Polskie gospodarstwa roślinne na tle gospodarstw węgierskich i niemieckich

INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Polskie gospodarstwa roślinne na tle gospodarstw węgierskich i niemieckich nr 19 2011 Wojciech Ziętara Marek Zieliński KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ W WARUNKACH GLOBALIZACJI I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

Polskie gospodarstwa roślinne na tle gospodarstw węgierskich i niemieckich

Polskie gospodarstwa roślinne na tle gospodarstw węgierskich i niemieckich Praca pod redakcją naukową prof. dr. hab. Wojciecha Ziętary Autorzy: prof. dr hab. Wojciech Ziętara mgr inż. Marek Zieliński W badaniach uczestniczyła mgr Zofia Mirkowska

Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych w zadaniu Mo liwo ci poprawy efektywno ci funkcjonowania poszczególnych grup polskich gospodarstw rolnych na tle dokona analogicznych grup gospodarstw z wybranych krajów unijnych. Celem zadania jest ustalenie mo liwo ci i zakresu poprawy efektywno ci funkcjonowania polskich gospodarstw rolnych nastawionych na produkcj ro linn na tle analogicznych gospodarstw w wybranych krajach Unii Europejskiej. Recenzent prof. dr hab. Bogdan Klepacki Korekta Krystyna Mirkowska Joanna Gozdera Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt ok adki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN 978-83-7658-184-2 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywno ciowej Pa stwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. wi tokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

SPIS TRE CI 1. WPROWADZENIE (prof. dr hab. Wojciech Zi tara, mgr in. Marek Zieli ski)... 9 1.1. Postawienie problemu badawczego... 9 1.2. Cel bada i hipotezy badawcze... 11 1.3. Metody badawcze... 12 1.3.1. Metody wyboru obiektów badawczych... 12 1.3.2. ród a i metody pozyskiwania danych... 12 1.3.3. Metody przetwarzania danych i prezentacji wyników bada... 13 1.4. Zakres pracy... 15 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROLNICTWA POLSKIEGO NA TLE W GIERSKIEGO I NIEMIECKIEGO (prof. dr hab. Wojciech Zi tara)... 16 2.1. Powierzchnia i struktura u ytków rolnych... 16 2.2. Poziom zatrudnienia w rolnictwie w Polsce, na W grzech i w Niemczech w latach 2000-2008... 17 2.3. Struktura obszarowa gospodarstw w analizowanych krajach w latach 2005-2007... 19 2.4. Organizacja produkcji i produkcyjno ziemi w analizowanych krajach w latach 2000-2007... 20 2.5. Podsumowanie... 25 3. OCENA POTENCJA U PRODUKCYJNEGO, ORGANIZACJI PRODUKCJI, KOSZTÓW I EFEKTÓW GOSPODARSTW ZBO OWYCH TYP 13 W LATACH 2006-2008 (prof. dr hab. Wojciech Zi tara)... 26 3.1. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 4-8... 26 3.2. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 8-16... 31 3.4. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 16-40... 36 3.5. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 40-100... 42 3.6. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej powy ej 100... 47 4. OCENA POTENCJA U PRODUKCYJNEGO, ORGANIZACJI PRODUKCJI, KOSZTÓW I EFEKTÓW GOSPODARSTW RO LINNYCH Z POZOSTA YMI UPRAWAMI POLOWYMI TYP 14 W LATACH 2006-2008 (prof. dr hab. Wojciech Zi tara)... 53 4.1. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 4-8... 53 4.2. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 8-16... 56 4.3. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 16-40... 59 4.4. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 40-100... 65 4.5. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej powy ej 100... 70

5. POTENCJA PRODUKCYJNY, ORGANIZACJA PRODUKCJI, KOSZTY I EFEKTY EKONOMICZNE GOSPODARSTW RO LINNYCH W LATACH 2006-2008 W ZALE NO CI OD WIELKO CI EKONOMICZNEJ W POLSCE, NA W GRZECH I W NIEMCZECH (prof. dr hab. Wojciech Zi tara)... 76 5.1. Potencja produkcyjny, organizacja produkcji, koszty i efekty ekonomiczne gospodarstw zbo owych (typ 13) w latach 2006-2008 w zale no ci od wielko ci ekonomicznej w Polsce, na W grzech i w Niemczech... 76 5.1.1. Potencja produkcyjny... 76 5.1.2. Organizacja i struktura produkcji... 80 5.1.3. Koszty produkcji ogó em i bezpo rednie... 81 5.1.4. Efekty produkcyjne i ekonomiczne... 85 5.2. Potencja produkcyjny, organizacja produkcji, koszty i efekty w gospodarstwach ro linnych z pozosta ymi uprawami polowymi (typ 14) w latach 2006-2008 w zale no ci od wielko ci ekonomicznej w Polsce, na W grzech i w Niemczech... 92 5.2.1. Potencja produkcyjny... 92 5.2.2. Organizacja i struktura produkcji... 96 5.2.3. Koszty produkcji ogó em i bezpo rednie... 98 5.2.4. Efekty produkcyjne i ekonomiczne... 102 6. POTENCJA PRODUKCYJNY, ORGANIZACJA PRODUKCJI, KOSZTY I EFEKTY W GOSPODARSTWACH ZBO OWYCH (TYP 13) I Z POZOSTA YMI UPRAWAMI (TYP 14) W BADANYCH KRAJACH W LATACH 2006-2008 (prof. dr hab. Wojciech Zi tara)... 109 6.1. Ocena gospodarstw zbo owych i z pozosta ymi uprawami w latach 2006-2008 w Polsce, na W grzech i w Niemczech... 109 7. OCENA GOSPODARSTW ZBO OWYCH I Z POZOSTA YMI UPRAWAMI POLOWYMI, KTÓRE W LATACH 2006-2008 PERMANENTNIE ODTWARZA Y LUB NIE ODTWARZA Y MATERII ORGANICZNEJ W GLEBIE (mgr in. Marek Zieli ski)... 119 7.1. Uwagi wst pne... 119 7.2. Metoda opracowania... 120 7.3. Potencja produkcyjny, organizacja produkcji, koszty i efekty gospodarstw zbo owych (typ 13), które w latach 2006-2008 permanentnie odtwarza y lub nie odtwarza y materii organicznej w glebie.... 123 7.4. Potencja produkcyjny, organizacja produkcji, koszty i efekty gospodarstw z pozosta ymi uprawami polowymi (typ 14), które w latach 2006-2008 permanentnie odtwarza y/nie odtwarza y materii organicznej w glebie... 127 7.5. Podsumowanie... 131 8. CZYNNIKI ISTOTNIE DETERMINUJ CE ZMIAN DOCHODU Z DZIA ALNO CI ROLNICZEJ I ROZWÓJ POLSKICH GOSPODARSTW Z TYPOW PRODUKCJ RO LINN (mgr in. Marek Zieli ski)... 132

8.1. Ocena wp ywu czynników istotnie determinuj cych dochodu z dzia alno ci rolniczej... 132 8.2. Ocena wp ywu czynników istotnie determinuj cych rozwój... 136 8.3. Podsumowanie... 142 9. PRÓBA OKRE LENIA OPTYMALNEJ WIELKO CI EKONOMICZNEJ GOSPODARSTW RO LINNYCH W BADANYCH KRAJACH (prof. dr hab. Wojciech Zi tara, mgr in. Marek Zieli ski)... 144 9.1. Uwagi metodyczne... 144 9.2. Okre lenie optymalnej wielko ci ekonomicznej gospodarstw zbo owych (typ 13)... 145 9.3. Okre lenie optymalnej wielko ci ekonomicznej gospodarstw ro linnych z pozosta ymi uprawami (typ 14)... 146 10. PODSUMOWANIE (prof. dr hab. Wojciech Zi tara, mgr in. Marek Zieli ski)... 148 ANEKS... 153 LITERATURA... 161

1.1. Postawienie problemu badawczego 1. WPROWADZENIE Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej po 1989 roku spowodowa o daleko id ce y w strukturze produkcji rolniczej w Polsce. By y one skutkiem popytu na produkty rolnicze, spowodowanego urynkowieniem cen zbytu produktów rolniczych i cen detalicznych produktów spo ywczych, a przede wszystkim cen rodków do produkcji rolniczej. W poprzednim systemie gospodarki planowej obowi zywa paradygmat maksymalizacji produkcji rolniczej i taniej ywno ci, który prowadzi do marnotrawstwa na wielk skal. Bardzo istotne y wyst pi y w strukturze produkcji ro linnej, a szczególnie w strukturze zasiewów, w której zwi kszy si udzia zbó. W 1990 roku, pierwszym roku przemian, udzia zbó wynosi 59,9%. Z przyrodniczego punktu widzenia ten udzia nale y oceni jako racjonalny. W 2008 roku udzia zbó w strukturze zasiewów zwi kszy si do 74%. Oceni go nale y, jako wysoki, utrudniaj cy gospodarowanie zgodne z wymogami dobrych praktyk rolniczych 1. Przy tak wysokim udziale zbó trudno zachowa racjonalne nast pstwo ro lin. W 1990 r. struktura zasiewów by a bardziej zrównowa ona. Znacz cy by udzia okopowych, który wynosi 16%, w tym ziemniaków 12,9% i pastewnych 14,1%. Udzia oleistych wynosi 3,7%. W 2008 roku, zwi kszenie udzia u zbó do 74% nast pi o kosztem spadku okopowych do 6,3% (o 9,7 punktu procentowego p.p.) i pastewnych do 8% (o 6,1 p.p.), przy jednoczesnym wzro cie udzia u oleistych, g ównie rzepaku i rzepiku, z 3,7% do 6,8% (o 3,1 p.p.). Aktualna struktura zasiewów, wg stanu z 2008 r. jest wysoce niekorzystna, z przyrodniczego punktu widzenia. Stanowi powa ne utrudnienie w kszta towaniu w a ciwego nast pstwa ro lin. W 2007 roku liczba gospodarstw specjalizuj cych si w produkcji ro linnej wynosi a 643,3 tys., a ich udzia w ogólnej liczbie gospodarstw wynosi 22%. Przy wzi ciu pod uwag gospodarstw o powierzchni powy ej 1 ha u ytków rolnych, liczba gospodarstw ro linnych wynosi a w tym roku 457,3 tys., a ich udzia wzrós do 26,2%. Natomiast przy wzi ciu pod uwag gospodarstw o wielko ci ekonomicznej powy ej 4, tj. grupy obj tej systemem FADN (Farm Accountancy Data Network), to ich liczba w 2007 roku wynosi a 466,9 tys., a w ród nich 64,1 tys. (13,7%) to gospodarstwa wyspecjalizowane w uprawach polowych. Ponadto w gospodarstwach o powierzchni powy ej 5 ha u yt- 1 J. Ku, K. Jo czyk: 2005, Dobra praktyka rolnicza w gospodarstwie rolnym, ODR Radom. 9

ków rolnych i jednocze nie o wielko ci powy ej 4 uprawia si 84,5% ca kowitej powierzchni zbó, 97,2% powierzchni rzepaku i rzepiku oraz 98,3% ca kowitej powierzchni buraków cukrowych. Wed ug Powszechnego Spisu Rolnego w 2010 r. by o 846 tys. gospodarstw ro linnych, a ich udzia w ogólnej liczbie gospodarstw wynosi 37,1% 2. Bior c pod uwag podane wy ej dane, nale y stwierdzi, e gospodarstwa nastawione na produkcj ro linn, w tym zbo owe i z podstawowymi uprawami polowymi, odgrywaj istotn rol w polskim rolnictwie i uzasadnione jest badanie ich organizacji i ekonomiki. Mo na przyj z du ym prawdopodobie stwem, e ta grupa gospodarstw pozostanie trwa ym elementem polskiego rolnictwa. Wynika to z przekonania, e specjalizacja gospodarstw jest wa nym sposobem zwi kszania ich efektywno ci i konkurencyjno ci. Mimo e gospodarstwa rolnicze w minimalnym zakresie bezpo rednio konkuruj z gospodarstwami z innych krajów, to s ród em surowców dla przedsi biorstw ze sfery handlu i przetwórstwa, które bezpo rednio konkuruj na rynku unijnym i nie tylko. W tych przedsi biorstwach istotnym czynnikiem decyduj cym o ich efektywno ci i konkurencyjno ci s koszty surowców. Z tego wzgl du, gospodarstwa rolnicze, mimo e bezpo rednio nie konkuruj na rynkach zagranicznych, to po rednio wp ywaj na konkurencyjno polskiej gospodarki, a szczególnie rolnictwa. Innym bardzo wa nym argumentem przemawiaj cym za potrzeb bada tych gospodarstw s wyst puj ce zagro enia zwi zane z jednostronnym wykorzystaniem ziemi. Gospodarstwa nastawione na produkcj ro linn najcz ciej maj charakter gospodarstw bezinwentarzowych, czyli nie prowadz cych produkcji zwierz cej. Wyst puje w zwi zku z tym zagro enie spadku substancji organicznej w glebie i w konsekwencji obni enie warto ci plonotwórczej ziemi 3. Co wa ne, w gospodarstwach tego typu wyst puje wi ksze obci enie nawozami mineralnymi i chemicznymi rodkami ochrony ro lin, w tym rodkami chwastobójczymi. Te niekorzystne z przyrodniczego punktu widzenia cechy gospodarstw nastawionych na produkcj ro linn dodatkowo przemawiaj za potrzeb bada tych gospodarstw w celu zweryfikowania funkcjonuj cych opinii, a tak e oceny ich potencja u produkcyjnego, kosztów i efektów. Po dane by oby równie okre lenie kierunków i mo liwo ci ich rozwoju. Odpowiedzi wymaga równie pytanie, jak powinny by zorganizowane i pro- 2 Powszechny Spis Rolny 2010, GUS. 3 Nie jest to jednak ani nowa, ani odosobniona opinia. Literatura na ten temat jest znana i bardzo obfita. Jak podkre la My ków (1984) wzrost zawarto ci próchnicy w glebie czy si ze wzrostem jej urodzajno ci, co z kolei prowadzi do popodnoszenia plonów ro lin uprawnych. Inaczej mówi c, wed ug Kusia (2011): miar poprawno ci gospodarowania jest utrzymanie zrównowa onego bilansu materii organicznej gleby. 10

wadzone gospodarstwa nastawione na produkcj ro linn, przy jednoczesnym spe nieniu warunku przyjazno ci dla rodowiska przyrodniczego. Jest to podstawowy warunek prowadzenia produkcji rolniczej zapewniaj cy utrzymanie, a nawet zwi kszanie potencja u produkcyjnego ziemi, która jest tym specyficznym rodkiem produkcji, który w a ciwie u ytkowany nie obni a swojego potencja u produkcyjnego (Urban 1984, Górny 1991, Grzelak 2010). 1.2. Cel bada i hipotezy badawcze Zasadniczym celem bada jest ocena dzia alno ci i okre lenie mo liwo ci poprawy efektywno ci funkcjonowania polskich gospodarstw nastawionych na produkcj ro- linn w nast puj cych typach rolniczych, wed ug systematyki FADN 4 : - gospodarstwa specjalistyczne zbo owe, oleiste i bia kowe (typ 13), - gospodarstwa z podstawowymi uprawami polowymi (typ 14). Przyj ty cel badawczy zostanie osi gni ty poprzez realizacj nast puj cych zada badawczych: - okre lenie potencja u produkcyjnego polskich gospodarstw ro linnych na tle gospodarstw w tych samych typach produkcyjnych w wybranych krajach Unii Europejskiej (UE), - okre lenie organizacji produkcji ro linnej w badanych typach gospodarstw i krajach, - obliczenie i ocena kosztów produkcji w uk adzie rodzajowym w badanych gospodarstwach, - okre lenie i ocena produktywno ci i efektywno ci polskich gospodarstw na tle gospodarstw z wybranych krajów, - okre lenie pozycji konkurencyjnej polskich gospodarstw w wybranych typach produkcyjnych w stosunku do analogicznych gospodarstw z badanych krajów, - okre lenie czynników determinuj cych efektywno i kierunki rozwoju polskich gospodarstw w zale no ci od wielko ci ekonomicznej i typu warunków produkcyjnych, przy wykorzystaniu metod ekonometrycznych. W opracowaniu przyj to nast puj ce hipotezy badawcze: 1) Potencja produkcyjny badanych polskich gospodarstw nie jest w pe ni wykorzystany, zw aszcza w porównaniu do gospodarstw niemieckich. 2) Aktualnie w wi kszo ci badanych polskich gospodarstwach z typow produkcj ro- linn wyst puje niezrównowa ony bilans substancji organicznej w glebie. 3) Gospodarstwa ro linne z dodatnim bilansem substancji organicznej w glebie uzyskuj wy sze efekty produkcyjne i ekonomiczne. 4 Farm Accountancy Data Network (Sie Danych Rachunkowych Gospodarstw Rolnych) 11

1.3. Metody badawcze 1.3.1. Metody wyboru obiektów badawczych Obiektami badawczymi s gospodarstwa z Polski, W gier i Niemiec. W doborze krajów do bada zastosowano dobór celowy, w celu oceny polskich gospodarstw na tle analogicznych gospodarstw z krajów o zbli onej strukturze gospodarstw i podobnych warunkach produkcji. Z tego wzgl du wybrano Niemcy, jako najbli szego s siada Polski, reprezentuj ce jednocze nie kraje Starej Unii (UE-15) i W gry (reprezentant UE-12), ze wzgl du na podobne warunki produkcji i struktur agrarn. Bezpo rednimi s siadami s Czechy i S owacja. W tych krajach wyst puje jednak odmienna struktura obszarowa gospodarstw, w której dominuj du e gospodarstwa pod wzgl dem powierzchni, powsta e na bazie tamtejszych rolniczych spó dzielni produkcyjnych i pa stwowych gospodarstw rolnych. Przedmiotem bada zosta y grupy gospodarstw obj te systemem FADN, wyodr bnione wg wielko ci ekonomicznej wyra onej w. Pod uwag wzi to nast puj ce klasy wielko ci gospodarstw: 4-8 ; 8-16 ; 16-40 ; 40-100 i powy ej 100 5. Polskie gospodarstwa z dwóch pierwszych grup porównano z gospodarstwami w gierskimi, gdy w Niemczech systemem FADN obj te s gospodarstwa o wielko ci 16 i wi ksze. Badaniami obj to wymienione grupy gospodarstw w latach 2006-2008. Dane z roku 2009 dotychczas by y niedost pne. 1.3.2. ród a i metody pozyskiwania danych Podstawowym materia em ród owym by y dane rachunkowe zgromadzone w systemie FADN, zawieraj ce informacje umo liwiaj ce dokonanie charakterystyki badanych gospodarstw pod wzgl dem potencja u produkcyjnego, organizacji produkcji, kosztów i efektów. Uzupe niaj ce ród a stanowi y dane statystyczne pochodz ce z roczników statystycznych i literatury. 5 Europejska miara wielko ci ekonomicznej gospodarstwa (European Size Unit), jej odpowiednikiem jest równowarto 1200 euro nadwy ki bezpo redniej. 12

1.3.3. Metody przetwarzania danych i prezentacji wyników bada Podstawow metod zastosowan w opracowaniu by a metoda opisowa, z wykorzystaniem zestawie tabelarycznych. Wykorzystana zosta a przy charakterystyce potencja u produkcyjnego, organizacji produkcji, poziomu kosztów i efektów badanych gospodarstw. Do oceny uzyskiwanych wyników wykorzystano metod porównawcz. Do okre lenia wp ywu wybranych czynników na efekty gospodarowania zastosowano metod regresji prostej i wielorakiej, a do okre lenia kierunków rozwoju gospodarstw wykorzystano metod modelowania probitowego. Charakterystyki potencja u produkcyjnego badanych gospodarstw, organizacji produkcji, poziomu kosztów i efektów dokonano przy wykorzystaniu nast puj cych wska ników: I. Potencja produkcyjny gospodarstw: 1) Wielko ekonomiczna gospodarstw wyra ona w, 2) Powierzchnia u ytków rolnych w ha, 3) Udzia gruntów dzier awionych (%), 4) Nak ady pracy ogó em (AWU/gospodarstwo), 5) Udzia pracy w asnej (FWU/AWUx100), 6) Warto aktywów (tys. euro/ha), 7) Warto aktywów (tys. euro/awu), 8) Udzia rodków trwa ych w aktywach (%), 9) Udzia kapita ów w asnych w pasywach (%). II. Organizacja produkcji: 1) Udzia zbó w powierzchni zasiewów i w UR (%), 2) Udzia pozosta ych upraw w pow. zasiewów i w UR (%), 3) Obsada zwierz t w sztukach du ych/100 ha UR, 4) Udzia produkcji ro linnej w produkcji ogó em (%), 5) Udzia produkcji zwierz cej w produkcji ogó em (%), 6) Udzia produkcji pozosta ej w produkcji ogó em (%), 7) Udzia produkcji przekazanej do gosp. domowego (%). III. Poziom kosztów w uk adzie rodzajowym: 1) Koszty ogó em (tys. euro/ha), 2) Koszty bezpo rednie (tys. euro/ha), 3) Koszty rodków ochrony ro lin (tys. euro/ha), 4) Koszty nasion ogó em (tys. euro/ha), 5) w tym koszty nasion w asnych (tys. euro/ha), 6) Koszt pracy najemnej (tys. euro/ha), 7) Koszt odsetek (tys. euro/ha), 13

8) Koszt czynszu dzier awnego (tys. euro/ha), 9) Koszt amortyzacji (tys. euro/ha). IV. Produktywno i efektywno gospodarstw: 1) Plony pszenicy (dt/ha), 2) Plony kukurydzy (dt/ha), 3) Produktywno ziemi (produkcja tys. euro/ha), 4) Produktywno aktywów (produkcja/aktywa krotno ), 5) Produktywno rodków obrotowych (produkcja/ rodki obrotowe krotno ), 6) Wydajno pracy (produkcja tys. euro/awu), 7) Dochodowo ziemi (dochód z gosp. tys. euro/ha), 8) Dochodowo aktywów (dochód z gosp./aktywa %), 9) Op acalno produkcji (produkcja/koszty %), 10) Dochodowo pracy w asnej (dochód z gosp. tys. euro/fwu), 11) Rentowno produkcji (dochód z gosp./produkcja %), 12) Dochód z zarz dzania (tys. euro/gospodarstwo), 13) Parytet dochodu z gospodarstwa (%), 13A) w stosunku do op aty pracy najemnej w rolnictwie (%), 13B) w stosunku do op aty w gospodarce narodowej (%), 14) Stopa inwestycji netto (%). Podane wy ej wska niki obliczono dla wszystkich grup gospodarstw z badanych krajów dla ka dego roku. Nast pnie obliczono rednie z trzech lat i wska niki, przyjmuj c warto ci z 2006 roku = 100. Przeprowadzone obliczenia wykaza y, e warto ci rednie z poszczególnych klas wielko ciowych by y zbli one do warto ci rodkowych. Na tej podstawie mo na przyj, e warto ci rednie w a ciwie charakteryzuj poszczególne klasy wielko ciowe gospodarstw. Dochód z zarz dzania obliczono wg ni ej podanej formu y: Dochód z zarz dzania = dochód z gospodarstwa rolnego koszty pracy w asnej koszty w asnej ziemi koszty kapita u w asnego Za podstaw obliczenia kosztów pracy w asnej, przyj to poziom op aty pracy najemnej stosowany w klasie wielko ci ekonomicznej gospodarstw w danym kraju. Analogiczne rozwi zanie przyj to w odniesieniu do kosztów u ycia w asnej ziemi, przyjmuj c poziom czynszu dzier awnego w danej klasie wielko- ciowej i kraju. Natomiast koszt kapita u w asnego przyj to na poziomie oprocentowania obligacji dziesi cioletnich rednich z lat 2006-2008, w ka dym z badanych krajów. Przyj ty poziom kosztów w asnych czynników produkcji podano w tabeli 1.1. 14

Tabela 1.1 Koszty u ycia w asnych czynników produkcji w badanych gospodarstwach w latach 2006-2008 Wielko gosp. () Kraje 4-8 8-16 16-40 40-100 >100 Polska-typ13 typ 14 W gry-typ 13 typ14 Niemcy -typ 13 typ 14 Kraje Polska-typ 13 typ 14 W gry-typ 13 typ 14 Niemcy-typ 13 typ 14 Kraje 46,1 63,9 49,1 - - - 1,70 1,68 2,40 - - - 37,4 50,6 57,5 62,6 - - 1,70 1,57 2,70 1,98 - - Koszt pracy w gospodarce narodowej Koszty ziemi (euro/ha) 38,8 63,9 61,1 55,7 179,1 116,0 Koszty pracy (euro/rbh) 1,80 1,57 2,50 2,12 7,50 5,52 43,7 62,6 72,9 70,2 184,3 125,4 2,30 1,91 2,70 2,70 8,50 5,85 58,0 56,3 84,6 108,5 192,7 1o4,8 3,70 3,98 4,20 3,95 11,40 9,75 Koszt kapita u (wed ug obligacji 10- letnich) Polska 2,62 5,59 W gry 4,54 4,62 Niemcy 19,23 3,98 ród o: Obliczenia w asne na podstawie FADN i Statistisches Jahrbuch über Ernährung, Landwirtschaft und Forster 2010. 1.4. Zakres pracy Przedmiotem bada s gospodarstwa nastawione na produkcj ro linn, obj te systemem FADN z Polski, W gier i Niemiec obejmuj ce typy rolnicze 13 i 14. W pierwszej cz ci opracowania dokonano oceny polskich gospodarstw na tle odpowiednich gospodarstw w gierskich i niemieckich. Ocen obj to ich potencja produkcyjny, poziom i rodzaje kosztów oraz efektywno. W drugiej cz ci opracowania dokonano szczegó owej oceny polskich gospodarstw z uwzgl dnieniem organizacji produkcji. Okre lono tak e czynniki wp ywaj ce na ich efektywno, przy zastosowaniu metod regresji wielorakiej. Wskazano równie kierunki i mo liwo ci ich rozwoju oraz dokonano próby okre lenia optymalnej wielko ci ekonomicznej gospodarstw przy zastosowaniu Punktowego Wska nika Wzgl dnej Dobroci. 15

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROLNICTWA POLSKIEGO NA TLE W GIERSKIEGO I NIEMIECKIEGO Dokonuj c ogólnej oceny polskiego rolnictwa na tle wymienionych krajów pod uwag wzi to potencja produkcyjny, okre lony powierzchni i struktur u ytków rolnych (UR) oraz poziomem zatrudnienia w rolnictwie, organizacj produkcji i produkcyjno ziemi okre lon poziomem plonów wybranych ro lin oraz poziomem produkcji wybranych produktów w przeliczeniu na jednego mieszka ca. Oceny dokonano w latach 2000-2008. 2.1. Powierzchnia i struktura u ytków rolnych W tabeli 2.1 przedstawiono powierzchni i struktur u ytków rolnych w analizowanych krajach i latach. Z liczb podanych w tabeli 2.1 wynika, e w 2000 r. powierzchnia u ytków rolnych w Polsce i Niemczech by a zbli ona i wynosi a oko o 17 mln ha. W Polsce by a nawet o 4,1% wy sza. Zdecydowanie ni sz powierzchni u ytków rolnych dysponowa y W gry, gdy 5,9 mln ha, co stanowi o 34,5% powierzchni Niemiec. W analizowanym okresie w Polsce istotnie, gdy o 12,4%, zmniejszy a si powierzchnia u ytków rolnych. W pozosta ych krajach ubytek ziemi nie przekracza 2%. Mi dzy analizowanymi krajami wyst puj istotne ró nice w strukturze u ytków rolnych. W Polsce i na W grzech udzia gruntów ornych i trwa ych u ytków zielonych (TUZ) by zbli ony i wynosi odpowiednio w 2000 r. 77 i 20%. W kolejnych latach w tych krajach wyst pi niewielki wzrost gruntów ornych, odpowiednio do 79,5 i 82,7% w 2008 r, przy jednoczesnym spadku udzia u TUZ. Zdecydowanie odmienna struktura u ytków rolnych wyst powa a w Niemczech, gdzie udzia TUZ by zdecydowanie wy szy i wynosi w tych latach ok. 30%. Wyst pi y tak e ró nice w udziale gruntów nawadnianych. W Polsce ten udzia by bardzo niski i zawarty w przedziale 0,5-0,8%, natomiast na W grzech i Niemczech w 2008 roku wynosi odpowiednio 2,4 i 2,9%. O faktycznym potencjale produkcyjnym rolnictwa, z punktu widzenia potrzeb ywno ciowych, informuje powierzchnia UR w przeliczeniu na jednego mieszka ca. W Polsce ten wska nik jest stosunkowo wysoki, zawarty w przedziale 0,46-0,40 ha z tendencj malej c. Ten wska nik jest zdecydowanie wy szy na W grzech, gdzie w tych latach wynosi 0,58 ha i by w 2000 r. o 41,4% wy szy ni w Polsce. W Niemczech ten wska nik by zdecydowanie ni szy i wynosi 0,20 ha w 2000 r. i by prawie o 50% ni szy ni w Polsce. Oceniaj c potencja produkcyjny rolnictwa polskiego pod wzgl dem wyposa enia w ziemi, nale y stwierdzi, e jest on stosunkowo wysoki w porównaniu do potencja u niemieckiego rolnictwa. 16

Tabela 2.1 Powierzchnia i struktura u ytków rolnych w Polsce, na W grzech i w Niemczech w latach 2000-2008 Polska W gry Niemcy Lata Powierzchnia u ytków rolnych w mln ha mln ha Wska nik mln ha Wska nik mln ha Wska nik 2000 17,8 100,0 5,9 100,0 17,1 100,0 2005 15,9 89,3 5,9 100,0 17,0 99,4 2008 15,6 87,6 5,8 98,3 16,9 98,8 Udzia gruntów ornych i trwa ych u ytków zielonych (TUZ) Lata w powierzchni UR (%) Grunty TUZ Grunty TUZ Grunty TUZ orne orne orne 2000 76,9 20,8 77,9 18,6 69,0 30,7 2005 78,6 21,4 81,3 18,6 71,7 28,3 2008 79,5 20,5 82,7 17,2 71,6 28,4 Lata Udzia gruntów nawadnianych (%) 2000 0,5 4,0 2,8 2005 0,8 2,6 2,8 2008 0,7 2,4 2,9 Lata Powierzchnia UR na 1 mieszka ca (ha) 2000 0,46 0,59 0,21 2005 0,42 0,58 0,21 2008 0,41 0,58 0,20 ród o: Rocznik Statystyczny RP, GUS 2002,2007, 2009. 2.2. Poziom zatrudnienia w rolnictwie w Polsce, na W grzech i w Niemczech w latach 2000-2008 W tabeli 2.2 przedstawiono liczby charakteryzuj ce poziom zatrudnienia w rolnictwie w badanych krajach w latach 2000, 2005 i 2008. Wynika z nich, e w analizowanych latach wyst pi spadek liczby zatrudnionych w rolnictwie. Najwi kszy spadek wyst pi na W grzech, gdzie wynosi 31%. W Polsce by ni szy i wynosi prawie 19%. Najni szy spadek zatrudnienia wyst pi w Niemczech, gdzie wynosi niespe na 12%. Spadek udzia u zatrudnionych w rolnictwie jest zjawiskiem po danym. W Polsce spadek zatrudnionych w rolnictwie wynosz cy ok. 19% uzale niony by od poziomu gospodarczego rozwoju kraju. Oceni go nale y jako niezadowalaj cy. Z tym stwierdzeniem koresponduj liczby charakteryzuj ce udzia zatrudnionych w rolnictwie w relacji do zatrudnionych ogó em. W Polsce w analizowanych latach ten wska nik by wysoki i zawarty w przedziale 15,3-14,2% z tendencj malej c. Udzia zatrudnionych 17

w rolnictwie na poziomie powy ej 14% jest charakterystyczny dla kraju rolniczo-przemys owego. W zdecydowanie korzystniejszej sytuacji pod tym wzgl dem znajduj si W gry, gdzie ten udzia zawarty by w przedziale 6,5-4,5% z tendencj malej c. Zdecydowanie ni szy by udzia zatrudnionych w rolnictwie w Niemczech, gdzie wynosi w 2008 roku 2,8%. W analizowanych latach uleg obni eniu o 0,5 p.p. Udzia zatrudnionych w rolnictwie w Niemczech wynosz cy 2,8% jest charakterystyczny dla kraju wysoko rozwini tego. W takich krajach, jak USA czy Wielka Brytania udzia zatrudnionych w rolnictwie wynosi poni ej 1%. Pod wzgl dem udzia u zatrudnionych w rolnictwie sytuacja Polski jest wysoce niekorzystna. Tabela 2.2 Poziom zatrudnienia w rolnictwie w analizowanych krajach w latach 2000-2008 Polska W gry Niemcy Zatrudnienie w rolnictwie (tys.) Lata Wska nik tys. tys. Wska nik tys. Wska nik 2000 2727,0 100,0 252,0 100,0 988,0 100,0 2005 2304,0 84,5 191,0 75,8 843,0 85,3 2008 2216,0 81,3 174,0 69,0 872,0 88,2 Lata Udzia zatrudnionych w rolnictwie w zatrudnionych ogó em (%) 2000 18,8 6,5 2,7 2005 16,3 4,9 2,3 2008 14,0 4,5 2,2 Zatrudnieni w rolnictwie na 100 ha UR Lata osób Wska nik osób Wska nik osób Wska nik 2000 15,3 100,0 4,3 100,0 5,8 100,0 2005 14,5 94,8 3,2 74,4 4,9 84,5 2008 14,2 92,8 3,0 69,7 5,1 87,9 ród o: Rocznik Statystyczny RP, GUS 2002,2007, 2009. Wysoki udzia zatrudnionych w rolnictwie pozostaje w cis ym zwi zku z obsad si y roboczej w przeliczeniu na 100 ha UR. W analizowanych latach w Polsce obsada si y roboczej zawarta by a w przedziale 15,3-14,2 zatrudnionych na 100 ha UR. Ten poziom oceni nale y jako wysoki w porównaniu do W gier, gdzie w 2008 r. zatrudnienie na 100 ha UR wynosi o 3 osoby, a w Niemczech 5,1 osób. W Polsce w 2008 roku obsada si y roboczej by a ponad cztery razy wy sza ni na W grzech i prawie trzykrotnie wy sza ni w Niemczech. 18

2.3. Struktura obszarowa gospodarstw w analizowanych krajach w latach 2005-2007 W tabeli 2.3 podano liczby dotycz ce struktury obszarowej gospodarstw w Polsce, na W grzech i w Niemczech w latach 2005-2007. Tabela 2.3 Struktura obszarowa gospodarstw w analizowanych krajach w latach 2005-2007 Polska W gry Niemcy Wyszczególnienie Liczba i struktura gospodarstw w tys. w 2005 roku tys. % tys. % tys. % Ogó em 2466,0 100,0 663,0 100,0 389,0 100,0 Poni ej 5 ha UR 1740,5 70,6 589,3 88,9 86,7 22,3 5-20 ha 608,0 24,7 48,0 77,2 129,2 33,2 20-50 ha 96,8 3,0 14,0 2,1 88,5 22,8 >=50 ha 20,7 0,8 1,7 1,8 84,6 21,7 Wyszczególnienie Liczba gospodarstw w tys. w 2007 roku tys. % tys. % tys. % Ogó em 2380,0 100,0 566,0 100,0 369,6 100,0 Poni ej 5 ha UR 1626,4 68,4 500,0 88,4 82,3 22,2 5-20 ha 629,0 26,4 41,4 7,3 120,0 32,5 20-50 ha 101,0 4,2 12,4 2,2 81,9 22,2 >=50 ha 23,6 1,0 12,2 2,1 85,4 23,1 Lata rednia powierzchnia gospodarstwa ha UR 2005 7,2 8,9 43,8 2007 6,5 10,2 45,7 ród o: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2010, GUS. Z liczb podanych w tabeli 2.3 wynika, e wyst powa y zdecydowane ró nice w strukturze obszarowej gospodarstw w analizowanych krajach. W Polsce i na W grzech w tych latach dominuj cy by udzia gospodarstw o powierzchni do 5 ha UR. W 2005 roku wynosi on odpowiednio 70,6 i 88,9%. Liczby te w 2007 roku by y zbli one, jednak w gospodarstwach polskich udzia ten uleg obni eniu o 2,2 p.p. W Niemczech udzia tej grupy gospodarstw by zdecydowanie ni szy i wynosi w obydwu latach ok. 22%. W Polsce, zarówno w 2005, jak i w 2007 r., drug grup obszarow o istotnym udziale by y gospodarstwa o powierzchni 5-20 ha, których udzia wynosi odpowiednio 24,7 i 26,4%. Na W grzech udzia tej grupy gospodarstw wynosi odpowiednio 7,2 i 7,3%. W Niemczech udzia tej grupy by dominuj cy i wynosi ok. 33%. Udzia pozosta ych grup obszarowych w Polsce 20-50 ha i >= 50ha wynosi odpowiednio 4 i 1% z lekk tendencj wzrostow. Na W grzech udzia tych grup by wyrów- 19

nany i wynosi ok. 2%, równie z lekk tendencj wzrostow. Zdecydowanie wy szy by udzia tych grup obszarowych w Niemczech, gdzie wynosi w 2007 roku odpowiednio 22,2 i 23,1%. Rezultatem ró nic w strukturze obszarowej gospodarstw by y ró nice w redniej powierzchni gospodarstw. W 2007 roku rednia powierzchnia gospodarstwa w Polsce wynosi a 6,5 ha UR i by a o 36% ni sza ni na W grzech i zdecydowanie ni sza ni w Niemczech (o 85,8%). rednia powierzchnia gospodarstwa w Niemczech wynosi a 45,7 ha UR. Oceniaj c struktur obszarow gospodarstw, nale y stwierdzi, e w Polsce jest zdecydowanie niekorzystna, podobnie jak i na W grzech. Zdecydowanie bardziej korzystna jest struktura obszarowa w Niemczech. Nale y zwróci uwag na czynniki wp ywaj ce na kszta towanie si struktury obszarowej gospodarstw w Polsce. Istotn rol odgrywa y uwarunkowania historyczne i s abe tempo przemian w latach 1945-1990. Na W grzech du y udzia gospodarstw do 5 ha wi za nale y z dominacj w okresie po 1945 r. rolniczych spó dzielni produkcyjnych i gospodarstw pa stwowych z jednoczesnym silnym rozwojem gospodarstw przyzagrodowych, które kooperowa y z gospodarstwami uspo ecznionymi. Mimo w asno ciowych po 1990 r. gospodarstwa przyzagrodowe nie uleg y likwidacji i funkcjonuj nadal. W Niemczech, w ca ym okresie powojennym, nast powa y sukcesywne y w strukturze gospodarstw, ci le zwi zane z gospodarczym rozwojem kraju. Ponadto du y udzia gospodarstw o powierzchni powy ej 50 ha w Niemczech wi e si z tym, e we Wschodnich Krajach Zwi zkowych (by a NRD) dominowa y gospodarstwa wielkoobszarowe (spó dzielcze i pa stwowe). Po zjednoczeniu Niemiec najcz ciej zachowa y one swój wielkoobszarowy charakter, zmieniaj c form prawn. Nowo powsta e gospodarstwa indywidualne (osób fizycznych) cechowa y si równie wi ksz powierzchni (powy ej 50 ha). W Polsce przekszta cenia w asno ciowe w rolnictwie w niewielkim stopniu przyczyni y si do poprawy struktury obszarowej gospodarstw, z uwagi na ich stosunkowo niski udzia w u ytkowaniu ziemi rolniczej (poni ej 20%) i zlokalizowaniu g ównie w rejonach Polski Pó nocnej i Zachodniej. 2.4. Organizacja produkcji i produkcyjno ziemi w analizowanych krajach w latach 2000-2007 Niezale nie od ró nic w potencjale produkcyjnym rolnictwa analizowanych krajów, wyst puj równie ró nice w organizacji produkcji rolniczej. W tabeli 2.4 podano liczby charakteryzuj ce organizacj produkcji ro linnej w analizowanych krajach. Jej wyrazem jest struktura zasiewów. 20

Tabela 2.4 Struktura zasiewów w Polsce, na W grzech i w Niemczech w latach 2000 2008 (%) Polska W gry Niemcy Wyszczególnienie 2000 2005 2008 2000 2005 2008 2000 2005 2008 Zbo a 71,2 74,4 73,9 62,9 61,4 64,6 59,5 57,5 59,0 Str czkowe 1,1 1,1 1,0 0,4 0,4 0,4 1,6 1,5 0,7 Pastewne 6,5 7,9 8,6 17,1 19,0 19,0 10,8 12,3 12,3 Przemys owe 7,4 7,5 8,0 5,4 5,2 5,2 13,7 15,2 18,9 Ziemniaki 10,1 5,3 4,7 0,5 0,6 0,6 6,5 6,3 5,3 Pozosta e 3,7 3,8 3,8 13,7 10,2 10,2 7,9 7,2 3,8 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 ród o: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2010, GUS. W analizowanych krajach dominuj c grup ro lin s zbo a. Zdecydowanie najwy szy udzia wyst puje w Polsce. Zawarty jest w przedziale 71-74%. Z przyrodniczego punktu widzenia jest to udzia zbyt wysoki. Za górn warto przyjmuje si 66%. Na W grzech i w Niemczech udzia zbó wynosi oko o 60%. We wszystkich krajach udzia str czkowych by bardzo niski. Nie przekracza w adnym kraju 1,5%. Stosunkowo wy szy by w Niemczech. Ponadto we wszystkich krajach wyst powa a tendencja malej ca. Udzia przemys owych by zró nicowany. W Polsce by najni szy, zawarty w przedziale 6,5-8,6%. Najwy szy udzia przemys owych wyst powa w rolnictwie w gierskim, zawarty w przedziale 17-19%. W Niemczech udzia przemys owych wynosi oko o 12%. Udzia ro lin pastewnych by równie zró nicowany. Najwy szy wyst powa w rolnictwie niemieckim. Zawarty by w przedziale 13,7-18,9%, z wyra n tendencj rosn c. Ten fakt nale y wi za z wysok obsad zwierz t. Najni szy natomiast by w rolnictwie w gierskim, gdzie wynosi oko o 5%. Udzia ziemniaków by równie zró nicowany, w Polsce w 2000 roku wynosi 10,1% i w kolejnych latach obni y si stopniowo do 4,7% w 2008 roku. W Niemczech udzia ziemniaków zawarty by w przedziale 6,5-5,3% z tendencj malej c. Zdecydowanie najni szy udzia ziemniaków wyst powa w rolnictwie w gierskim. Uogólniaj c mo na stwierdzi, e produkcja ro linna w Polsce by a ekstensywnie zorganizowana, natomiast w Niemczech prowadzona by a zdecydowanie intensywniej. Struktur zasiewów na W grzech mo na okre li jako zrównowa on. W tabeli 2.5 podano liczby charakteryzuj ce obsad zwierz t gospodarskich w sztukach du ych na 100 ha UR. 21

Tabela 2.5 Obsada zwierz t gospodarskich w Polsce, na W grzech i w Niemczech w SD/100 ha UR w latach 2000-2008 Lata Polska W gry Niemcy 2000 40,5 26,9 92,6 2005 44,9 22,3 86,2 2008 42,9 22,3 86,1 ród o: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2002-2010, GUS. Z podanych liczb w tabeli 2.5 wynika, e mi dzy analizowanymi krajami wyst powa y bardzo du e ró nice. W Polsce obsada zwierz t zawarta by a w przedziale 40,5-44,9 SD/100 ha UR i by a prawie 2-krotnie wy sza ni na W grzech i 2-krotnie ni sza ni w Niemczech. Poziom obsady zwierz t w Polsce oceni nale y poni ej redniego, natomiast na W grzech jako zdecydowanie niski. Obsad zwierz t w Niemczech oceni nale y jako do wysok. Zdecydowanie wi ksze ró nice wyst pi y w obsadzie byd a. W Polsce obsada byd a w analizowanych latach wynosi a ok. 34 sztuk fizycznych /100 ha UR i by a prawie 3 razy wy sza ni na W grzech, gdzie wynosi a 12 sztuk, by a natomiast prawie 2-krotnie ni sza ni w Niemczech gdzie wynosi a 76 sztuk /100 ha UR. Ró nice w obsadzie trzody chlewnej mi dzy Polsk i W grami by y mniejsze. W 2000 roku obsada trzody w tych krajach by a podobna i wynosi a ok. 100 sztuk/100 ha UR. W Polsce w kolejnych latach obsada trzody utrzyma a si na dotychczasowym poziomie, natomiast na W grzech uleg a obni eniu do 69 i 66 sztuk/100 ha UR. Zdecydowanie wy sza by a obsada trzody chlewnej w Niemczech, gdzie w tych latach wynosi a 150 sztuk i w 2008 roku by a o 65% wy sza ni w Polsce i o 137% wy sza ni na W grzech. Produkcyjno ziemi okre lono poziomem plonów zbó, w tym pszenicy i buraków cukrowych. Odpowiednie dane podano w tabeli 2.6. Plony zbó w 2000 roku we wszystkich krajach by y zdecydowanie ni sze ni w kolejnych latach. W Polsce w tym roku plony zbó by y wyj tkowo niskie i wynosi y 25,3 dt/ha i by y o 30% ni sze ni na W grzech i o 60% ni sze ni w Niemczech. W kolejnych latach 2005-2008 plony zbó w Polsce wzros y do poziomu 32 dt/ha, ale by y o 42% ni sze ni na W grzech i o 55% ni sze ni w Niemczech. Mimo wzrostu plonów dystans w stosunku do pozosta ych krajów nie uleg istotniejszej ie. Plony pszenicy by y istotnie wy sze od plonów zbó i w latach 2005-2008 kszta towa y si na poziomie 40 dt/ha i by y o 17% ni sze ni na W grzech i o 50% ni sze ni w Niemczech. Ró nice w plonach buraków cukrowych mi dzy Polsk i W grami nie by y zbyt du e i w latach 2005-2008 by y ni sze o 23% ni na W grzech i o 30% ni sze ni w Niemczech. W 2008 roku plony buraków w Polsce wynosi y 465 dt/ha, na 22

W grzech 557 dt/ha, a w Niemczech 623 dt/ha. Ró nice w poziomie plonów w pewnym stopniu wyja nia zró nicowany poziom nawo enia. W 2000 roku zu ycie nawozów w Polsce i na W grzech by o podobne i wynosi o ok. 86 kg NPK/ha i by o 52% ni sze ni w Niemczech, gdzie wynosi o 177,7 kg NPK/ha. W kolejnych latach poziom nawo enia w Polsce wzrós do 117,4 kg NPK/ha, natomiast na W grzech uleg obni eniu do 74,2 kg NPK/ha (14%). W istotnym stopniu zmniejszeniu uleg poziom nawo enia w Niemczech i w 2008 roku wynosi 112,9 kg NPK/ha. Spadek nawo enia wynosi 36%. Mimo spadku nawo- enia o 30% poziom plonów zbó wzrós o 10%, pszenicy o 11%, a buraków cukrowych o 1%. Mo na przypuszcza, e zwi kszenie efektywno ci nawo enia w Niemczech by o skutkiem w technologii produkcji ro linnej, a przede wszystkim post pu biologicznego. O poziomie produkcji rolniczej danego kraju informuje wielko wybranych produktów w przeliczeniu na mieszka ca. W tabeli 2.7 podano produkcj zbó, mi sa i mleka w przeliczeniu na 1 mieszka ca. Z tabeli 2.7 wynika, e poziom produkcji zbó w Polsce i w Niemczech w 2000 r. by zbli ony i wynosi ponad 550 kg. Zdecydowanie, gdy prawie dwukrotnie wy szy by na W grzech. W 2008 r. poziom produkcji zbó by zdecydowanie wy szy we wszystkich krajach. Najwi kszy przyrost wyst pi na W grzech i wynosi 68%. W Polsce ten przyrost wynosi 25%, a w Niemczech tylko 10,5%. W Polsce bilans zbó jest zbli ony do zrównowa onego, w Niemczech wyst puj niedobory tego produktu, natomiast W gry dysponuj nadwy kami zbó. W produkcji mi sa w przeliczeniu na 1 mieszka ca wyst puj mniejsze ró nice. W 2000 r. produkcja mi sa w Polsce i w Niemczech by zbli ona i wynosi a odpowiednio 75 i 76 kg. Wy sza by a na W grzech, gdzie wynosi a 115 kg. W 2008 r. poziom produkcji mi sa w Polsce i w Niemczech by równie zbli ony i o 23% wy szy ni w 2000 r. Na W grzech poziom produkcji mi sa w 2008 r. obni y si do 89 kg/mieszka ca. Wyst pi y równie istotne ró nice w produkcji mleka. W Polsce i w Niemczech wielko produkcji mleka wynosi- a w obydwu latach ponad 300 kg i nie uleg a istotnym om. Zdecydowanie ni sza by a produkcja mleka na W grzech, gdzie wynosi a w analizowanych latach 210 i 184 kg/mieszka ca. 23

Tabela 2.6 Plony wybranych ro lin uprawnych w Polsce, na W grzech i w Niemczech oraz poziom nawo enia mineralnego w latach 2000-2008 Lata Polska W gry Niemcy Plony zbó w dt/ha 2000 25,3 36,3 64,5 2005 32,3 55,3 67,2 2008 32,2 56,7 71,2 Lata Plony pszenicy dt/ha 2000 32,3 36,0 72,8 2005 39,5 45,0 74,7 2008 40,7 49,8 80,9 Lata Plon buraków cukrowych dt/ha 2000 394,0 344,0 617,0 2005 416,0 570,0 602,0 2008 465,0 557,0 623,0 Lata Poziom nawo enia mineralnego w kg NPK/ ha UR 2000 85,8 86,1 177,7 2005 102,4 96,8 148,3 2008 117,4 74,2 112,9 ród o; Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2002-2010, GUS. Tabela 2.7 Produkcja wybranych produktów w kg na 1 mieszka ca w analizowanych krajach w latach 2000-2008 Lata Polska W gry Niemcy Produkcja zbó w kg/mieszka ca 2000 578,1 1001,0 552,0 2008 725,0 1678,7 610,0 Lata Produkcja mi sa w kg/mieszka ca 2000 75,4 115,1 76,3 2008 92,5 89,1 93,8 Lata Produkcja mleka w kg/mieszka ca 2000 311,0 210,0 345,0 2008 326,0 184,0 348,0 ród o; Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2002-2010, GUS. 24

2.5. Podsumowanie Polskie rolnictwo w porównaniu do niemieckiego dysponuje stosunkowo wysokimi zasobami u ytków rolnych, przekraczaj cymi aktualne potrzeby wewn trzne. Dysponuje równie bardzo wysokimi zasobami pracy. Potencja ten nie jest w pe ni wykorzystany. Struktura obszarowa polskich gospodarstw jest zbli ona do w gierskich i oceni j nale y jako niekorzystn, zw aszcza w porównaniu do Niemiec. Wyrazem tego jest niska rednia powierzchnia gospodarstwa, która w 2007 roku wynosi a 6,6 ha UR i by a ni sza ni na W grzech, gdzie wynosi a 10,2 ha i kilkakrotnie ni sza ni w Niemczech, gdzie wynosi a 45,7 ha UR. Intensywno organizacji produkcji rolniczej, której wyznacznikiem jest struktura zasiewów i obsada zwierz t by a wy sza ni na W grzech, jednak zdecydowanie ni sza ni w Niemczech. Produktywno ziemi w rolnictwie polskim by a równie ni sza ni w rolnictwie w gierskim lub niemieckim. 25

3. OCENA POTENCJA U PRODUKCYJNEGO, ORGANIZACJI PRODUKCJI, KOSZTÓW I EFEKTÓW GOSPODARSTW ZBO OWYCH TYP 13 W LATACH 2006-2008 3.1. Ocena gospodarstw o wielko ci ekonomicznej 4-8 Gospodarstwa zbo owe typ 13 o wielko ci ekonomicznej 4-8 obj te zosta y systemem FADN tylko w Polsce i na W grzech. W Niemczech systemem FADN obj to gospodarstwa o wielko ci ekonomicznej powy ej 16. Z tego powodu, w tym podrozdziale ocenie zostan poddane gospodarstwa z Polski i W gier. W tabeli 3.1 przedstawiono liczby charakteryzuj ce potencja produkcyjny gospodarstw zbo owych o wielko ci ekonomicznej 4-8. Dane stanowi redni z lat 2006-2008. Podano równie wska niki przyjmuj c rok 2006 = 100. Gospodarstwa polskie i w gierskie z analizowanego przedzia u wielko ci by y bardzo podobne pod wzgl dem wielko ci ekonomicznej, która wynosi a w tym okresie odpowiednio 5,6 i 6,0 i nie uleg a istotnym om. Wska nik nie przekracza 5%. Posiada y równie zbli on powierzchni, odpowiednio 22,1 i 21,3 ha UR. Powierzchnia ta w analizowanym okresie w gospodarstwach polskich zwi kszy a si o 4,2%, natomiast w gospodarstwach w gierskich zmniejszy a si o 5%. Wi ksze ró nice mi dzy gospodarstwami wyst pi y w udziale dzier awionych gruntów. W gospodarstwach w gierskich wynosi 28,2% i by o 5% wy szy ni w polskich, w których udzia dzier aw wzrós o 11%, natomiast w gospodarstwach w gierskich zmniejszy si o 26,3%. Bardzo istotne ró nice wyst pi y w nak adach pracy ogó em wyra onych w osobach pe nozatrudnionych (AWU) i w przeliczeniu na 100 ha UR. W gospodarstwach polskich zatrudnienie wynosi o 1,2 osoby i by o ponad dwukrotnie wy sze ni w w gierskich. Podobne relacje wyst pi y przy przeliczaniu nak adów pracy na 100 ha UR. W obydwu grupach dominowa a w asna si a robocza (FWU). Nieco wi kszy by udzia pracy najemnej w gospodarstwach w gierskich. Wynosi 8,7%, a w polskich tylko 1,3%. Poziom wyposa enia technicznego mierzony warto ci aktywów w przeliczeniu na 1 ha UR by wy szy o 29% w gospodarstwach polskich, jednak w przeliczeniu na jednego zatrudnionego by o 75% wy szy w gospodarstwach w gierskich, gdzie wynosi 101,1 tys. euro. Warto aktywów w tych gospodarstwach wzros a w obydwu grupach w przedziale 20-37%. Wy szy przyrost wyst pi w gospodarstwach w gierskich. W aktywach dominowa y rodki trwa e. Ich udzia wynosi odpowiednio 84,1 i 65,2%. W pasywach dominowa kapita w asny. Jego udzia w gospodarstwach polskich by wy szy i wynosi 92,1%, natomiast w w gierskich 85,4%. 26

Tabela 3.1 Potencja produkcyjny gospodarstw zbo owych (typ 13) o wielko ci ekonomicznej 4-8 w latach 2006-2008 Polska W gry Wska nik Wska nik Wyszczególnienie Jedn. Wielko Wielko 2006 r. 2006 r. Wielko ekonomiczna 5,63 101,80 5,97 95,10 Powierzchnia UR ha 22,10 104,30 21,30 95,10 Udzia gruntów dzier aw. % 23,13 111,10 28,20 73,70 Nak ady pracy ogó em AWU 1,24 105,70 0,52 103,80 Nak ady pracy ogó em/ 100 ha UR AWU 5,62 101,20 2,45 110,40 Udzia pracy w asnej w pracy ogó em % 98,70 99,20 91,72 102,43 Warto aktywów/ ha UR tys. 3,24 120,70 2,51 137,25 Warto aktywów/ AWU tys. 57,53 119,10 101,15 125,89 Udzia rodków trwa ych w aktywach % 84,13 100,20 65,17 94,23 Udzia kapita u w asnego w pasywach % 92,10 100,90 85,44 92,87 ród o: obliczenia w asne na podstawie FADN. Uogólniaj c, mo na stwierdzi ró nice w potencjale produkcyjnym gospodarstw tych grup. Mimo e dysponowa y one podobn powierzchni UR, to gospodarstwa w gierskie ponosi y o 56,4% ni sze nak ady pracy. Si a robocza by a lepiej uzbrojona i w nieco wi kszym stopniu gospodarstwa te korzysta- y z kapita ów obcych. W analizowanych latach 2006-2008 potencja produkcyjny tych gospodarstw nie zwi kszy si istotnie. W tabeli 3.2 przedstawiono liczby charakteryzuj ce organizacj produkcji w analizowanych gospodarstwach. W uprawach dominowa y zgodnie z kierunkiem zbo a, których udzia w powierzchni u ytków rolnych w gospodarstwach polskich wynosi prawie 77% i by o 4,2 p.p. wy szy ni w w gierskich. Udzia pozosta ych upraw wynosi odpowiednio 16,8 i 20,3%. Nale y s dzi, e faktyczny udzia zbó w strukturze zasiewów jest wy szy, gdy podany wcze- niej udzia zbó odnosi si do powierzchni u ytków rolnych. 27

Obsada zwierz t okre lona liczb sztuk du ych na 100 ha UR w obydwu grupach gospodarstw by a niska. Wy sza by a w gospodarstwach w gierskich gdzie wynosi a 11,3 SD, natomiast w gospodarstwach polskich tylko 5,5 SD/100 ha. Struktura upraw i obsada zwierz t determinuje struktur produkcji. W badanych gospodarstwach dominuje produkcja ro linna, której udzia w obydwu grupach przekracza 85%. Udzia produkcji zwierz cej zawarty by w przedziale 7-10% i wykazywa tendencj malej c, natomiast udzia pozosta ej produkcji zawarty by w przedziale 3-4%. Zwi zki gospodarstwa rolnegoz gospodarstwem domowym rolników by y minimalne. Udzia produkcji rolnej przekazanej do gospodarstwa domowego nie przekracza 1%. Tabela 3.2 Organizacja produkcji w gospodarstwach zbo owych (typ 13) o wielko ci ekonomicznej 4-8 w latach 2006-2008 Polska W gry Wska nik Wska nik Wyszczególnienie Jedn. Wielko Wiel- 2006 r. ko 2006 r. Udzia zbó w UR % 76,90 99,50 72,70 102,94 Udzia pozosta ych upraw % 16,80 95,00 20,30 104,00 Obsada zwierz t/100 ha UR SD 5,50 92,30 11,30 108,60 Udzia produkcji ro linnej % 89,50 100,10 85,20 100,00 Udzia produkcji zwierz cej % 7,30 95,50 10,70 85,00 Udzia produkcji pozosta ej % 3,20 108,60 4,10 195,23 Udzia produkcji 0,90 216,70 0,80 112,50 % przekazanej ród o: jak w tabeli 3.1. W analizowanych gospodarstwach wyst pi y ró nice w kosztach produkcji. Odpowiednie liczby podano w tabeli 3.3. Koszty ogó em w przeliczeniu na 1 ha UR w gospodarstwach w gierskich w badanym okresie wynosi y 0,63 tys. euro na 1 ha UR i by y o 8,6% wy sze ni w polskich. Oznacza to, e poziom intensywno ci produkcji by w nich wy szy. W badanym okresie w obydwu grupach wyst pi wzrost kosztów, rednio o 30%. Poziom kosztów bezpo rednich by identyczny, równie z tendencj wzrostow zawart w przedziale 33-42%. Bardziej istotne ró nice wyst pi y w kosztach nasion. W gospodarstwach w gierskich by y wy sze o 75%, g ównie z tytu u zakupu nasion. W gospodarstwach polskich w 75% u ywano nasiona w asne. Koszty odsetek i czynszu dzier awnego by y wy sze w gospodarstwach w gierskich, odpowiednio o 50 i 30%. Natomiast koszty pracy najemnej i amor- 28

tyzacji by y wy sze w gospodarstwach polskich, odpowiednio o 100 i 46%. Koszty pracy najemnej w gospodarstwach polskich wykaza y siln tendencj wzrostow, natomiast w w gierskich spadkow. Poziom kosztów czynników zewn trznych w tych grupach gospodarstw by niski, zawarty w przedziale 4-20 euro/ha, oznacza to gospodark autarkiczn. Tabela 3.3 Poziom i rodzaje kosztów w gospodarstwach zbo owych (typ 13) o wielko ci ekonomicznej 4-8 w latach 2006-2008 Wyszczególnienie Jedn Wielko Polska W gry Wielko 2006 r. 2006 r. Wska nik Wska nik Koszty ogó em/ ha UR tys. 0,580 131,4 0,630 131,9 Koszty bezpo./ha UR tys. 0,240 133,3 0,240 142,1 Koszty rod.ochr. ro lin/ha UR tys. 0,050 125,0 0,040 125,0 Koszty nasion ogó em/ha UR tys. 0,040 125,0 0,070 116,7 Koszty nasion w asnych/ha UR tys. 0,030 500,0 0,002 300,0 Koszty pracy najemnej/ha UR tys. 0,020 1000,0 0,010 60,0 Koszty odsetek/ha UR tys. 0,004 50,0 0,006 83,3 Koszty czynszu dzier./ha UR tys. 0,010 125,0 0,013 150,0 Koszty amortyzacji/ha UR tys. 0,140 107,1 0,096 200,0 ród o: jak w tabeli 3.1. W tabeli 3.4 przedstawiono liczby charakteryzuj ce produktywno i efektywno badanych gospodarstw. Wykorzystanie ziemi scharakteryzowano plonami pszenicy i kukurydzy. Poziom plonów pszenicy w gospodarstwach polskich wynosi w analizowanym okresie 47,6 dt/ha i by o 23% wy szy ni w w gierskich. W obydwu grupach wyst pi a tendencja wzrostowa, silniejsza w gospodarstwach w gierskich, gdzie wzrost plonów pszenicy wynosi 45%. Plony kukurydzy w obydwu grupach by- y podobne, na poziomie 64 dt/ha. Na podkre lenie zas uguje istotny wzrost plonów kukurydzy w gospodarstwach polskich, gdy o 43%, natomiast analogiczny przyrost w gospodarstwach w gierskich wynosi tylko 8%. Produktywno ziemi mierzona warto ci produkcji na 1 ha UR by a równie podobna i kszta towa a si na poziomie 0,68 tys. euro na 1 ha, wykazuj c tendencj wzrostow, odpowiednio o 18 i 36%. 29

Tabela 3.4 Produktywno i efektywno gospodarstw zbo owych (typ 13) o wielko ci ekonomicznej 4-8 w latach 2006-2008 Wyszczególnienie Plon pszenicy dt/ha 47,6 122,0 38,8 144,9 Plon kukurydzy dt/ha 63,8 143,5 64,1 107,9 Produktywno ziemi (P/ha) tys. 0,685 118,5 0,673 136,3 Produktywno aktywów (P/A) krot. 0,210 100,0 0,270 100,0 Produktywno r.obrotowych 2,90 86,7 2,79 96,3 krot. (P/ r.obr.) Wydajno pracy (P/AWU) tys. 12,214 117,4 27,170 124,9 Dochodowo ziemi (D/ha) tys. 0,302 113,0 0,208 131,0 Dochodowo aktywów (D/A) % 9,3 94,1 8,2 96,0 Dochodowo pracy w asnej 5,453 112,4 9,127 117,3 tys. (D/FWU) Op acalno produkcji (P/K) % 118,0 92,8 106,0 104,0 Rentowno produkcji (D/P) % 43,9 94,9 30,6 96,2 Dochód z zarz dzania tys. -4,804-153,5 0,110 179,5 Parytet dochodu (A) 1 % 148,4 104,1 172,8 116,4 Parytet dochodu (B) 2 % 94,2 84,4 92,0 87,0 Stopa inwestycji netto % -47,8-207,0-67,8-121,2 1 w stosunku do op aty pracy najemnej w rolnictwie 2 w stosunku do op aty pracy w gospodarce narodowej ród o: jak w tabeli 3.1. Jedn. Polska Wska nik Wielko 2006 r. W gry Wska nik Wielko 2006 r. Produktywno aktywów by a wy sza w gospodarstwach w gierskich o 28%, natomiast produktywno rodków obrotowych by a zbli ona w obydwu grupach. Zasadnicze ró nice wyst pi y w poziomie wydajno ci pracy mierzonej warto ci produkcji na jednostk pracy (AWU). W gospodarstwach w gierskich warto produkcji na 1 AWU wynosi a 27,17 tys. euro i by a o 122% wy sza ni w gospodarstwach polskich. By to efekt ni szych nak adów pracy w gospodarstwach w gierskich o 56%. W obydwu grupach gospodarstw wyst pi a tendencja wzrostowa, odpowiednio o 17 i 25%. Dochodowo ziemi mierzona stosunkiem dochodu z gospodarstwa rolnego do powierzchni UR w gospodarstwach polskich wynosi a 300 euro/ha i by a o 45% wy sza ni w gospodarstwach w gierskich. Natomiast dochodowo aktywów mierzona stosunkiem dochodu z gospodarstwa do warto ci aktywów by a zbli ona i wynosi a odpowiednio 9,3 i 8,2%. Z kolei op acalno 30