STOWARZYSZENIE Znaczenie list EKONOMISTÓW zalecanych odmian ROLNICTWA dla pszenicy ozimej I AGROBIZNESU dla rynku nasion 235 Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 2 Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ZNACZENIE LIST ZALECANYCH ODMIAN DLA PSZENICY OZIMEJ DLA RYNKU NASION 1 LISTS OF RECOMMENDED VARIETIES INFLUENCE ON POLISH MARKET OF WINTER WHEAT SEED S³owa kluczowe: reprodukcja nasienna, postêp biologiczny, lista zalecanych odmian Key words: seed reproduction, biological progres, variety recommended lists Synopsis. Przedstawiono znaczenie krajowych i zagranicznych odmian pszenicy ozimej umieszczonych na listach zalecanych odmian, a tak e oszacowano potencjalne dochody hodowców ze sprzeda y materia³u nasiennego. Wœród zalecanych do uprawy odmian pszenicy ozimej dominuj¹ odmiany krajowe. Udzia³ odmian zagranicznych siêga 15%. WyraŸna jest dominacja odmian kilku hodowców w LZO. Potencjalne dochody z op³at licencyjnych mog¹ pokrywaæ koszty hodowli w silnych oœrodkach hodowlanych, o ile œci¹galnoœæ op³at wzroœnie do 70 80% lub dwukrotnie wzroœnie popyt na kwalifikaty w Polsce. Wstêp Pocz¹wszy od 2004 roku rozpoczêto w Polsce publikowanie list zalecanych odmian (LZO). Zalecenia te dotycz¹ uprawy w danym regionie odmian, które potwierdzi³y swoj¹ przydatnoœæ w czasie prowadzonych doœwiadczeñ odmianowych. Listy zalecanych odmian s¹ tworzone zgodnie z ustaw¹ o nasiennictwie (art. 25.4), aby u³atwiæ rolnikom wybór najwartoœciowszych odmian, dostosowanych do lokalnych warunków gospodarowania. Listy powstaj¹ na podstawie wyników porejestrowego doœwiadczalnictwa odmianowego (PDO). System PDO funkcjonuje w Polsce od 1998 roku. W 2004 roku przeprowadzono ponad 700 ró nych doœwiadczeñ odmianowych, g³ównie ze zbo ami. Listy odmian rekomendowanych do uprawy powstaj¹ w wielu krajach Unii Europejskiej, z tym, e nie wszêdzie maj¹ one charakter list urzêdowych, a doœwiadczenia s¹ organizowane i finansowane w znacznej czêœci przez hodowców oraz zwi¹zki producentów [Braun-M³odecka 2004, Sepstrup 2004, Lorgeou 2004]. Zgodnie z zaleceniami Krajowego Zespo³u Koordynacyjnego listy odmian zalecanych tworzy siê na podstawie przynajmniej czteroletnich wyników badañ odmianowych. W 2004 roku utworzono listy w 14 województwach. Odmiany zalecane do uprawy reprezentuj¹ wszystkie typy u ytkowe i s¹ spoœród wszystkich badanych odmian najlepiej przystosowane do lokalnych warunków. 1 Przygotowano w ramach projektu badawczego KBN nr 3P06 R127 24.
236 L. Wicki Materia³ i metody W opracowaniu wykorzystano dane Inspekcji Ochrony Roœlin i Nasiennictwa w zakresie powierzchni i masy nasion zakwalifikowanych, listy zalecanych odmian otrzymane ze Stacji Doœwiadczalnych Oceny Odmian oraz GUS co do wielkoœci sprzeda y materia³u kwalifikowanego w poszczególnych województwach. Wielkoœæ op³at licencyjnych przyjêto za informacjami Polskiej Izby Nasiennej, a dane o wysokoœci dotacji do hodowli pochodz¹ z MRiRW. W obliczeniach wielkoœci popytu na materia³ kwalifikowany przyjêto, e poziom popytu w poszczególnych województwach bêdzie taki jak w 2004 roku i bêdzie równo roz³o ony miêdzy poszczególne odmiany z Listy Zalecanych Odmian dla danego województwa. Dla województw, w których nie opublikowano list, przyjêto, e uprawiane bêd¹ w równym zakresie wszystkie odmiany wystêpuj¹ce na listach w pozosta³ych województwach. Wyniki uzyskane na poziomie województw zsumowano i zestawiono na poziomie kraju. Na tej podstawie okreœlono koncentracjê odmianow¹ list oraz koncentracjê wed³ug hodowców, a tak e potencjalne dochody hodowców krajowych i zagranicznych. Przyjêto poziom œci¹galnoœci op³at licencyjnych od sprzeda y nasion kwalifikowanych na poziomie 30, 50 i 70%. Poziom dochodów przy wzroœcie sprzeda y kwalifikatów oszacowano przyjmuj¹c za podstawê powierzchniê uprawy w 2004 roku. Analiza koncentracji zosta³o dokonana przy u yciu wskaÿnika CR (concentration ratio) dla 4 najwa niejszych hodowców i odmian. Wyniki badañ Listy zalecanych odmian pszenicy ozimej zosta³y opublikowane w 14 województwach z wyj¹tkiem województwa mazowieckiego i ³ódzkiego. ¹cznie na wszystkich listach umieszczonych zosta³o 19 odmian, a na listach wojewódzkich od 4 do 12 odmian. Wielkoœæ potencjalnego popytu na te odmiany przedstawiono na rysunku 1. Wœród odmian zalecanych do uprawy 85% stanowi¹ odmiany krajowe. Tylko trzy odmiany: Kris, Pegassos i Flair nale ¹ do hodowców zagranicznych. WskaŸnik koncentracji odmian CR 4 wynosi 47%, a wiêc mo na mówiæ o zdominowaniu list przez kilka odmian. Wiek odmian na listach waha siê od 3 do 20 lat 2. Œredni wiek odmiany, wa ony wielkoœci¹ potencjalnego popytu wynosi 5 lat. S¹ to wiêc przeciêtnie odmiany nowe, bior¹c pod uwagê okres badañ przed powstaniem list. WRQ 7RQDFMD.REUDSOXV =\WD 6XNFHV 0HZD 7XUQLD 6RUDMD.ULV 6áDZD 6DNZD )LQH]MD.DMD 3HJDVVRV 6\PIRQLD 1XWND -DZD 0LNXOD.RUZHWD )ODLU Rysunek 1. Popyt na odmiany pszenicy ozimej umieszczone na LZO 2 Badania przed utworzeniem LZO powinny trwaæ 4 lata, wyj¹tkowo mo na umieœciæ na nich odmiany po krótszym okresie oceny.
Znaczenie list zalecanych odmian dla pszenicy ozimej dla rynku nasion 237 Wœród hodowców, których odmiany znalaz³y siê na listach najwiêksze znaczenie ma HR Strzelce z 8 odmianami i 50% udzia³u w rynku. Du e mniejsze znaczenie maj¹ hodowcy, których dwie lub trzy odmiany pszenicy ozimej znalaz³y siê na listach. Hodowcy zagraniczni z trzema odmianami maj¹ potencjalnie oko³o 10% udzia³u w rynku. Porównanie oferty z zaleceniami Listy zalecanych odmian rekomenduj¹ kilkanaœcie z dostêpnych 48 odmian pszenicy ozimej. Wyliczone zapotrzebowanie nie pokrywa³o siê z mas¹ nasion zakwalifikowanych. Dla 13 odmian wystêpowa³ niedobór kwalifikatów, a dla 6 nadmiar. Ogólnie masa zakwalifikowanego ziarna zalecanych 3R]QD VND+5 0DáRSROVND+5 +55.RELHU]\FH odmian wynosi³a 83% wyliczonego zapotrzebowania. Wystêpowa³o jednak ma³e dopasowanie struktury oferty. Wyliczony niedobór wynosi³ 21 tys. ton kwalifikatów zalecanych odmian, wystêpowa³a tak e nadwy ka ziarna odmian zalecanych tylko w niektórych regionach w iloœci 10 tys. ton. Oznacza to, e dopasowanie struktury odmianowej w reprodukcji nasiennej do zaleceñ uprawowych wynosi zaledwie 50%. Brak dopasowania móg³ byæ wynikiem braku wiedzy przedsiêbiorstw nasiennych o odmianach mog¹cych znaleÿæ siê na LZO, gdy pierwsze listy powsta³y dopiero w 2004 roku, a dane o reprodukcji pochodz¹ z sezonu 2003/2004. O tym, czy rolnicy bêd¹ kierowali siê w wyborze odmiany rekomendacjami z list, bêdzie siê mo na przekonaæ dopiero po kilku sezonach. Wystêpuj¹ce rozbie noœci miêdzy ofert¹, a potencjalnym popytem wskazuj¹ jednak na potrzebê tworzenia list dla przedsiêbiorstw nasiennych, na których by³yby umieszczane odmiany o potencjale pozwalaj¹cym im znaleÿæ siê na LZO. Pozwoli to na przygotowanie oferty kwalifikatów o odpowiedniej strukturze odmianowej. Mog³yby to byæ listy odmian wstêpnie rekomendowanych lub rekomendowanych do reprodukcji. Podobne rozwi¹zania funkcjonuj¹ np. w Wielkiej Brytanii. Wartoœæ op³at licencyjnych +RGRZF\ ]DJUDQLF]QL +56WU]HOFH Rysunek 2. Struktura popytu na materia³ kwalifikowany pszenicy ozimej wed³ug hodowców Op³aty licencyjne nale ne s¹ hodowcom od sprzeda y nasion kwalifikowanych odmian bêd¹cych ich w³asnoœci¹. S¹ one Ÿród³em finansowania prac hodowlanych. Poziom op³at licencyjnych zosta³ ustalony przez przedsiêbiorstwa zrzeszone w Polskiej Izbie Nasiennej na 12 z³/ dt, chocia s¹ one wielkoœci¹ umown¹ i zale ¹ od sprzedaj¹cego prawo do reprodukcji. Znacz¹ca dominacja jednego z hodowców powoduje, e mo e on otrzymywaæ wiêkszoœæ dochodów z tego tytu³u. Problemem polskiego rynku nasiennego jest ma³a œci¹galnoœæ op³at hodowlanych, szacowana na oko³o 30%. Wielkoœæ ta nie obejmuje op³at od reprodukcji materia³u siewnego na w³asne potrzeby w gospodarstwach rolniczych, nale nych na podstawie ustawy o ochronie prawnej odmian roœlin uprawnych. W tabeli 1 przedstawiono dochody hodowców przy za³o eniu kilku wariantów œci¹galnoœci op³at licencyjnych. Najwiêksze dochody uzyskaj¹ firmy o du ym udziale w rynku. Przy poziomie œci¹galnoœci 70%, dochody HR Strzelce wynosi³yby prawie 3 mln z³otych. Jest to prawie dwukrotnie wiêcej ni firma ta otrzymuje obecnie. 'DQNR
238 L. Wicki Tabela 1. Dochody hodowców z op³at licencyjnych przy ró nych poziomach œci¹- galnoœci Hodowca HR Strzelce Danko HRR Kobierzyce Ma³opolska HR Poznañska HR Razem hodowcykrajowi Hodowcyzagraniczni Obecna kwota dotacji Pokrycie obecnych kosztów hodowli [%] POQ]á Dochody przy poziomie œci¹galnoœci [mln z³] 30% 50% 70% 1,04 0,26 0,24 0,17 0,15 1,86 0,20 34 1,73 0,43 0,41 0,29 0,26 3,12 0,33 57 2,42 0,60 0,57 0,40 0,36 4,35 0,46 RGVHWHNDUHDáXREVLHZDQHJRNZDOLILNDWDPL Rysunek 3. Wielkoœæ op³at licencyjnych przy wzroœcie popytu (œci¹galnoœæ op³at 50%) 79 Op³aty licencyjne maj¹ od 2006 roku zast¹piæ dotacje do hodowli roœlin. Poziom dotacji do hodowli pszenicy wynosi³ w 2003 roku 2,8 mln z³, a op³aty licencyjne z rynku krajowego oko³o 2,5 mln z³otych. ¹czne koszty hodowli pszenicy ozimej mo na przyj¹æ na poziomie 5,5 mln z³otych. Op³aty licencyjne dopiero przy 70% œci¹galnoœci bêd¹ mog³y byæ Ÿród³em finansowania hodowli, pod warunkiem dofinansowania czêœci prac ze œrodków w³asnych lub przeznaczonych na tworzenie materia³ów wyjœciowych do hodowli. Op³aty z zagranicy maj¹ potencjalnie mniejsze znaczenie, chocia ze wzglêdu na wiêksz¹ œci¹galnoœæ, uzyskiwanych jest oko- ³o 1 mln z³. Kwoty te nie s¹ dok³adnie znane, gdy objête s¹ tajemnic¹ handlow¹. Dochody hodowców zagranicznych z op³at licencyjnych od sprzeda y kwalifikatów pszenicy ozimej oszacowane zosta³y na 200-460 tys. z³otych. G³ównym czynnikiem wzrostu dochodów hodowców z op³at licencyjnych jest zwiêkszanie popytu na kwalifikowany materia³ siewny. Na rysunku 3 przedstawiono poziom dochodów z op³at licencyjnych przy wy szym ni obecnie zu yciu kwalifikowanego materia³u siewnego. Przy za³o eniu 50% œci¹galnoœci op³at oraz wzrostu udzia³u kwalifikatów w materiale siewnym z oko³o 17% obecnie do 30%, op³aty pokrywa³yby koszty hodowli w obecnej ich wysokoœci. Przy stosowaniu kwalifikatów na 40% area³u dochody siêga³yby 8 mln, a przy 50% ponad 10 mln z³. Podsumowanie Listy zalecanych odmian s¹ wa nym narzêdziem wspomagaj¹cym podejmowanie decyzji o wyborze odmiany do uprawy. Wp³ywaæ bêd¹ na popyt zg³aszany ze strony rolników i w ten sposób wspó³kszta³towaæ rynek nasienny. Na listach opublikowanych dla pszenicy ozimej widoczna jest koncentracja kilku odmian. Cztery najczêœciej zalecane odmiany stanowi¹ a po³owê rynku. Widoczna jest tak e bardzo wysoka koncentracja wœród hodowców. Struktura odmianowa ziarna zakwalifikowanego w stacjach oceny w ma³ym stopniu odzwierciedla³a strukturê odmian na listach. Zaledwie po³owa szacunkowego popytu na kwalifikaty poszczególnych odmian mog³aby byæ zaspokojona. Uwidacznia to potrzebê wstêpnego rekomendowania odmian do uprawy lub tylko do reprodukcji, co pozwoli firmom nasiennym na przygotowanie odpowiedniej oferty odmianowej.
Znaczenie list zalecanych odmian dla pszenicy ozimej dla rynku nasion 239 Poziom dochodów hodowców z op³at licencyjnych od sprzeda y kwalifikatów nie pokrywa³ deklarowanych przez hodowców kosztów hodowli. Dopiero wzrost œci¹galnoœci do przynajmniej 70% pozwoli na pokrycie kosztów hodowli z op³at licencyjnych. Przy du ej koncentracji odmian wiêkszoœæ dochodów bêdzie trafiaæ do najwiêkszych firm hodowlanych i spowoduje dalsz¹ koncentracjê hodowli poszczególnych gatunków w najsilniejszych oœrodkach. Poziom dochodów hodowców zale y silnie od rozmiarów rynku nasiennego. Przy udziale 30-40% kwalifikatów w materiale siewnym dochody te przekracza³yby znacznie ponoszone obecnie nak³ady na hodowlê. Oznacza to, e najwa niejszym czynnikiem wzrostu dochodów jest, obok danej odmiany, wzrost zapotrzebowania na nasiona kwalifikowane. Literatura Anonim 2004: Zasady oraz tryb tworzenia List zalecanych do uprawy odmian na obszarze województwa (LZO). Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 1. Braun-M³odecka U.: Porejestrowe doœwiadczalnictwo odmianowe w Wielkiej Brytanii. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 1 2004. Lorgeou J. 2004: Ocena odmian kukurydzy w systemie doœwiadczalnictwa porejestrowego we Francji. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 3. Sepstrup P.: National list trials and post-registered trials in Denmark. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 1 2004. Summary In this article distribution of winter wheat varieties on regional lists of recommended varieties is described. On lists published in season 2004/2005 Polish origin varieties consist 85% of total number. Only 3 foreign ones are recommended for cultivation in Poland. Lists are strongly dominated by few varieties and one breeder, so half of incomes from license fees, calculated for whole market on 2 mln zl will receive by HR Strzelce. License fees covered only 34% of plant breeding costs reported by breeding companies. Sum of fees collected may rise when demand for quality seeds will much higher than now observed 17%. Adres do korespondencji dr in. Ludwik Wicki Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 59 34 238 e-mail: wicki@alpha.sggw.waw.pl