu w ludzkich monocytach, co ułatwia wewnątrzkomórkowe niszczenie drobnoustrojów. Co więcej, witamina D hamuje wytwarzanie cytokin prozapalnych, takich jak interleukina 1 i 6 oraz TNF-α, które biorą udział w patofizjologii porodu przedwczesnego. W badaniu Bodnar i wsp. [33], przeprowadzonym w grupie 2327 ciężarnych, wykazano, że u kobiet ze stężeniem 25(OH)D poniżej 20 ng/ml, w porównaniu z kobietami ze stężeniem powyżej 30 ng/ml, skorygowany współczynnik ryzyka wynosił odpowiednio 1,8 dla samoistnego porodu przedwczesnego przed 37. tygodniem ciąży, 1,9 dla porodu przedwczesnego ze wskazań medycznych przed nr 3/2017: wrzesień 5
PROBLEMY MEDYCYNY MATCZYNO-PŁODOWEJ 37. tygodniem ciąży i 2,1 dla porodu przedwczesnego przed 34. tygodniem ciąży. Ryzyko porodu przedwczesnego malało istotnie wraz ze wzrostem stężenia 25(OH)D, aż do wartości 36 ng/ml, a następnie pozostawało stałe. Wagner i wsp. [34] w analizie post-hoc dwóch badań interwencyjnych [35, 36] wykazali dużo silniejszą zależność pomiędzy wartością stężenia 25(OH) D oznaczanego w III trymestrze a czasem trwania ciąży, w porównaniu z zależnością z wartościami 25(OH)D oznaczanymi w I trymestrze. W badaniu Scholl i wsp. [44] z udziałem 1153 kobiet ciężarnych wykazano, że u badanych ze stężeniem 25(OH)D poniżej 15 ng/ml ryzyko konieczności zakończenia ciąży cięciem cesarskim wzrastało około dwukrotnie. W porównaniu z ciężarnymi ze stężeniem 25(OH) D powyżej 40 ng/ml, ryzyko porodu przedwczesnego było istotnie wyższe tylko u kobiet z niedoborem witaminy D w III trymestrze. Wyniki te mogą wyjaśniać, dlaczego w badaniach, w których stężenie 25(OH)D oznaczano we wczesnym okresie ciąży, nie udało się wykazać związku między zaopatrzeniem w witaminę D a ryzykiem porodu przedwczesnego. Cięcie cesarskie Mechanizm wpływu niedoboru witaminy D na częstszą konieczność zakończenia ciąży cięciem cesarskim można tłumaczyć faktem występowania receptorów dla witaminy D w mięśniach [37, 38]. Niedobór witaminy D wiąże się z osłabieniem mięśni proksymalnych [38] oraz niedostateczną ich wytrzymałością i siłą [39, 40]. Stężenie osoczowe wapnia, regulowane przez witaminę D, odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu mięśni gładkich we wczesnym okresie porodu [41, 42]. Papandreou i wsp. [41] wykazali obecność istotnie wyższych stężeń osoczowych wapnia u ciężarnych kobiet w momencie porodu drogami natury w porównaniu z kobietami w terminie porodu przed rozpoczęciem czynności skurczowej lub które nie rozpoczęły czynności skurczowej przed cięciem cesarskim. Przypuszcza się, że wyższe stężenie osoczowe wapnia ma znaczenie w rozpoczęciu czynności skurczowej. Możliwe, że niedobór witaminy D, który powoduje nieznaczne obniżenie osoczowego wapnia, ma wpływ na siłę zarówno mięśni szkieletowych, jak i gładkich, a tym samym może odgrywać istotną rolę w rozpoczęciu wczesnej czynności porodowej. Istnieją hipotezy, że niedobór witaminy D może mieć związek z niektórymi tylko typami wskazań do cięć cesarskich (m.in. dysproporcja główkowo- -miedniczna lub brak postępu porodu), w odróżnieniu od innych wskazań, takich jak poród pośladkowy [43]. W badaniu Scholl i wsp. [44] z udziałem 1153 kobiet ciężarnych wykazano, że u badanych ze stężeniem 25(OH)D poniżej 15 ng/ml ryzyko konieczności zakończenia ciąży cięciem cesarskim wzrastało około dwukrotnie. Autorzy podkreślają, że niedobór witaminy D wiązał się ze zwiększonym ryzykiem konieczności zakończenia ciąży cięciem cesarskim w przypadkach przedłużającego się porodu. ZALEŻNOŚĆ STĘŻENIA 25(OH)D U CIĘŻARNYCH OD SUPLEMENTACJI WITAMINĄ D W codziennej praktyce klinicznej jedynym dostępnym źródłem umożliwiającym określenie suplementowanej dawki witaminy D są informacje uzyskane z wywiadów od kobiety ciężarnej. Z polskich badań wykorzystujących kwestionariusze do oceny spożycia witaminy D wynika, że ciężarne stosują bardzo różne dawki suplementacyjne. Autorzy wykazali istnienie silnej korelacji między deklarowaną dawką suplementacyjną a stężeniem 25(OH)D w końcowym okresie ciąży. Ponadto, w miarę wzrostu stosowanej dawki witaminy D wzrastało stężenie 25(OH)D oceniane po porodzie [1]. Informacje na temat skuteczności suplementacji określonymi, często skrajnie różnymi, dawkami witaminy D w okresie ciąży pochodzą głównie z niezbyt licznych badań interwencyjnych. Hollis i wsp. [36] w randomizowanym badaniu włączyli do badania 350 kobiet ciężarnych pomiędzy 12. a 16. tygodniem ciąży. Kobiety rozpoczynające badania ze stężeniem 25(OH)D poniżej 40 ng/ml były losowo przydzielane do jednej z trzech grup, otrzymujących kolejno: 400, 2000 lub 4000 IU/d. 6 ANALIZA PRZYPADKÓW. GINEKOLOGIA I POŁOŻNICTWO
Te, które miały stężenie między 40 a 60 ng/ ml, były losowo przydzielane do grupy 400 lub 2000 IU/d, a te, których stężenie było wyższe niż 60 ng/ml do grupy 400 IU/d. Średnie stężenie 25(OH)D mierzone w okresie okołoporodowym różniło się istotnie między poszczególnymi grupami, z najwyższą wartością w grupie 4000 IU/d. Względne prawdopodobieństwo prawidłowego zaopatrzenia w witaminę D różniło się istotnie pomiędzy grupami 2000 i 400 IU/d oraz 4000 i 400 IU/d, natomiast różnica pomiędzy grupami 2000 i 4000 IU/d nie była istotna. Może to wskazywać na dawkę 2000 IU/d jako wystarczająco skuteczną dla uzyskania prawidłowego zaopatrzenia w witaminę D u ciężarnych, które rozpoczynają ciążę z optymalnym lub suboptymalnym stężeniem 25(OH)D. U kobiet z jej niedoborem może istnieć konieczność stosowania dawki terapeutycznej, np. 4000 IU/d. Aby uniknąć niepowodzeń terapeutycznych konieczne jest wykonanie badania stężenia 25(OH)D w I trymestrze ciąży. Takie postępowanie umożliwiałoby indywidualne dobranie skutecznej dawki suplementacji, zwłaszcza w grupie kobiet z hipowitaminozą D. PIŚMIENNICTWO 1. Misiorowska J., Witwicki J.M., Misiorowski W. i wsp. Evaluation of vitamin D status in pregnant women in Warsaw preliminary report. Post. Nauk Med. 2015; 28(12): 820 824. 2. Bartoszewicz Z., Kondracka A., Krasnodębska- Kiljańska M. i wsp. Vitamin D insufficiency in healthy pregnant women living in Warsaw. Ginekol. Pol. 2013; 84(5): 363 367. 3. Domaracki P., Sadlecki P., Odrowaz-Sypniewska G. i wsp. Serum 25(OH) vitamin D levels in Polish women during pregnancies complicated by hypertensive disorders and gestational diabetes. Int. J. Mol. Sci. 2016; 17(10): E1574. 4. Skowrońska-Jóźwiak E., Adamczewski Z., Tyszkiewicz A. i wsp. Assessment of adequacy of vitamin D supplementation during pregnancy. Ann. Agric. Environ. Med. 2014; 21(1): 198 200. 5. Skowrońska-Jóźwiak E., Lebiedzińska K., Smyczyńska J. i wsp. Effects of maternal vitamin D status on pregnancy outcomes, health of pregnant women and their offspring. Neuro. Endocrinol. Lett. 2014; 35(5): 367 372. 6. Holick M.F., Binkley N.C., Bischoff-Ferrari H.A. i wsp. Evaluation, treatment, and prevention of vitamin D deficiency: an Endocrine Society clinical practice guideline. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2011; 96(7): 1911 1930. 7. Płudowski P., Karczmarewicz E., Bayer M. i wsp. Practical guidelines for the supplementation of vitamin D and the treatment of deficits in Central Europe recommended vitamin D intakes in the general population and groups at risk of vitamin D deficiency. Endokrynol. Pol. 2013; 64(4): 319 327. 8. Karowicz-Bilińska A., Nowak-Markwitz E., Opala T. i wsp. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Ginekol. Pol. 2014; 85(5): 395 399. 9. Wagner C.L., Taylor S.N., Johnson D.D. i wsp. The role of vitamin D in pregnancy and lactation: emerging concepts. Womens Health Lond. Engl. 2012; 8(3): 323 340. 10. Feldman D., Pike J.W., Glorieux F. Vitamin D. 2 nd ed. Academic Press, New York 2004. 11. Kovacs C.S. Vitamin D in pregnancy and lactation: maternal, fetal, and neonatal outcomes from human and animal studies. Am. J. Clin. Nutr. 2008; 88(2): 520S 528S. 12. Misiorowska J., Misiorowski W. Rola witaminy D w ciąży. Post. Nauk Med. 2014; 27(12): 865 871. 13. Hollis B.W., Wagner C.L. Vitamin D and pregnancy: skeletal effects, nonskeletal effects, and birth outcomes. Calcif Tissue Int. 2013; 92(2): 128 139. 14. Pittas A.G., Lau J., HU F. i wsp. The role of vitamin D and calcium in type 2 diabetes. A systematic review and meta-analysis. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2007; 92(6): 2017 2029. 15. Ozfirat Z., Chowdhury T.A. Vitamin D deficiency and type 2 diabetes. Postgrad. Med. J. 2010; 86(1011): 18 25; quiz 24. 16. Palomer X., González-Clemente J.M., Blanco-Vaca F. i wsp. Role of vitamin D in the pathogenesis of type 2 diabetes mellitus. Diabetes Obes. Metab. 2008; 10(3): 185 197. 17. Watanabe R.M., Black M.H., Xiang A.H. i wsp. Genetics of gestational diabetes mellitus and type 2 diabetes. Diabetes Care 2007; 30(suppl. 2): S134 140. 18. Buchanan T.A. Pancreatic B-cell defects in gestational diabetes: implications for the pathogenesis and prevention of type 2 diabetes. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2001; 86(3): 989 993. nr 3/2017: wrzesień 7
PROBLEMY MEDYCYNY MATCZYNO-PŁODOWEJ 19. Arnold D.L., Enquobahrie D.A., Qiu C. i wsp. Early pregnancy maternal vitamin D concentrations and risk of gestational diabetes mellitus. Paediatr. Perinat. Epidemiol. 2015; 29(3): 200 210. 20. Lacroix M., Battista M.-C., Doyon M. i wsp. Lower vitamin D levels at first trimester are associated with higher risk of developing gestational diabetes mellitus. Acta Diabetol. 2014; 51(4): 609 616. 21. Hewison M. Vitamin D and innate immunity. Curr. Opin. Investig. Drugs Lond. Engl. 2008; 9(5): 485 490. 22. Adorini L. Intervention in autoimmunity: the potential of vitamin D receptor agonists. Cell Immunol. 2005; 233(2): 115 124. 23. Cantorna M.T. Vitamin D and its role in immunology: multiple sclerosis, and inflammatory bowel disease. Prog. Biophys. Mol. Biol. 2006; 92(1): 60 64. 24. Liu P.T., Stenger S., Tang D.H. i wsp. Cutting edge: vitamin D-mediated human antimicrobial activity against Mycobacterium tuberculosis is dependent on the induction of cathelicidin. J. Immunol. 2007; 179(4): 2060 2063. 25. Bodnar L.M., Krohn M.A., Simhan H.N. Maternal vitamin D deficiency is associated with bacterial vaginosis in the first trimester of pregnancy. J. Nutr. 2009; 139(6): 1157 1161. 26. Bodnar L.M., Simhan H.N., Catov J.M. i wsp. Maternal vitamin D status and the risk of mild and severe preeclampsia. Epidemiol. Camb. Mass. 2014; 25(2): 207 214. 27. Hewison M. Vitamin D and immune function: autocrine, paracrine or endocrine? Scand. J. Clin. Lab. Investig. 2012; 243(suppl.): 92 102. 28. Erlebacher A. Mechanisms of T cell tolerance towards the allogeneic fetus. Nat. Rev. Immunol. 2013; 13(1): 23 33. 29. Li Y.C., Kong J., Wei M. i wsp. 1,25-Dihydroxyvitamin D 3 is a negative endocrine regulator of the reninangiotensin system. J. Clin. Invest. 2002; 110(2): 229 238. 30. Grundmann M., Haidar M., Placzko S. i wsp. Vitamin D improves the angiogenic properties of endothelial progenitor cells. Am. J. Physiol. Cell Physiol. 2012; 303(9): C954 C962. 31. Bodnar L.M., Catov J.M., Simhan H.N. i wsp. Maternal vitamin D deficiency increases the risk of preeclampsia. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2007; 92(9): 3517 3522. 32. Wei S.Q., Audibert F., Hidiroglou N. i wsp. Longitudinal vitamin D status in pregnancy and the risk of pre-eclampsia. BJOG Int. J. Obstet. Gynaecol. 2012; 119(7): 832 839. 33. Bodnar L.M., Platt R.W., Simhan H.N. Early- -pregnancy vitamin D deficiency and risk of preterm birth subtypes. Obstet. Gynecol. 2015; 125(2): 439 447. 34. Wagner C., Baggerly C., McDonnell S. i wsp. Post-hoc comparison of vitamin D status at three timepoints during pregnancy demonstrates lower risk of preterm birth with higher vitamin D closer to delivery. J. Steroid. Biochem. Mol. Biol. 2015; 148: 256 260. 35. Wagner C.L., McNeil R., Hamilton S.A. i wsp. A randomized trial of vitamin D supplementation in 2 community health center networks in South Carolina. Am. J. Obstet. Gynecol. 2013; 208(2): 137.e1 13. 36. Hollis B.W., Johnson D., Hulsey T.C. i wsp. Vitamin D supplementation during pregnancy: double-blind, randomized clinical trial of safety and effectiveness. J. Bone. Miner. Res. 2011; 26(10): 2341 2357. 37. Holick M.F. Vitamin D deficiency. N. Engl. J. Med. 2007; 357(3): 266 281. 38. Bischoff-Ferrari H.A., Giovannucci E., Willett W.C. i wsp. Estimation of optimal serum concentrations of 25-hydroxyvitamin D for multiple health outcomes. Am. J. Clin. Nutr. 2006; 84(1): 18 28. 39. Ceglia L. Vitamin D and its role in skeletal muscle. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care 2009; 12(6): 628 633. 40. Staud R. Vitamin D: more than just affecting calcium and bone. Curr. Rheumatol. Rep. 2005; 7(5): 356 364. 41. Papandreou L., Chasiotis G., Seferiadis K. i wsp. Calcium levels during the initiation of labor. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol. 2004; 115(1): 17 22. 42. Hofmeyr G.J., Atallah A.N., Duley L. Calcium supplementation during pregnancy for preventing hypertensive disorders and related problems. Cochrane Database Syst. Rev. 2006; (3): CD001059. 43. Merewood A., Mehta S.D., Chen T.C. i wsp. Association between vitamin D deficiency and primary cesarean section. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2009; 94(3): 940 945. 44. Scholl T.O., Chen X., Stein P. Maternal vitamin D status and delivery by cesarean. Nutrients 2012; 4(4): 319 330. 8 ANALIZA PRZYPADKÓW. GINEKOLOGIA I POŁOŻNICTWO