KRAJOWE POZIOMY WYDOBYCIA I ZUŻYCIA NOŚNIKÓW ENERGII NIEODNAWIALNEJ

KRAJOWE POZIOMY WYDOBYCIA I ZUŻYCIA NOŚNIKÓW ENERGII NIEODNAWIALNEJ PIERWOTNYCH Autorzy: Daniel Zbroński, Aleksandra Górecka-Zbrońska ("Rynek Energii" - czerwiec 2017) Słowa kluczowe: wydobycie, zużycie, nośniki energii, węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny, ropa naftowa Streszczenie. Racjonalny i zrównoważony rozwój kraju gwarantuje sektor gospodarki oparty na pewnych dostawach tanich paliw stanowiących nośniki energii pierwotnej. Długoterminowa obserwacja tempa wydobycia i zużycia podstawowych paliw kopalnych stanowi narzędzie wspomagające tworzenie nowych, bądź korektę realizowanych planów polityki energetycznej kraju. W pracy na podstawie danych GUS analizie poddano stosowane pierwotne nośniki energii nieodnawialnej, których wydobycie i zużycie zestawiono w układzie globalnym dla Polski. Ponadto ustalono maksymalne wskaźniki wydobycia i zużycia tych nośników energii oraz ich okresowe i roczne tempo zmian na przestrzeni lat 2005-2015. 1. WSTĘP Energia pierwotna to energia zawarta w pierwotnych nośnikach energii pozyskiwanych bezpośrednio z naturalnych zasobów odnawialnych [3] (energia wody, wiatru, geotermalna, promieniowania słonecznego itp.) i nieodnawialnych [14] (węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny itp.). W tabeli 1 zestawiono wyniki pozyskania i zużycia energii pierwotnej w Polsce. W pracy pozyskanie (wydobycie) dotyczy tylko nośników energii pierwotnej pochodzącej z zasobów krajowych, zaś zużycie globalne (ilość dostarczonych na rynek krajowy poszczególnych nośników energii pierwotnej) wyznaczono jako sumę energii z wydobycia i importu nośników, pomniejszoną o energie z ich eksportu i zmiany poziomu zapasów. Rok Tabela 1 Pozyskanie i zużycie globalne energii pierwotnej w Polsce [5,6] Pozyskanie PJ Zużycie 2005 3284 3932 2006 3253 4159 2007 3040 4118 2008 2985 4168 2009 2817 3941 2010 2824 4338 2011 2882 4428 2012 3039 4387 2013 3006 4429 2014 2855 4250 2015 2870 4339 PJ

W Polsce najbardziej pozyskiwanymi i zużywanymi pierwotnymi nośnikami energii nieodnawialnej są węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa, których łączny udział w 2015 r. w pozyskaniu energii wynosił 85,3% (rys. 1), a w zużyciu 89,9% (rys. 2) [5]. Rys. 1. Zmiany energii pozyskanej z pierwotnych nośników energii nieodnawialnej w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w Polsce [11] Na przestrzeni lat 2005-2015 ustalono trend spadkowy poziomu pozyskanej energii z wydobytych krajowych nośników energii nieodnawialnej w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w Polsce (rys. 1). Największe pozyskanie energii wynoszące 3081 PJ ustalono w 2005 r., a najmniejsze 2449 PJ w 2015 r., oznacza to, iż maksymalna względna zmiana pozyskanej energii w tym okresie wynosiła 25,8%. Najwyższy udział pozyskanej energii z nośników energii nieodnawialnej w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 93,8% w 2005 r., a najniższy 85,3% w 2015 r., zatem maksymalna zmiana udziału pozyskanej energii w tym okresie wynosiła 8,5 p.p. Generalnie na przestrzeni lat 2005-2015 odnotowano w Polsce wyraźny spadek wydobycia węgla kamiennego, przy nieznacznym wzroście wydobycia węgla brunatnego, gazu ziemnego i ropy naftowej [5].

Rys. 2. Zmiany energii zużytej z pierwotnych nośników energii nieodnawialnej w odniesieniu do zużytej globalnie energii pierwotnej w Polsce [11] Natomiast na przestrzeni lat 2005-2015 ustalono trend wzrostowy poziomu zużytej energii z nośników energii nieodnawialnej w odniesieniu do zużytej globalnie energii pierwotnej w Polsce (rys. 2). Największe zużycie energii wynoszące 4045 PJ ustalono w 2011 r., a najmniejsze 3660 PJ w 2009 r., oznacza to, iż maksymalna względna zmiana zużycia energii w tym okresie wynosiła 10,5%. Najwyższy udział zużytej energii z nośników energii nieodnawialnej w odniesieniu do zużytej globalnie energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 94,8% w 2005 r., a najniższy 89,9% w 2015 r., zatem maksymalna zmiana udziału zużytej energii w tym okresie wynosiła 4,8 p.p. Generalnie na przestrzeni lat 2005-2015 odnotowano w Polsce spadek zużycia węgla kamiennego, przy wzroście zużycia węgla brunatnego, gazu ziemnego i ropy naftowej [5]. Różnice w poziomach zużytych i pozyskanych nośników energii w kraju pokrywano importem lub posiadanymi zapasami paliw. W celu zagwarantowania trwałego rozwoju sektora gospodarki koniecznym jest zapewnienie ciągłego, taniego i bezpiecznego dostępu do paliw i nośników energii [2,9]. Polska posiada wystarczające zasoby węgla kamiennego i brunatnego, by w dłuższej perspektywie czasu w pełni pokryć własne potrzeby energetyczne [8,10]. Udokumentowane krajowe zasoby węgla kamiennego stanowią 56,2 mld Mg, a węgla brunatnego 23,5 mld Mg [15]. Obecnie węgiel kamienny wydobywany jest w kopalniach na Górnym Śląsku i w kopalni Bogdanka na Lubelszczyźnie, a jego wydobycie w 2015 r. to 72,6 mln Mg [5]. Od lat węgiel brunatny wydobywany jest w okolicach Bełchatowa, Konina i Bogatyni, a jego wydobycie w 2015 r. to 63,1 mln Mg [5]. Polska nie posiada natomiast wystarczających zasobów gazu ziemnego i ropy naftowej, by w dłuższej perspektywie czasu w pełni pokryć własne potrzeby energetyczne, dlatego też w dużym stopniu skazana jest na import tych paliw [7,13]. Pozostające w dyspozycji PGNiG S.A., będącego głównym producentem tych paliw, udokumentowane zasoby gazu ziemnego stanowią 122,8 mld m 3 (plus 90,8 mld m 3 zasobów metanu z pokładów węgla), a ropy naftowej 22,8 mln Mg [15].

Obecnie ropa naftowa i/lub gaz ziemny wydobywane są na Niżu Polskim, w Karpatach i na Pogórzu Karpackim oraz na Pomorzu Zachodnim i w Polskiej Wyłącznej Strefie Ekonomicznej na Morzu Bałtyckim, a ich wydobycie w 2015 r. stanowiło 5,7 mld m 3 gazu ziemnego i 928 tys. Mg ropy naftowej [5]. Ciągła obserwacja tempa zużycia podstawowych paliw kopalnych i pochodnych nośników energii [17] stanowi zatem narzędzie wspomagające tworzenie nowych, bądź korektę realizowanych planów polityki energetycznej kraju [12]. Długoterminowa prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię w Polsce zakłada utrzymanie na zbliżonym poziomie wykorzystania węgla oraz wzrost wykorzystania gazu i zasobów odnawialnych, a także wprowadzenie w przyszłości paliwa jądrowego [12,14,16]. Przyjęty kierunek gospodarki paliwowo-energetycznej Polski, winien gwarantować racjonalny i zrównoważony rozwój kraju [9]. Przydatnym staje się więc ustalenie wskaźników dotyczących okresowego wydobycia i zużycia nośników energii nieodnawialnej oraz tempa ich zmian, w celu prognozy stopnia ich wykorzystania w przyszłości. 2. CEL, ZAKRES I METODYKA ANALIZY Celem analizy jest ocena wydobycia i zużycia pierwotnych nośników energii nieodnawialnej w latach 2005-2015 w Polsce. Zakres analizy obejmuje cztery główne pierwotne nośniki energii nieodnawialnej: węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropę naftową. Poziomy wydobycia i zużycia nośników energii w sposób ciągły badane są przez Departament Produkcji Głównego Urzędu Statystycznego i Departament Energetyki Ministerstwa Gospodarki, w oparciu o przedmiotowe sprawozdania, zbierane w ramach programu badań statystycznych statystyki publicznej [4]. W przypadku wydobycia analiza umożliwia w skali kraju dla lat 2005-2015 ustalenie: maksymalnej względnej zmiany wydobycia nośnika energii WZW, (1) 100( Wmax Wmin 1), % max gdzie W max, W min stanowią największe i najmniejsze wydobycie nośnika energii, J, maksymalnej zmiany udziału wydobycia nośnika energii ZUW max, (2) UW UW, p.p. max min gdzie UW max, UW min stanowią najwyższy i najniższy udział wydobycia nośnika energii, %,

wydobycia okresowego nośnika energii W o, (3) W W, J o2015 o2005 gdzie W o2005, W o2015 stanowią wydobycie nośnika energii w 2005 r. i 2015 r., J, okresowego tempa zmian wydobycia nośnika energii TZW 100Wo W o2005, %,(4) o rocznego tempa zmian wydobycia nośnika energii TZW r, (5) 100[ W i 1 W i 1], i 2005...2014, % gdzie W i stanowi wydobycie nośnika energii w danym (i-tym) roku kalendarzowym, a W i+1 wydobycie nośnika w kolejnym (i+1) roku kalendarzowym, J. W przypadku zużycia analiza umożliwia w skali kraju dla lat 2005-2015 ustalenie: maksymalnej względnej zmiany zużycia nośnika energii WZZ, (6) 100( Zmax Zmin 1), % max gdzie Z max, Z min stanowią największe i najmniejsze zużycia nośnika energii, maksymalnej zmiany udziału zużycia nośnika energii ZUZ max, (7) UZ UZ, p.p. max min gdzie UZ max, UZ min stanowią najwyższy i najniższy udział zużycia nośnika energii, %, zużycia okresowego nośnika energii Z o, (8) Z Z, J o2015 o2005 gdzie Z o2005, Z o2015 stanowią zużycia nośnika energii w 2005 r. i 2015 r., okresowego tempa zmian zużycia nośnika energii TZZ 100Zo Z o2005, %,(9) o rocznego tempa zmian zużycia nośnika energii TZZ r, (10) 100[ Z i 1 Z i 1], i 2005...2014, % gdzie Z i stanowi zużycie nośnika energii w danym (i-tym) roku kalendarzowym, a Z i+1 zużycie nośnika energii w kolejnym (i+1) roku kalendarzowym.

Przyjęta w pracy metodyka analizy, dotycząca sposobu gromadzenia i przetwarzania informacji o rocznych poziomach wydobycia i zużycia wybranych nośników energii, jest zgodna z zalecaną w opracowaniach [1,4]. 3. ANALIZA WYNIKÓW WYDOBYCIA I ZUŻYCIA WYBRANYCH PALIW 3.1. Węgiel kamienny W latach 2005-2015 wydobyto w kraju 899,8 mln Mg węgla kamiennego, przy czym 764,8 mln Mg (85%) węgla energetycznego, a 135 mln Mg (15%) węgla koksowego [5]. Poziom wydobycia węgla kamiennego ulegał systematycznie zmniejszaniu (z 97,9 mln Mg w 2005 r. do 72,6 mln Mg w 2015 r.), za wyjątkiem 2012 r., w którym nastąpił jego chwilowy wzrost do 79,8 mln Mg. W okresie tym zużyto 878,9 mln Mg węgla kamiennego w kraju, przy czym 743,7 mln Mg (84,6%) węgla energetycznego, a 135,2 mln Mg (15,4%) węgla koksowego. Poziom zużycia węgla ulegał wahaniom z tendencją spadkową w zakresie 86 72 mln Mg/rok (rys. 3). Rys. 3. Poziomy wydobycia i zużycia węgla kamiennego w Polsce [11] W latach 2005-2007, 2013 r. i w 2015 r. eksport węgla kamiennego przewyższał import, a zapasy węgla pokrywały jego wyższe w tym czasie zużycie. W pozostałych latach import węgla kamiennego (>10 mln Mg/rok) przewyższał jego eksport, głównie z powodu niższych kosztów zakupu tego paliwa za granicą, niż w kraju (rys. 4). Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano trend spadkowy poziomu energii pozyskanej z wydobycia węgla kamiennego w Polsce (rys. 5). Największą energię pozyskaną z węgla

kamiennego wynoszącą 2350 PJ odnotowano w 2005 r., a najmniejszą 1740 PJ w 2015 r., zatem maksymalna względna zmiana wydobycia węgla (WZW max ) w analizowanym okresie wynosiła 35% (tab. 2). Rys. 4. Poziomy importu, eksportu i zmiany zapasów węgla kamiennego w Polsce [11] Rys. 5. Zmiany energii pozyskanej z węgla kamiennego w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w Polsce [11] Tabela 2 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału wydobycia oraz okresowe tempo zmian wydobycia węgla kamiennego na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące wydobycia węgla kamiennego WZW max ZUW max W o TZW o % p.p. PJ % 35,0 10,9 609,3 25,9

Najwyższy udział energii pozyskanej z węgla w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 71,5% w 2005 r., a najniższy 60,6% w 2015 r., zatem maksymalna zmiana udziału wydobycia węgla (ZUW max ) w analizowanym okresie wynosiła 10,9 p.p. Okresowe wydobycie węgla kamiennego (W o ) w kraju zmniejszyło się o 609,3 PJ, co stanowi spadek okresowego tempa zmian wydobycia (TZW o ) o 25,9% w 2015 r. w stosunku do poziomu wydobycia węgla z 2005 r. (tab. 2). Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano również trend spadkowy poziomu zużycia węgla kamiennego w Polsce (rys. 6). Rys. 6. Zmiany energii zużytej z węgla kamiennego w odniesieniu do globalnie zużytej energii pierwotnej w Polsce [11] Największą energię zużytą z węgla kamiennego wynoszącą 2032 PJ odnotowano w 2006 r., a najmniejszą 1704 PJ w 2015 r., zatem maksymalna względna zmiana zużycia węgla (WZZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 19,3% (tab. 3). Najwyższy udział energii zużytej z węgla w odniesieniu do zużytej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 49% w 2007 r., a najniższy 39,3% w 2015 r., zatem maksymalna zmiana udziału zużycia węgla (ZUZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 9,7 p.p. Okresowe zużycie węgla kamiennego (Z o ) w kraju zmniejszyło się o 203,7 PJ, co stanowi spadek okresowego tempa zmian zużycia (TZZ o ) o 10,7% w 2015 r. w stosunku do poziomu zużycia węgla z 2005 r. Tabela 3 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału zużycia oraz okresowe tempo zmian zużycia węgla kamiennego na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące zużycia węgla kamiennego WZZ max ZUZ max Z o TZZ o % p.p. PJ % 19,3 9,7 203,7 10,7

Tylko w 2012 r. stwierdzono w kraju dodatnie roczne tempo zmian wydobycia węgla kamiennego (TZW r ) wynoszące 4,4% (tab. 4), zaś w pozostałych latach zaobserwowano ujemne wartości tego wskaźnika, przy czym najwyższy 8,2% spadek odnotowano w 2009 r. Natomiast w 2006 r., 2010 r. i w 2013 r. stwierdzono dodatnie roczne tempo zmian zużycia węgla kamiennego (TZZ r ) w kraju, przy czym najwyższy 12,6% wzrost odnotowano w 2010 r. W pozostałych latach zaobserwowano ujemne roczne tempo zmian zużycia węgla, przy czym najwyższy 9,1% spadek odnotowano w 2009 r. Tabela 4 Roczne tempo zmian wydobycia i zużycia węgla kamiennego w skali kraju [11] Rok TZW r TZZ r TZW r TZZ r Rok % % % % 2006 2,1 6,5 2011 1,5 2,6 2007 8,0 0,8 2012 4,4 8,6 2008 4,7 2,7 2013 2,3 4,1 2009 8,2 9,1 2014 5,5 7,3 2010 0,9 12,6 2015 0,1 1,3 3.2. Węgiel brunatny W latach 2005-2015 wydobyto w kraju 673,3 mln Mg węgla brunatnego, przy zachowaniu poziomu wydobycia w zakresie od 56,5 mln Mg w 2010 r. do 65,8 mln Mg w 2013 r. [5]. Natomiast w okresie tym zużyto 672,9 mln Mg węgla, zachowując identyczny trend i nieznacznie wyższy poziom zużycia węgla brunatnego, jak w przypadku jego wydobycia (min. 56,6 mln Mg w 2010 r. i max. 65,9 mln Mg w 2013 r.), co wynikało ze zużycia w tych latach posiadanych zapasów(rys. 7). Rys. 7. Poziomy wydobycia i zużycia węgla brunatnego w Polsce [11]

Od 2006 r. odnotowano także stały wzrost importu węgla brunatnego z poziomu 5 tys. Mg do 281 tys. Mg rocznie, przy równoczesnym wzroście eksportu węgla z poziomu 68 tys. Mg w 2009 r. do 303 tys. Mg w 2014 r. (rys. 8). Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano trend spadkowy poziomu energii pozyskanej z wydobycia węgla brunatnego w Polsce (rys. 9). Rys. 8. Poziomy importu, eksportu i zmiany zapasów węgla brunatnego w Polsce [11] Rys. 9. Zmiany energii pozyskanej z węgla brunatnego w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w Polsce [11] Największą energię pozyskaną z węgla brunatnego wynoszącą 549 PJ odnotowano w 2013 r., a najmniejszą 484 PJ w 2010 r., zatem maksymalna względna zmiana wydobycia węgla (WZW max ) w analizowanym okresie wynosiła 13,5% (tab. 5). Najwyższy udział energii pozyskanej z węgla w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 18,3% w 2013 r., a najniższy 16,2% w latach 2005-2006,

zatem maksymalna zmiana udziału wydobycia węgla (ZUW max ) w analizowanym okresie wynosiła 2,1 p.p. Okresowe wydobycie węgla brunatnego (W o ) w kraju zmniejszyło się o 18,3 PJ, co stanowi spadek okresowego tempa zmian wydobycia (TZW o ) o 3,4% w 2015 r. w stosunku do poziomu wydobycia węgla z 2005 r. Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano również trend spadkowy poziomu zużycia węgla brunatnego w Polsce (rys. 10). Tabela 5 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału wydobycia oraz okresowe tempo zmian wydobycia węgla brunatnego na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące wydobycia węgla brunatnego WZW max ZUW max W o TZW o % p.p. PJ % 13,5 2,1 18,3 3,4 Rys. 10. Zmiany energii zużytej z węgla brunatnego w odniesieniu do globalnie zużytej energii pierwotnej w Polsce [11] Największą energię zużytą z węgla brunatnego wynoszącą 550 PJ odnotowano w 2013 r., a najmniejszą 485 PJ w 2010 r., zatem maksymalna względna zmiana zużycia węgla (WZZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 13,4% (tab. 6). Najwyższy udział energii zużytej z węgla w odniesieniu do zużytej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 13,6% w 2005 r., a najniższy 11,2% w 2010 r., zatem maksymalna zmiana udziału zużycia węgla (ZUZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 2,4 p.p. Okresowe zużycie węgla brunatnego (Z o ) w kraju zmniejszyło się o 18,5 PJ, co stanowi spadek okresowego tempa zmian zużycia (TZZ o ) o 3,5% w 2015 r. w stosunku do poziomu zużycia węgla z 2005 r.

W 2008 r. i w latach 2011-2013 stwierdzono w kraju dodatnie roczne tempo zmian wydobycia węgla brunatnego (TZW r ), przy czym najwyższy 8,6% wzrost odnotowano w 2011 r. (tab. 7), zaś w pozostałych latach zaobserwowano ujemne wartości tego wskaźnika, przy czym najwyższy 5,2% spadek odnotowano w 2014 r. Podobnie przedstawiała się sytuacja ze wskaźnikiem rocznego tempa zmian zużycia węgla brunatnego (TZZ r ) w kraju, którego najwyższy 8,2% wzrost odnotowano w 2011 r. i najwyższy 5,4% spadek odnotowano w 2014 r. Tabela 6 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału zużycia oraz okresowe tempo zmian zużycia węgla brunatnego na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące zużycia węgla brunatnego WZZ max ZUZ max Z o TZZ o % p.p. PJ % 13,4 2,4 18,5 3,5 Tabela 7 Roczne tempo zmian wydobycia i zużycia węgla brunatnego w skali kraju [11] Rok TZW r TZZ r TZW r TZZ r Rok % % % % 2006 1,1 1,1 2011 8,6 8,2 2007 5,2 5,2 2012 1,5 1,5 2008 6,6 6,6 2013 3,0 3,3 2009 4,3 4,3 2014 5,2 5,4 2010 5,1 4,9 2015 1,1 1,2 3.3. Gaz ziemny W latach 2005-2015 wydobyto w kraju 63,26 mld m 3 gazu ziemnego, przy czym 22,89 mld m 3 (36,2%) gazu wysokometanowego, a 40,37 mld m 3 (63,8%) gazu zaazotowanego [5]. Poziom wydobycia gazu nie ulegał zbytnim zmianom i kształtował się w zakresie 5,4 6 mld m 3 /rok. W okresie tym zużyto w kraju 178,95 mld m 3 gazu ziemnego, w tym 138,8 mld m 3 (77,6%) gazu wysokometanowego i 40,15 mld m 3 (22,4%) gazu zaazotowanego. Poziom zużycia gazu ulegał niewielkim wahaniom z tendencją wzrostową w zakresie 15,3 17,4 mld m 3 /rok (rys. 11). W analizowanym okresie import gazu ziemnego ulegał wahaniom z tendencją wzrostową w zakresie 9,4 11,6 mld m 3 /rok, znacząco przewyższając eksport (3 89 mln m 3 /rok), przy zmieniającym się poziomie zapasów gazu w zakresie 309 794 mln m 3 /rok (rys. 12).

Rys. 11. Poziomy wydobycia i zużycia gazu ziemnego w Polsce [11] Rys. 12. Poziomy importu, eksportu i zmiany zapasów gazu ziemnego w Polsce [11] Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano trend spadkowy poziomu energii pozyskanej z wydobycia gazu ziemnego w Polsce (rys. 13). Największą energię pozyskaną z gazu ziemnego wynoszącą 164 PJ odnotowano w 2012 r., a najmniejszą 154 PJ w 2009 r., zatem maksymalna względna zmiana wydobycia gazu (WZW max ) w analizowanym okresie wynosiła 6,2% (tab. 8). Najwyższy udział energii pozyskanej z gazu w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 5,6% w 2011 r., a najniższy 5% w 2005 r., zatem maksymalna zmiana udziału wydobycia gazu (ZUW max ) w analizowanym okresie wynosiła 0,6 p.p. Okresowe wydobycie gazu ziemnego (W o ) w kraju zmniejszyło się o 8,4 PJ, co stanowi spadek okresowego tempa zmian wydobycia (TZW o ) o 5,2% w 2015 r. w stosunku do poziomu wydobycia gazu z 2005 r.

Rys. 13. Zmiany energii pozyskanej z gazu ziemnego w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w Polsce [11] Tabela 8 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału wydobycia oraz okresowe tempo zmian wydobycia gazu ziemnego na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące wydobycia gazu ziemnego WZW max ZUW max W o TZW o % p.p. PJ % 6,2 0,6 8,4 5,2 Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano natomiast trend wzrostowy poziomu zużycia gazu ziemnego w Polsce (rys. 14). Rys. 14. Zmiany energii zużytej z gazu ziemnego w odniesieniu do globalnie zużytej energii pierwotnej w Polsce [11]

Największą energię zużytą z gazu ziemnego wynoszącą 577 PJ odnotowano w 2015 r., a najmniejszą 505 PJ w 2009 r., zatem maksymalna względna zmiana zużycia gazu (WZZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 14,2% (tab. 9). Najwyższy udział energii zużytej z gazu w odniesieniu do zużytej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 13,3% w 2015 r., a najniższy 12,1% w 2011 r., zatem maksymalna zmiana udziału zużycia gazu (ZUZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 1,2 p.p. Okresowe zużycie gazu ziemnego (Z o ) w kraju zwiększyło się o 64,5 PJ, co stanowi wzrost okresowego tempa zmian zużycia (TZZ o ) o 12,6% w 2015 r. w stosunku do poziomu zużycia gazu z 2005 r. W 2007 r. i w latach 2010-2012 stwierdzono w kraju dodatnie roczne tempo zmian wydobycia gazu ziemnego (TZW r ), przy najwyższym 4,2% wzroście w 2011 r., zaś w pozostałych latach zaobserwowano ujemne wartości tego wskaźnika, przy czym najwyższy 5,3% spadek odnotowano w 2008 r. (tab. 10). Tabela 9 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału zużycia oraz okresowe tempo zmian zużycia gazu ziemnego na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące zużycia gazu ziemnego WZZ max ZUZ max Z o TZZ o % p.p. PJ % 14,2 1,2 64,5 12,6 Natomiast ujemne roczne tempo zmian zużycia gazu ziemnego (TZZ r ) w kraju stwierdzono w 2009 r. i w 2014 r., przy najwyższym 3,9% spadku w 2009 r., zaś w pozostałych latach uzyskano dodatnie roczne tempo zmian zużycia gazu, przy czym najwyższy 6,6% wzrost osiągnięto w 2012 r. Tabela 10 Roczne tempo zmian wydobycia i zużycia gazu ziemnego w skali kraju [11] Rok TZW r TZZ r TZW r TZZ r Rok % % % % 2006 0,1 1,1 2011 4,2 0,2 2007 0,4 0,0 2012 1,5 6,6 2008 5,3 1,4 2013 2,1 0,4 2009 0,3 3,9 2014 2,5 2,4 2010 0,4 6,2 2015 1,2 2,8 3.4. Ropa naftowa W latach 2005-2015 wydobyto w kraju 8,6 mln Mg ropy naftowej, przy zachowaniu poziomu wydobycia w zakresie od 618 tys. Mg w 2011 r. do 961 tys. Mg w 2013 r. [5]. W okresie tym

odnotowano trend wzrostowy poziomu zużycia ropy w zakresie 18,2 26,1 mln Mg/rok, przy łącznym zużyciu wynoszącym 246,2 mln Mg (rys. 15). Także import ropy naftowej charakteryzował się tendencją wzrostową w zakresie 17,9 26,5 mln Mg/rok (rys. 16), znacząco przewyższając eksport (211 420 tys. Mg/rok), przy zmieniającym się poziomie zapasów ropy ( 297 1294 tys. Mg/rok). Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano zarówno trend spadkowy (przed 2011 r.) poziomu energii pozyskanej z wydobycia ropy naftowej w Polsce, jak i trend wzrostowy (po 2011 r.). Największą energię pozyskaną z ropy naftowej wynoszącą 41 PJ odnotowano w 2013 r., a najmniejszą 26 PJ w 2011 r. (rys. 17), zatem maksymalna względna zmiana wydobycia ropy (WZW max ) w analizowanym okresie wynosiła 56,3% (tab. 11). Rys. 15. Poziomy wydobycia i zużycia ropy naftowej w Polsce [11] Rys. 16. Poziomy importu, eksportu i zmiany zapasów ropy naftowej w Polsce [11]

Rys. 17. Zmiany energii pozyskanej z ropy naftowej w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w Polsce [11] Najwyższy udział energii pozyskanej z ropy w odniesieniu do pozyskanej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 1,4% w 2014 r., a najniższy 0,9% w 2011 r., zatem maksymalna zmiana udziału wydobycia ropy (ZUW max ) w analizowanym okresie wynosiła 0,5 p.p. Okresowe wydobycie ropy naftowej (W o ) w kraju zwiększyło się o 4,2 PJ, co stanowi wzrost okresowego tempa zmian wydobycia (TZW o ) o 11,8% w 2015 r. w stosunku do poziomu wydobycia ropy z 2005 r. Tabela 11 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału wydobycia oraz okresowe tempo zmian wydobycia ropy naftowej na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące wydobycia ropy naftowej WZW max ZUW max W o TZW o % p.p. PJ % 56,3 0,5 4,2 11,8 Na przestrzeni lat 2005-2015 zaobserwowano trend wzrostowy poziomu zużycia ropy naftowej w Polsce (rys. 18). Największą energię zużytą z ropy naftowej wynoszącą 1110 PJ odnotowano w 2015 r., a najmniejszą 773 PJ w 2005 r., zatem maksymalna względna zmiana zużycia ropy (WZZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 43,6% (tab. 12). Najwyższy udział energii zużytej z ropy w odniesieniu do zużytej energii pierwotnej w kraju ustalono na poziomie 25,6% w 2015 r., a najniższy 19,7% w 2005 r., zatem maksymalna zmiana udziału zużycia ropy (ZUZ max ) w analizowanym okresie wynosiła 5,9 p.p. Okresowe zużycie ropy naftowej (Z o ) w kraju zwiększyło się aż o 336,9 PJ, co stanowi wzrost okresowego tempa zmian zużycia (TZZ o ) o 43,6% w 2015 r. w stosunku do poziomu zużycia ropy z 2005 r.

Rys. 18. Zmiany energii zużytej z ropy naftowej w odniesieniu do globalnie zużytej energii pierwotnej w Polsce [11] Tabela 12 Maksymalne względne zmiany i maksymalne zmiany udziału zużycia oraz okresowe tempo zmian zużycia ropy naftowej na przestrzeni lat 2005-2015 w kraju [11] Wskaźniki dotyczące zużycia ropy naftowej WZZ max ZUZ max Z o TZZ o % p.p. PJ % 43,6 5,9 336,9 43,6 Tabela 13 Roczne tempo zmian wydobycia i zużycia ropy naftowej w skali kraju [11] Rok TZW r TZZ r TZW r TZZ r Rok % % % % 2006 4,2 10,3 2011 10,0 5,8 2007 9,8 0,1 2012 10,2 4,1 2008 5,4 5,1 2013 41,9 3,8 2009 10,1 3,6 2014 1,2 0,3 2010 0,6 12,6 2015 2,5 8,2 W 2008 r., w 2010 r. i w latach 2012-2013 stwierdzono w kraju dodatnie roczne tempo zmian wydobycia ropy naftowej (TZW r ), przy czym najwyższy 41,9% wzrost odnotowano w 2013 r. (tab. 13), zaś w pozostałych latach zaobserwowano ujemne wartości tego wskaźnika, przy czym najwyższy 10,1% spadek odnotowano w 2009 r. W przypadku rocznego tempa zmian zużycia ropy naftowej (TZZ r ) w kraju, ujemne wartości tego wskaźnika stwierdzono w 2007 r., 2009 r. i w latach 2013-2014 (najwyższy 3,8% spadek odnotowano w 2013 r.), zaś w pozostałych latach zaobserwowano dodatnie wartości tego wskaźnika (najwyższy 12,6% wzrost odnotowano w 2010 r.).

4. PODSUMOWANIE W Polsce w latach 2005-2015 wydobyto 899,8 mln Mg węgla kamiennego, 673,3 mln Mg węgla brunatnego, 63,26 mld m 3 gazu ziemnego i 8,6 mln Mg ropy naftowej, zaś zużyto 878,9 mln Mg węgla kamiennego, 672,9 mln Mg węgla brunatnego, 178,95 mld m 3 gazu ziemnego i 246,2 mln Mg ropy naftowej, dzięki zapewnieniu importu ropy i gazu. Na przestrzeni lat 2005-2015 ustalono trend spadkowy procentowego udziału pozyskania energii z wydobytych nośników energii nieodnawialnej w pozyskanej energii pierwotnej w kraju, który wynosił (93,8 85,3)%, w tym stanowiąc odpowiednio dla: węgla kamiennego (71,5 60,6)%, węgla brunatnego (16,2 18,3)%, gazu ziemnego (5 5,6)% i ropy naftowej (0,9 1,4)%. Na przestrzeni lat 2005-2015 ustalono trend spadkowy procentowego udziału zużycia nośników energii nieodnawialnej w zużytej globalnie energii pierwotnej w kraju, który wynosił (94,8 89,9)%, w tym stanowiąc odpowiednio dla: węgla kamiennego (49 39,3)%, węgla brunatnego (13,6 11,2)%, gazu ziemnego (12,1 13,3)% i ropy naftowej (19,7 25,6)%. W analizowanym okresie najwyższe poziomy maksymalnej względnej zmiany wydobycia (WZW max ) i zużycia (WZZ max ) nośnika energii ustalono dla ropy naftowej, a najniższe poziomy dla gazu ziemnego (dot. WZW max ) i węgla brunatnego (dot. WZZ max ). W analizowanym okresie najwyższe poziomy maksymalnej zmiany udziału wydobycia (ZUW max ) i zużycia (ZUZ max ) nośnika energii ustalono dla węgla kamiennego, a najniższe poziomy dla ropy naftowej (dot. ZUW max ) i gazu ziemnego (dot. ZUZ max ). W analizowanym okresie największe przyrosty okresowego wydobycia (W o ) i zużycia (Z o ) nośnika energii ustalono dla ropy naftowej, a największe ubytki dla węgla kamiennego. W analizowanym okresie najwyższe wzrosty okresowego tempa zmian wydobycia (TZW o ) i zużycia (TZZ o ) nośnika energii ustalono dla ropy naftowej, a najwyższe spadki dla węgla kamiennego. W analizowanym okresie, w przypadku większości lat, ustalono ujemne wartości rocznego tempa zmian wydobycia (TZW r ) nośnika energii dla wszystkich nośników energii nieodnawialnej. W analizowanym okresie, w przypadku większości lat, ustalono dodatnie wartości rocznego tempa zmian zużycia (TZZ r ) nośnika energii dla gazu ziemnego i ropy naftowej, a ujemne wartości dla węgla kamiennego i brunatnego.

LITERATURA [1] ARE 2000: Metodologia sporządzania regionalnych bilansów paliw i energii dla wskazanych paliw i nośników energii. Agencja Rynku Energii, Warszawa 2000. [2] Bednorz J.: Wpływ Energy Road Map 2050 na rozwój społeczno-gospodarczy Polski. Polityka Energetyczna Energy Policy Journal 2013, T. 16, Z. 3, str. 115-128. [3] Górecka-Zbrońska A.: Aspekty wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych w polskiej energetyce zawodowej. Rynek Energii 2016, nr 1 (122), str. 46-53. [4] GUS 2006: Zasady metodyczne sprawozdawczości statystycznej z zakresu gospodarki paliwami i energią oraz definicje stosownych pojęć. Zeszyty metodyczne i klasyfikacje, Warszawa 2006. [5] GUS 2006-2016: Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2005-2015. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa. [6] GUS 2013-2016: Energia. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa. [7] Kaliski M., Nagy S., Rychlicki S., Siemek J., Szurlej A.: Gaz ziemny w Polsce wydobycie, zużycie i import do 2030 roku. Górnictwo i Geologia 2010, T. 5, Z. 3, str. 27-40. [8] Kasztelewicz Z.: Zasoby węgla brunatnego w Polsce i perspektywy ich wykorzystania. Polityka Energetyczna Energy Policy Journal 2008, T. 11, Z. 1, str. 181-200. [9] Malko J., Wilczyński A., Wojciechowski H.: Bezpieczeństwo energetyczne, dostępność energii i zrównoważony rozwój a strategia unii energetycznej. Rynek Energii 2015, nr 2 (116), str. 10-17. [10] Olkuski T.: Zasoby węgla kamiennego najpewniejsze źródło energii. Przegląd Górniczy 2011, Nr 7-8, str. 42-45. [11] Opracowanie własne sporządzone na podstawie danych GUS [5-6]. [12] Paska J., Surma T.: Polityka energetyczna Polski na tle polityki energetycznej Unii Europejskiej. Polityka Energetyczna Energy Policy Journal 2013, T. 16, Z. 4, str. 7-20.

[13] Ptak S., Jakóbiec J.: Ropa naftowa jako główny surowiec energetyczno-przemysłowy. Nafta-Gaz 2016, nr 6, str.451-460. [14] Szczerbowski R.: Prognoza rozwoju polskiego sektora wytwórczego do 2050 roku scenariusz węglowy, Polityka Energetyczna Energy Policy Journal 2016, T. 19, Z. 3, str. 5-18. [15] Szuflicki M., Malon A., Tymiński M.: Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce według stanu na 31 XII 2015 r. Państwowy Instytut Badawczy Państwowy Instytut Geologiczny 2016; geoportal.pgi.gov.pl (dostęp 01.03.2017 r.). [16] Szurlej A., Kamiński J., Janusz P., Iwicki K., Mirowski T.: Rozwój energetyki gazowej w Polsce a bezpieczeństwo energetyczne. Rynek Energii 2014, nr 6 (115), str. 33-38. [17] Zbroński D.: Tempo zmian zużycia wybranych paliw i nośników energii w poszczególnych województwach. Rynek Energii 2015, nr 5 (120), str. 11-23. DOMESTIC LEVELS OF PRODUCTION AND CONSUMPTION OF PRIMARY ENERGY CARRIERS OF NON-RENEWABLE ENERGY Key words: production, consumption, energy carriers, hard coal, lignite, natural gas, crude oil Summary. The rational and sustainable development of the country guarantees sector of economy based on safe supplies of low-cost fuels constituting primary energy carriers. The long-term observation of the rate of production and consumption of primary fuels is a tool for creating new or corrected the country's energy policy plans. The used primary energy carriers of non-renewable energy, which production and consumption are presented in the global structure of Poland, were analyzed on the basis of date by Central Statistical Office. In addition, the maximum relative changes of production and consumption, the maximum changes of production and consumption share, as well as the periodic and annual rate of changes production and consumption of selected energy carriers over the years 2005-2015 have been determined in article. Daniel Zbroński, dr inż., adiunkt, Instytut Maszyn Cieplnych, Wydział Inżynierii Mechanicznej i Informatyki, Politechnika Częstochowska. Zainteresowania naukowe: przeróbka kopalin użytecznych, gospodarka paliwowo-energetyczna, gospodarka odpadami komunalnymi, termiczna utylizacja paliw i odpadów. Członek Komisji Ochrony Środowiska i Gospodarki Odpadami PAN O/Katowice. e-mail: zbronski@imc.pcz.czest.pl Aleksandra Górecka-Zbrońska, dr inż., adiunkt, Instytut Maszyn Cieplnych, Wydział Inżynierii Mechanicznej i Informatyki, Politechnika Częstochowska. Zainteresowania naukowe: przeróbka kopalin użytecznych, gospodarka paliwowo-energetyczna, spalanie i współspalanie paliw. Członek Komisji Ochrony Środowiska i Gospodarki Odpadami PAN O/Katowice. e-mail: gorecka@imc.pcz.czest.pl