Część I Zarys sytuacji zdrowotnej w Polsce Starzenie się społeczeństwa W ostatnich latach gwałtownie wzrasta wskaźnik odsetek osób starszych. Prognozy demograficzne Eurostat wskazują, że na przestrzeni najbliższych 5 lat liczba osób po 6. roku życia wzrośnie 5-krotnie (Burzyńska, 21). Dotyczy to również wydłużenia się przeciętnego czasu trwania życia Polaków (wykres 2). Wykres 2. Prognozowany odsetek osób w wieku 65 lat i więcej w Polsce i średni dla krajów UE w latach 215-25 3 % 25 % 2 % 15 % 1 % 5 % % 12,1 16,3 215 14,7 17,8 17,4 19,4 18,9 21,2 Polska 19,9 23,1 21,4 24,4 23,7 25,4 26,8 26,2 Unia Europejska 22 225 23 235 24 245 25 215 22 225 23 235 24 245 25 Polska Unia Europejska Bazą do prowadzenia racjonalnej polityki zdrowotnej jest posiadanie aktualnej, rzetelnej wiedzy o sytuacji zdrowotnej społeczeństwa i warunkujących ją czynnikach. Informacje przedstawione w tym rozdziale pozwalają na identyfikację krytycznych potrzeb, jak również wskazują na konieczność zmian w tradycyjnym systemie zdrowia. Podstawowe dane demograficzne Wielkość i gęstość populacji Na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) szacuje się, że Polska liczy 38 422 346 mieszkańców (GUS, 217). Pod względem liczby ludności, Polska jest szóstym największym krajem w Unii Europejskiej oraz 33 spośród krajów świata. Średnie zagęszczenie populacji Polski wynosi 123 osoby na 1 km 2. Liczba mieszkańców miast i ich udział w ogólnej liczbie ludności kraju sukcesywnie maleje, natomiast rośnie liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie. Struktura ludności według płci i wieku W ogólnej liczbie ludności Polski kobiety stanowią 51,6%, a mężczyźni 48,4%. Średni wiek mieszkańców wynosi 41,2 lat. Szacuje się, że 61,8% mieszkańców Polski jest w wieku produkcyjnym, 17,9% w wieku przedprodukcyjnym, a 2,2% mieszkańców jest w wieku poprodukcyjnym. średnia długość życia w Polsce Od początku lat 9-tych obserwowana jest poprawa długości trwania życia Polaków, przy czym nadal utrzymuje się duża różnica dla mężczyzn i kobiet. W 216 r. długość życia wynosiła 73,9 lat dla mężczyzn, a dla kobiet Wykres 1. Przeciętne trwanie życia noworodka w Polsce Lata życia Years of life 82 78 74 7 66 62 58 54 195 1955 196 1965 197 1975 198 Przeciętne trwanie życia noworodka w Polsce Life expectancy at birth in Poland 1985 199 1995 2 25 21 215 22 Rok Year 81,9 lat. W porównaniu z 199 r. żyjemy dłużej odpowiednio o 7,7 i 6,7 lat. Mimo tych pozytywnych zmian, w Polsce, przeciętne trwanie życia jest krótsze niż średnio w UE: o 4 lata w przypadku mężczyzn i o ok. 2 lata w przypadku kobiet (Eurostat, 217). Stan zdrowia populacji Metody oceny stanu zdrowia populacji opierają się na analizie liczbowych danych pochodzących z rejestrów zgonów, zachorowalności na wybrane choroby, a także badań przesiewowych prób losowych populacji. Najczęstsze przyczyny zgonów Głównymi przyczynami zgonów w Polsce są choroby układu krążenia, nowotwory oraz urazy i zatrucia (wykres 3). W 215 r. stanowiły one 77% wszystkich zgonów (GUS, 217). Choroby układu krążenia: Choroby układu krążenia (ChUK) są od lat dominującą przyczyną zgonów Polaków. W 1991 r. były odpowiedzialne za ponad połowę (52,7 %) zgonów w Polsce. Od tego czasu ich udział powoli się zmniejsza. Niewątpliwy wpływ na te zmiany, może mieć między innymi edukacja zdrowotna, zwiększająca się świadomość znaczenia profilaktyki zdrowotnej, prowadząc do zmiany nawyków żywieniowych oraz większej aktywności fizycznej fizycznej (Cierniak-Piotrowska M. et al., 215). Spośród wszystkich chorób układu krążenia przyczyną największej liczby zgonów są: choroba niedokrwienna serca (23% zgonów, w tym zawał serca prawie 9% zgonów) niewydolność serca (ponad 21% zgonów) choroby naczyń mózgowych (ponad 18% zgonów) miażdżyca (2%) pozostałe (prawie 9%) Wykres 3. Przyczyny zgonów w Polsce w 215 r. (w %) 4% 6% 5% 13% Nowotwory 26,7% Choroby układu krążenia 45,7% Choroby układu oddechowego 6,13% Choroby układu trawiennego 3,7% Zewnętrzne przyczyny zgonu 5,% Pozostałe 12,8% 45% 27% 8 9
Choroby nowotworowe (rak): Nowotwory złośliwe stanowią narastający Wykres 4. Trendy zachorowalności na nowotwory złośliwe ogółem w Polsce w latach 198-214 Wykres 7. Struktura zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn w 214 r. w Polsce Wykres 8. Struktura zgonów na nowotwory złośliwe u mężczyzn w 214 r. w Polsce problem zdrowotny polskiego społeczeństwa. W 199 r. nowotwory złośliwe stanowiły przyczynę prawie 19% zgonów, w 2 r. odsetek ten wzrósł do 23%, a w 215 r. osiągnął ponad 26,7%. Choroby nowotworowe są częstszą przyczyną zgonów wśród mężczyzn, niż wśród kobiet. Dla mężczyzn w wieku 6 lat i więcej, poziom natężenia zgonów z powodu chorób nowotworowych jest 5-krotnie wyższy niż u osób poniżej 6 roku życia, natomiast dla kobiet 4-krotnie (Krajowy Rejestr Nowotworów, 214). Liczba zachorowań 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1979 1984 1989 1994 1999 24 29 214 1,9% 2,3% 3,8% 4,5% 4,6% 6,5% 33,1% 15,6% 6,8% 18,5% 2,9% 3,% 3,9% 4,7% 5,1% 6,4% 25,5% 7,5% 3,% 8,4% Inne 33,1% Żołądek 4,5% Inne 25,5% Trzustka 4,7% Rok Year Płuco 18,5% Nerka 3,8% Płuco 3,% Odbytnica 3,9% Prostata 15,6% Krtań Prostata 8,4% Nerka 3,% Okrężnica 6,8% Trzustka 2,3% Okrężnica 7,5% Mózg 2,9% Pęcherz moczowy 6,5% Czerniak 1,9% Żołądek 6,4% Krtań Odbytnica 4,6% Pęcherz moczowy 5,1% Wykres 5. Liczba zachorowań na nowotwory złośliwe ogółem w Polsce 214 roku w zależności od Wykres 6. Liczba zgonów na nowotwory złośliwe ogółem w Polsce 214 roku w zależności od wieku wieku 16 9 Wykres 9. Struktura zachorowań na nowotwory złośliwe u kobiet w 214 r. w Polsce Wykres 1. Struktura zgonów na nowotwory złośliwe u kobiet w 214 r. w Polsce 14 12 1 8 6 4 2 5 4 3 2 1 54 487-19 3646 6651 2-44 29229 31916 45-64 45814 4925 65+ 8 7 6 5 4 3 2 1 4 3 2 1 124 97-1 1269 1175 2-44 17784 13225 45-64 33513 28378 65+ 2,4% 2,9% 36,2% 3,% 3,% 3,1% 31,6% 3,3% 3,8% -4 5-9 1-14 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-49 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8-84 85+ -4 5-9 1-14 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-49 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8-84 85+ 3,5% 21,7% 4,4% 17,1% Nowotwory są powodem przedwczesnej umieralności (przed 65. rokiem życia). Zjawisko to jest szczególnie widoczne wśród kobiet, gdzie choroby 4,7% 5,9% nowotworowe są odpowiedzialne za 34% zgonów w grupie młodych kobiet i ponad 48% zgonów wśród kobiet w średnim wieku. Dominującymi przyczynami zgonów u mężczyzn są rak płuca (ponad 1/3 zgonów), gruczołu krokowego oraz jelita grubego. U kobiet, są to rak płuc, piersi i jelita grubego. 6,2% 7,4% 9,2% 6,2% 7,9% 13,9% Inne 36,2% Szyjka macicy 3,5% Inne 31,6% Żołądek 4,4% Pierś 21,7% Tarczyca 3,3% Płuco 17,1% Szyjka macicy 3,8% Płuco 9,2% Odbytnica 2,9% Pierś 13,9% Mózg 3,1% Trzon macicy 7,4% Żołądek Okrężnica 7,9% Trzon macicy 3,% Okrężnica 6,2% Nerka 2,4% Jajnik 6,2% Odbytnica 3,% Jajnik 4,7% Trzustka 5,9% 1 11
W porównaniu z Unią Europejską, Polska charakteryzuje się niższą zachorowalnością Wykres 11. Prognoza zachorowań na nowotwory w Polsce na nowotwory, ale wyższą umieralnością nimi spowodowa- 2 ną. Odsetek zachorowań jest niższy o 1% wśród mężczyzn i o 2% wśród 18 kobiet, w porównaniu do UE. Natomiast wskaźnik umieralności z powodu 16 175 tysięcy nowotworów jest w Polsce wyższy niż w UE dla kobiet o 1%, a dla mężczyzn o 2%. Zjawisko to bywa wiązane z późnym momentem wykrywania 14 12 nowotworów w Polsce, ograniczonej dostępności do optymalnego 1 8 leczenia, niskiej skuteczności populacyjnych programów skriningowych, 6 niewystarczającego finansowania systemu ochrony zdrowia, oraz niedostatecznej dostępności, skuteczności oraz bezpieczeństwa diagnostyki i leczenia (Państwowy Instytut Zdrowia Publicznego, 216). 4 2 1975 198 1985 199 1995 2 25 29 22 225 Zachorowania na nowotwory w ostatnich latach Źródło: (Jassem, 214) Prognozy zachorowań na nowotwory Wykres 12. Porównanie zachorowalności na nowotwory złośliwe ogółem w Polsce i w krajach Unii Europejskiej (UE-27), w 213 roku Współczynnik standaryzowany 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 262,5 447,6 Mężczyźni 217,2 327,9 Kobiety Polska 213 UE (27) 212 Wykres 13. Porównanie umieralności na nowotwory złośliwe ogółem w Polsce i w krajach Unii Europejskiej (UE-27), w 213 roku. Współczynnik standaryzowany 25 2 15 1 5 167,4 211,9 Mężczyźni 97, 128,4 Kobiety Polska 213 UE (27) 212 Choroby układu oddechowego: Choroby układu oddechowego są przyczyną 6%, spośród wszystkich zgonów w Polsce i obejmują schorzenia takie jak przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), zapalenie płuc i astma. Polskie Towarzystwo Chorób Płuc (PTChP) szacuje, że populacja chorych na POChP może wynosić nawet 2 mln. Około połowa to osoby między 4 a 69 rokiem życia. Przy czym znacząca populacja chorych nie jest zdiagnozowana lub jest diagnozowana najczęściej dopiero w zaawansowanym stadium choroby (Śliwiński P. et al., 214). Zagrożenie chorobami układu oddechowego jest związane z rozwojem cywilizacyjnym, którego negatywnym następstwem jest postępujące zanieczyszczenie środowiska naturalnego i rozpowszechniony nałóg palenia tytoniu. Szacuje się, że palenie tytoniu odpowiada za około 8% przypadków POChP. Natomiast zanieczyszczenia powietrza są odpowiedzialne za rozwój około 19% wszystkich przypadków choroby i 33% przypadków choroby u osób nie palących. Rysunek 1. Poziom zanieczyszczeń w Polsce zachodniopomorskie lubuskie Poziom zanieczyszczeń: Bardzo duży pomorskie wielkopolskie dolnośląskie kujawskopomorskie Duży opolskie łódzkie śląskie warmińskomazurskie W normie mazowieckie świętokrzyskie małopolskie podlaskie lubelskie podkarpackie Wzrost częstotliwości występowania chorób płuc obserwuje się również w Unii Europejskiej. Według szacunków na 23 rok mogą one dotknąć 44 miliony mieszkańców. Obecnie, na świecie umiera 4,2 mln ludzi rocznie z powodu przewlekłych chorób układu oddechowego i liczba ta co roku się powiększa (GUS, 212). W przeważającej większości (2/3) rozwój nowotworów jest uwarunkowany stylem życia sposobem odżywiania się, brakiem aktywności fizycznej, nałogami, czy infekcjami. Biorąc pod uwagę tendencję wzrostową tych chorób w Polsce należy podjąć działania w celu ich skutecznej prewencji. Należy promować działania profilaktyczne, a także szukać i wdrażać nowe, skuteczne rozwiązania, w celu usprawnienia systemu opieki zdrowotnej i poprawy epidemiologicznych trendów. W przeważającej większości (2/3) rozwój nowotworów jest uwarunkowany stylem życia sposobem odżywiania się, brakiem aktywności fizycznej, nałogami, czy infekcjami. Biorąc pod uwagę tendencję wzrostową tych chorób w Polsce należy podjąć działania w celu ich skutecznej prewencji. 12 13
Cukrzyca: Cukrzyca uznawana za jedno z najpoważniejszych zagrożeń i jedno z największych wyzwań dla systemów opieki zdrowotnej w XXI wieku. W 212 roku w Polsce żyło 3,82 mln osób dotkniętych cukrzycą, z których prawie jedna trzecia (29%) nie była świadoma swojej choroby. Większość diabetyków (9-95%) cierpi na cukrzycę typu 2. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 212 roku w Polsce, wskaźnik śmiertelności z powodu cukrzycy typu 2 wynosił 15 na 1 tys. osób, z czego 2/3 było wynikiem powikłań takich jak Wykres 14. Prognoza liczby cukrzyków w nadchodzących latach w Polsce Liczba chorych [mln] 5, 4,5 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, 212 214 216 218 22 222 224 kolejne lata Liczba chorych na cukrzycę Tabela 1. Zestawienie chorobowości na cukrzycę w Europie, przy średnich wydatkach na osobę (USD), w 212 roku 226 228 23 232 234 Rysunek 2. Najczęstsze powikłania cukrzycy 2/3 ZGONÓW WŚRÓD DIABETYKÓW POWODUJĄ POWIKŁANIA SERCOWO- NACZYNIOWE choroby serca i układu krążenia, niewydolność nerek, amputacja kończyn czy ślepota. Badania obserwacyjne wśród diabetyków w Polsce wskazały, że 73,8% badanych miało nadciśnienie tętnicze, 32,8% chorobę niedokrwienną serca a 25,3% przebyło zawał. Ryzyko tych zdarzeń występuje dwukrotnie częściej niż u osoby zdrowej (Sieradzki J, 26). W 214 roku na świecie, na cukrzycę cierpiało 422 miliony chorych, w porównaniu do 18 milionów w 198 roku. Rocznie, z powodu cukrzycy umiera 4,8 miliona osób, wiele z tych zgonów (43%) dotyczy chorych w wieku poniżej 7 lat. Częstość występowania cukrzycy, w ciągu trzech ostatnich dekad, stale wzrasta i najszybciej rozwija się w krajach o niskim i średnim dochodzie (wykres 14, tabela 1). Szacuje się, że między 25 a 23 rokiem liczba zgonów w ogólnej populacji podwoi się (WHO, Global Report on Diabetes, 216). 73,8% 32,8% 25,3% Najczęstsze powikłania makronaczyniowe to: Nadciśnienie tętnicze Choroba niedokrwienna serca Zawał Kraj Chorobowość (%) Średnie wydatki/osobę (USD) Polska 9,8 1144,53 Estonia 7,12 122,66 Litwa 7,83 193,3 Łotwa 7,84 111,17 Węgry 6,12 1272,16 Chorwacja 5,3 1441,33 Słowacja 5,71 1766,46 Prognozy epidemiologiczne Dostępne dane epidemiologiczne i prognozy wskazują na dalszy wzrost w Polsce zachorowań na choroby cywilizacyjne, szczególnie na choroby układu krążenia oraz nowotwory. Wyniki badań Banku Światowego wskazują, że można zapobiec ponad połowie, spośród wszystkich przewlekłych chorób niezakaźnych, dzięki wdrażaniu efektywnych strategii promocji i profilaktyki zdrowia (The World Bank Human Development Network, 211). Zgony do uniknięcia, inaczej zgony, którym można zapobiec (avoidable deaths) Zgony do uniknięcia (preventable deaths) są grupą przedwczesnych zgonów, którym można zapobiec, poprzez interwencje w dziedzinie zdrowia publicznego, promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, jak też przez optymalną jakość opieki zdrowotnej (amenable lub treatable deaths). Zazwyczaj dotyczy to zgonów przed 65 rokiem życia. Są one miarą wydajności systemów opieki zdrowotnej i mają coraz większe znaczenie w Unii Europejskiej (Eurostat, 216). Na podstawie klasyfikacji Eurostat, ponad 77% wszystkich możliwych do uniknięcia zgonów w UE, było spowodowanych przez: chorobę niedokrwienna serca, choroby naczyniowe mózgu, raka jelita grubego, raka sutka, chorobę nadciśnieniową i zapalenie płuc. Same choroby serca stanowiły ponad 31% wszystkich zgonów możliwych do uniknięcia. Zachorowalność Na podstawie wyników Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia (European Health Interview Survey EHIS) stwierdzono, że u co drugiego mieszkańca Polski (52%) występowały długotrwałe problemy zdrowotne lub choroby przewlekłe, trwające co najmniej 6 miesięcy. Częstość występowania chorób przewlekłych rośnie wraz z wiekiem, szczególnie po ukończeniu 5 roku życia. W grupie wiekowej Polaków 5-59 lat, ponad 7% osób sygnalizowało wystąpienie takich problemów, 85% w wieku 6-69 lat oraz ponad 9% wśród najstarszych Polaków. Niepokojącym zjawiskiem jest to, że długotrwałe problemy zdrowotne i choroby przewlekłe występują również u co czwartego dziecka i ludzi młodych do 3 roku życia. W grupie wiekowej 4-49 lat u co drugiej osoby (GUS, 215). inne mierniki stanu zdrowia (DALY, QALY, PYLL, HLY, HALE, LE) W celu dokonania globalnej i wszechstronnej oceny stanu zdrowia populacji opracowano różne wskaźniki liczbowe wyrażające udział poszczególnych schorzeń w obciążeniu zdrowotnym populacji, zgony oraz inne skutki zdrowotne schorzeń. Należą do nich: Oczekiwana długość życia (Life Expectancy LE), czyli przeciętna liczba lat życia, mierzona w oparciu o statystyki dotyczące umieralności w danym roku, dla danej populacji Lata przeżyte w zdrowiu (Healthy Life Years HLY), czyli współczynnik oczekiwanej długości życia bez niepełnosprawności Utracona długość życia skorygowana niepełnosprawnością (Disability Adjusted Life Years DALY) Oczekiwana długość życia w zdrowiu (Healthy Life Expectancy HALE) Potencjalna liczba utraconych lat życia (Potential Years of Life Lost PYLL) Lata przeżyte w niepełnosprawności (Years Lived with Disability YLD) Liczba lat życia skorygowana jego jakością (Quality Adjusted Life Years QALY) Wskaźnik DALY jest dobrym miernikiem obciążenia chorobami przewlekłymi, obrazującym sumę potencjalnych lat życia utraconych z powodu przedwczesnej śmierci, a także produktywnych lat życia, utraconych z powodu choroby i niepełnosprawności (IHME, 213). Jeden DALY równa się jednemu roku w zdrowiu, utraconemu z powodu choroby lub niepełnosprawności. Dzięki wykorzystaniu tego narzędzia do monitorowania zdrowia publicznego, naukowcy odkryli, że w większości krajów, obserwuje się spadek umieralności, przy jednoczesnym wzroście niepełnosprawności. Według WHO, największymi przyczynami obciążenia chorobowego w Europie, w przeliczeniu na DALY, stanowią przewlekłe choroby niezakaźne, choroby sercowo-naczyniowe, neuropsychiatryczne i nowotwory. Na szczególną uwagę zasługuje wzrost liczby osób dotkniętych zaburzeniami neurologicznymi związany przede wszystkim ze zjawiskiem starzenia się populacji oraz wzrostu liczby ludności. Wszędzie na świecie zaobserwowano zwiększenie częstości występowania udarów mózgu, w krajach o niskich i średnich dochodach, coraz częstsze występowanie stwardnienia rozsianego, coraz częst- Można zapobiec ponad połowie, spośród wszystkich przewlekłych chorób niezakaźnych, dzięki wdrażaniu efektywnych strategii promocji i profilaktyki zdrowia The World Bank 14 15
sze występowanie epilepsji, napięciowych bólów głowy i guzów mózgu wśród osób starszych. Rozwój nowych chorób i podłoże ich ekspansji Odnotowuje się rosnący trend rozwoju problemów zdrowotnych, które albo były nieznane we wcześniejszych pokoleniach lub też nie klasyfikowano ich jako choroby lub patologie. Zalicza się do nich problemy zdrowotne towarzyszące zmianom fizjologicznym (np. menopauza), związane ze stylem życia (nadwaga), zachowaniami/psychiką (ADHD, autyzm), dysfunkcje seksualne (np. niewydolność erekcji), jak też globalne problemy epidemii AIDS, częste wybuchy infekcji wirusowych (Zika, SARS, itd.) i inne. Wykres 15. Zestawienie liczby osób i przyczyn śmierci Amerykanów Efekty uboczne stosowania leków (ADR) 128, Amerykanie zabici podczas II Wojny Światowej 49, Amerykanie zabici podczas wojny w Wietnamie 1, Stosowanie witamin Szczególnie alarmujący, chociaż w większości ignorowany, jest wzrost chorób jatrogennych, jako rezultat powszechności spożycia leków. Wszystkie leki farmaceutyczne niosą ryzyko niepożądanych skutków ubocznych jak i toksyczności z ich niewłaściwego połączenia czy też dawkowania. Widoczne jest to szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie w ostatnich latach z powodu efektów ubocznych stosowania leków (Adverse Drug Reaction) umiera rocznie około 128. osób, Rysunek 3. Wskaźnik DALY DALY jest wskaźnikiem obrazującym sumę potencjalnych lat życia utraconych z powodu przedwczesnej śmierci, a także produktywnych lat życia, utraconych z powodu choroby i niepełnosprawności co stanowi czwartą najczęstszą przyczynę zgonów w tym kraju (Light DW. et al., 213). Zostało to zilustrowane na wykresie 15. Nie jest wykluczone, że zjawisko to może się to rozprzestrzenić w Polsce, co wymaga skutecznego przeciwdziałania już teraz. = YLD Lata przeżyte w + YLL Potencjalna liczba niepełnosprawności utraconych lat życia Co więcej, działania uboczne leków generują nowe dolegliwości i zapotrzebowanie na dodatkowe leki, co prowadzi do błędnego koła, w którym jedyną stroną odnoszącą z tego korzyści są producenci leków. Dane opublikowane w czasopiśmie medycznym JAMA i inne wskazują, że przewidywane skutki uboczne działania leków właściwie dawkowanych (w tym tych na receptę), są czwartą kolejną przyczyną zgonów po zawale serca, raku i udarze mózgu (Lazarou J. et al., 1998). Są one również przyczyną dodatkowych powikłań i dłuższych pobytów w szpitalu (Mannesse CK, 2). Niestety ten problem nie otrzymuje należytej uwagi, zarówno w polityce zdrowotnej jak też i w mediach. Problem wiążący się bardzo jasno z finansami to także kwestia właściwego liczenia kosztów: nie tylko bezpośrednich, ale także pośrednich. Jeżeli spojrzymy na niedawno opublikowany raport EY: w 26 dziura budżetowa w ochronie zdrowia osiągnie rząd 3,5% PKB. W tej chwili wydajemy na zdrowie nieco ponad 6% PKB, Czesi 8%. Różnice są rzędu 1,5-2%, a dziura każdego z krajów przekroczy 3-3,5% PKB. Powiem tak: bez zainwestowania teraz w profilaktykę, bez zainwestowania w młodych pracujących, żeby to oni pracując i składując do systemu wzmocnili go, nie mamy szansy, moim zdaniem, tych pieniędzy znaleźć. Życie w zdrowiu Choroba lub epełnosprawność Przedwczesna śmierć Oczekiwana długość życia Źródło: Wikipedia Prof. AndrZej M. Fal Prezes polskiego TowarzystwA ZdrowiA publicznego 16 17