Sektor energii i krajowe bilanse paliwowo-energetyczne w latach Rozruszanie koniunktury

Transkrypt

1 Sektor energii i krajowe bilanse paliwowo-energetyczne w latach Rozruszanie koniunktury Witold Weil (Nafta & Gaz Biznes maj 2002) Od jesieni ubiegłego roku trwają w Agencji Rynku Energii SA prace nad analizą realizacji zadań ujętych w dokumencie rządowym Założenia polityki energetycznej Polski do 2020 r., przyjętym przez radę ministrów 22 lutego 2000 r. oraz nad przygotowaniem projektu krótkoterminowej prognozy rozwoju sektora energetycznego. Przedstawioną w nim ocenę sformułowano na podstawie analizy zdarzeń, jakie wystąpiły w ostatnich trzech latach w polskiej gospodarce i jej międzynarodowym otoczeniu. Szczególną uwagę poświęcono procesowi transformacji krajowego sektora energetycznego oraz ocenie wpływu uzyskanych efektów na stopień i tempo osiągania celów określonych w Założeniach polityki energetycznej Polski do 2020 r.. Należy podkreślić, że po tak krótkim upływie czasu od opracowania założeń i długoterminowej prognozy nie ujawniły się w pełni zjawiska i trendy, które w sposób trwały mogą wpływać na wielkość przyszłego zapotrzebowania na paliwa i energię. Dane o rozwoju makroekonomicznym obserwowane w roku 2001 wskazują na wyraźne osłabienie tendencji rozwojowych w świecie, co nie pozostaje bez wpływu na stan i tempo rozwoju Polski. W ubiegłym roku nastąpiło w Polsce znaczące obniżenie tempa wzrostu PKB, co m.in. przełożyło się na powstanie ogromnego deficytu finansów publicznych. Malejący popyt na polskie produkty i usługi jest przyczyną kumulowania się dodatkowych trudności i napięć wewnętrznych. Dotykają one praktycznie wszystkich sektorów od hutnictwa, ciężkiej chemii, przemysłu elektromaszynowego i mineralnego po budownictwo i transport. Sytuacja w tych branżach w znaczący sposób kreuje obecną i przyszłą wielkość produkcji krajowego sektora energetycznego. Dodatkowy, niekorzystny wpływ na aktywność sektorów: węgla kamiennego, ciepłowniczego, gazowego i częściowo naftowego, miały występujące w ostatnich trzech latach łagodniejsze zimy, a także wzrastające ceny ropy naftowej. Łącznie czynniki te spowodowały obniżkę potrzeb energetycznych gospodarki narodowej. Przeprowadzanie wspomnianej oceny wymagało m.in. wykonania szeregu analiz i weryfikacji oraz prześledzenia przyczyn odchyleń rzeczywistego zużycia energii finalnej w rozbiciu na poszczególne nośniki energii, zarejestrowanego w latach , od wartości prognozowanej w założeniach polityki energetycznej, dla których rokiem bazowym projekcji prognozy długoterminowej (do roku 2020) był 1997 r. W niniejszym artykule podjęto próbę przedstawienia tego drugiego zagadnienia w powiązaniu z krótkim przeglądem roli sektora energii w gospodarce kraju. Należy w tym miejscu pamiętać, że obecny stan w obu tych dziedzinach jest pochodną (odbiciem) zjawisk zachodzących w sferze makroekonomicznej kraju. Znaczenie sektora energii w gospodarce kraju W ramach sektora energii funkcjonowało w roku 1999 ponad 1400 przedsiębiorstw, w tym ponad 540 dużych 1. W ciągu pięciu lat ( ) znacznie wzrosła liczba podmiotów sektora z ok. 800 do Zatrudnionych w nich było 439 tys. osób, z czego 432,6 tys. w przedsiębiorstwach 1 Przedsiębiorstwa duże: zatrudniające powyżej 50-ciu zatrudnionych w przypadku górnictwa, koksownictwa i przemysłu rafineryjnego oraz powyżej 20 zatrudnionych dla elektroenergetyki, ciepłownictwa i gazownictwa.

2 dużych, co jednocześnie stanowiło 14% zatrudnionych w przemyśle. Od roku 1995 do 2000 zatrudnienie zmalało łącznie o 113 tys. Z sektora energii pochodzi blisko 1/5 produkcji globalnej przemysłu i ok. 6-8% produkcji globalnej gospodarki kraju. Jest to dla roku 1995 rząd 48 mld zł, a dla roku mld zł. Jednak udział sektora w produkcji globalnej kraju i przemysłu maleje, a zwłaszcza malał do 1999 r. Wstępne szacunkowe dane za 2000 r. wskazują na jego niewielki wzrost. W omawianym okresie systematyczny i ciągły spadek produkcji globalnej występował w odniesieniu do górnictwa głównie na skutek zmniejszania wydobycia oraz do przemysłu koksowniczego. Natomiast w przemyśle rafineryjnym od roku 1998 i elektroenergetyki od roku 1997, odnotowano wzrost produkcji globalnej. W 1999 r. ok. 53% produkcji globalnej wytworzonej przez sektor dostarczały łącznie elektroenergetyka, gazownictwo i ciepłownictwo, a dział wytwarzanie produktów koksowania węgla i rafinacji ropy oraz dział górnictwo, miały zbliżone udziały 23-24%. Potencjał produkcyjny sektora energii mierzony wartością środków trwałych brutto, wynosił w 1999 r. 192,8 mld zł, tj. ok. 43% środków trwałych eksploatowanych w przemyśle i 14,5% w gospodarce krajowej. Należy zwrócić uwagę na stopień zużycia majątku, który w górnictwie sięga 65%, w podsektorze zaopatrzenia w energię elektryczną, gaz i ciepło 58%, w dziale produktów rafinacji ropy i koksowania węgla 52%. Ta ostatnia wielkość kształtuje się na poziomie średnim dla przemysłu. W całej gospodarce krajowej wskaźnik ten wynosi 47%. Dla podstawowej kategorii majątku (czyli maszyn i urządzeń technicznych) stopień zużycia jest jeszcze wyższy. Dla przykładu w górnictwie sięgał 78% a w dziale zaopatrzenia w energię elektryczną, gaz i ciepłą wodę 68%. Nakłady inwestycyjne poniesione przez przedsiębiorstwa energetyczne na odnowienie majątku i rozwój wyniosły w 1999 r. 11,8 mld zł a w roku 2000 obniżone zostały do 9,917 mld zł (rys. 1). Największe inwestycje były prowadzone w podsektorze wytwarzania energii elektrycznej. Ich poziom związany jest przede wszystkim z budową instalacji ochrony środowiska. Duża część nakładów inwestycyjnych przypada na pozostałą grupę przedsiębiorstw elektroenergetyki, tj. przedsiębiorstwa sieciowe. Przy malejących inwestycjach przeprowadzanych przez wytwórców energii elektrycznej, przedsiębiorstwa sieciowe znacznie zwiększyły swój udział w łącznych nakładach inwestycyjnych sektora. Minimalny i malejący jest udział koksownictwa w strukturze inwestycji realizowanych przez sektor energii. Poza elektroenergetyką, znaczny program inwestycyjny, choć okrojony w stosunku do lat ubiegłych, na poziomie 12% przychodów przeprowadzono w gazownictwie. Kolejnymi podsektorami, dla których wskaźniki intensywności inwestowania przekraczają 10% są ciepłownictwo i górnictwo węgla brunatnego. Również w przypadku sprzedaży detalicznej paliw ciekłych wskaźnik ten jest stosunkowo wysoki. Pomimo uzyskiwania coraz lepszej sytuacji finansowej przy spadku ilościowym produkcji inwestycje w sektorze węgla kamiennego na poziomie 1 mld zł rocznie nie wydają się wystarczające. Ważnym wskaźnikiem określającym pozycję sektora energii w gospodarce kraju może być stopień zasilania podatkami budżetu państwa przez ten sektor. Ze względu na obciążenie paliw silnikowych podatkiem akcyzowym oraz wszystkich nośników energii podatkiem od wartości dodanej, stopień ten jest stosunkowo wysoki. Biorąc pod uwagę podane wcześniej wskaźniki dotyczące udziału w produkcji globalnej osiągające poziom 5-6% tych wielkości dla kraju, można uznać, że udziały sektora w dochodach podatkowych do budżetu na poziomie 16-17% są bardzo znaczące. 2

3 W strukturze płaconych podatków niewielki jest udział podatku dochodowego. Wynika to po pierwsze z wysokiego poziomu podatków pośrednich VAT-u i akcyzy i po drugie z niskiej rentowności sektora. Na przykład cała akcyza od paliw silnikowych wyniosła w 1999 r. 11,6 mld zł, czyli więcej niż od wyrobów spirytusowych i tytoniowych łącznie (10,98 mld zł). Rok 2000 mld zł Ciepłownictwo Gazownictwo Dystrybucja i przesył energii elektrycznej Wytwarzanie energii elektrycznej Przemysł rafineryjny Koksownictwo 36.0 Górnictwo węgla brunatnego Górnictwo węgla kamiennego Ciepłownictwo 10.8% Górnictwo i węgla kamiennego 11.0% Górnictwo węgla brunatnego 2.9% Koksownictwo 0.4% Gazownictwo 11.2% Dystrybucja i przesył energii elektrycznej 21.1% Przemysł rafineryjny 14.1% Wytwarzanie energii elektrycznej 28.5% Źródło danych: Bazy ARE S.A. na podstawie informacji GUS. Rys. 1 Struktura nakładów inwestycyjnych w sektorze energii Wszystkie podatki, które powinien zapłacić sektor energetyczny to blisko 30 mld zł. Jednak podatki nie zapłacone - zobowiązania z tytułu podatków, ceł i ubezpieczeń społecznych kształtują się w sektorze na poziomie 11,6 12,7 mld zł. Analiza zgromadzonych danych statystycznych dotyczących krajowego sektora energii wskazuje na kilka problemów, które wydają się w chwili obecnej ważne z punktu widzenia bezpieczeństwa dostaw energii, ocenianych m.in. możliwościami rozwoju i konkurencyjnością przedsiębiorstw energetycznych, jak i całego sektora energii. Wśród tych problemów jako kluczowe należy traktować: niską rentowność sektora występującą przy stosunkowo szybkim wzroście cen nośników energii, zróżnicowaną, ale raczej słabą wypłacalność, konieczność pozyskiwania zewnętrznego kapitału na cele rozwojowe, czy to w postaci kredytów, czy też nowych inwestorów, straty na działalności gospodarczej ponoszone przez przedsiębiorstwa energetyczne. 3

4 Wypłacalność przedsiębiorstw oceniana za pomocą wskaźników płynności finansowej 2 jest w sektorze energii zróżnicowana. Jej poziom w większości przypadków jest niezadowalający i wskazuje na zagrożenia w tym zakresie. Średni poziom płynności bieżącej dla przemysłu przetwórczego, odnotowany dla roku 1995 i 2000 wyniósł odpowiednio: 1,52 oraz 1,24. Nastąpiło zatem pogorszenie płynności finansowej przedsiębiorstw. W sektorze energii prawie we wszystkich podsektorach sytuacja w zakresie wypłacalności jest obecnie także gorsza niż w latach ubiegłych. Tylko górnictwo węgla brunatnego charakteryzuje się bezpieczną wielkością obu omawianych wskaźników, odpowiednio ok. 2 i ok. 2,5. Również dla sprzedaży hurtowej paliw wskaźnik płynności szybkiej kształtuje się na poziomie ok. 1, czyli w miarę bezpiecznym. We wszystkich pozostałych podsektorach oba analizowane wskaźniki w okresie ostatnich kilku lat pogarszały się. W miarę zadawalający jest poziom płynności szybkiej osiągnięty przez ciepłownictwo oraz dystrybucję i przesył energii elektrycznej. W tym ostatnim podsektorze poziom obu wskaźników jest zbliżony, lecz wynika to ze specyfiki działalności polegającej na braku możliwości magazynowania energii elektrycznej, a innego rodzaju zapasy nie odgrywają tu większej roli. W roku 2000 dla przesyłu wskaźnik bieżący wynosił 1,03, a dla dystrybucji 0,89. Podobnie jak w przypadku wskaźników zyskowności i rentowności, tak i tutaj zaskakuje sytuacja przedsiębiorstw prowadzących sprzedaż detaliczną paliw. Sądząc z poziomu płynności odpowiednio 0,54 i 0,55 wypłacalność tego podsektora jest wyraźnie zagrożona. Analizowane wskaźniki oscylujące na poziomie 0,2-0,35 potwierdzają złą sytuację ekonomiczną górnictwa węgla kamiennego i koksownictwa. Krajowe zużycie energii finalnej Od kilku lat występuje spadek zużycia energii finalnej z poziomu 71,4 Mtoe w 1997 r. do 64,4 Mtoe w 1999 r. Jest to głównie wynik zmniejszającego się zużycia węgla, którego udział w strukturze zużycia spadł z 34,3% w roku 1997 do 28,4% w roku Spadku tego nie zrekompensował wzrost zużycia innych nośników. Zużycie energii finalnej okazało się w latach niższe niż prognozowano. Rys. 2. Struktura zużycia energii finalnej wg nośników 75 Mtoe Węgiel Produkty naftowe Gaz Energia elektryczna Ciepło sieciowe Prognoza Pozostałe nośniki 2 Poziom wskaźnika płynności bieżącej [majątek obrotowy/zobowiązania krótkoterminowe] uznaje się za dobry, jeśli osiąga on wartość 2-2,5. Dla wskaźnika płynności szybkiej [(majątek obrotowy-zapasy)/ zobowiązania krótkoterminowe] - dobry poziom to 1 lub nieco powyżej 1. 4

5 Źródło danych: Bilans Energetyczny Polski u układzie statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA i ZPE 2020 Spadek zużycia energii finalnej znajduje odzwierciedlenie we wskaźnikach przedstawionych w tabeli: Tabela 1. Wskaźniki zużycia energii finalnej na mieszkańca Zużycie finalne energii ogółem [toe/ma] Zużycie finalne energii elektrycznej [MWh/Ma] Zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych [MWh/Ma] w UE 2,61 2,69 2,68 2,73 2,74. w Polsce 1,72 1,89 1,85 1,72 1,67 1,56 w UE 5,27 5,40 5,47 5,61 5,71. w Polsce 2,32 2,42 2,45 2,46 2,39 2,50 w UE 1,56 1,64 1,62 1,65 1,68. w Polsce 0,37 0,50 0,51 0,53 0,54 0,54 Źródło danych: Energy Balances of OECD Countries - OECD/IEA, 2001, obliczenia własne ARE SA W porównaniu z krajami UE, gdzie zużycie energii finalnej wzrasta, w Polsce utrzymuje się tendencja odwrotna. Dane wskazują, że zużycie energii finalnej ogółem na mieszkańca w Polsce jest prawie dwa razy niższe od przeciętnego wskaźnika w krajach UE. Wskaźnik zużycia energii elektrycznej na mieszkańca jest o ponad połowę mniejszy niż w krajach Unii. Autor jest doradcą zarządu Agencji Rynku Energii SA 5