Na spotkanie różnorodności biologicznej

Na spotkanie różnorodności biologicznej Szkolne obserwacje drzew Poradnik Nauczyciela Warszawa 2010 Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym

4

Na spotkanie różnorodności biologicznej Szkolne obserwacje drzew Poradnik Nauczyciela pod redakcją Anny Batorczak i Anny Kalinowskiej Warszawa 2010

Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Copyright : Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego Redakcja: Anna Batorczak, Anna Kalinowska Autorzy tekstów: Anna Batorczak, Anna Kalinowska, Mariola Kukier-Wyrwicka, Halina Szczepanowska, Dariusz Wyrwicki Autorzy fotografii: Marek Englisz, Anna Kalinowska, Janusz Radziejowski Autorzy ilustracji: Maja Kiss, Halina Szczepanowska Konsultacja przyrodnicza: doc. dr Anna Kalinowska Opracowanie graficzne: US Studio, www.usstudio.pl Publikacja postała w ramach projektu: Rok 2010 Światowy Rok Różnorodności Biologicznej ONZ promocja obchodów i podnoszenie świadomości społecznej poprzez programy edukacyjne oraz kampanię informacyjno-edukacyjną. Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej NFOŚiGW Projekt objęty patronatem Ministerstwa Środowiska i Polskiego Komitetu do spraw UNESCO ISBN 83-917679-4-9 2

Spis treści Wstęp... 5 1 Wyjdźmy na spotkanie różnorodności biologicznej... 8 2. Korzyści jakie dają nam drzewa...12 3. Czym zajmuje się fenologia...17 4. Obserwacje fenologiczne drzew w ramach projektu BEAGLE...22 5. Zasady bezpieczeństwa podczas prowadzenia zajęć terenowych...25 6. Jak rozpocząć obserwacje?...28 7. Aktywności edukacyjne:...29 7a. Opowieści drzewa... 30 7b. Drzewo jako żyjąca wyspa... 36 7c. Przewodnik do obserwacji organizmów pełniących różne funkcje w zespole gatunków związanych z drzewem... 44 8. Poznajmy bliżej drzewa:...51 - Dąb... 52 - Buk pospolity... 54 - Brzoza... 55 - Jarząb pospolity... 56 - Kasztanowiec pospolity... 57 - Lipa... 58 9. Dekada ONZ Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju (2005-2014) i miejsce jakie w niej zajmuje edukacja o różnorodności biologicznej...60 10. Szkolne zajęcia terenowe jak pogodzić je z podstawą programową...63 11. Terminy, dotyczące różnorodności biologicznej i edukacji o niej, które wypada poznać...67 12. Kalendarz obchodów dni, które promują ochronę różnorodności biologicznej...72 13. Polecana lektura dodatkowa...74 14. O autorach... 75 3

4

Wstęp To stara prawda przyrodę najlepiej poznaje się obserwując ją w przyrodzie. Zarówno stara jak i nowa podstawa programowa przewiduje, a nawet zaleca terenowe formy edukacji. Jednym z celów naszego poradnika jest pokazanie, że wyjście z klasy w teren nie musi być skomplikowanym przedsięwzięciem, a prowadzenie z pozoru prostych obserwacji może okazać się bardzo pouczające i twórcze. Na przykładzie drzew można ukazać rolę, jaką różnorodność biologiczna odgrywa w naszym życiu i zwrócić uwagę na jej zagrożenia oraz nasze osobiste możliwości przeciwdziałania. Pomoże w tym prowadzenie systematycznych obserwacji zachodzących w przyrodzie zjawisk. Poradnik jest zbiorem krótkich propozycji obserwacji zmian fenologicznych drzew oraz pomocnych informacji i materiałów przygotowanych przez zespół doświadczonych autorów do wykorzystania w czasie zajęć poza klasą i skierowany jest do nauczycieli zarówno szkół podstawowych jak i gimnazjów. Drzewa to doskonałe obiekty badań, ze względu na ich długowieczność, łatwość identyfikacji i powszechność występowania wielu gatunków w całej Europie. Są również środowiskiem życia dla licznych gatunków zwierząt i roślin. Dla dzieci obserwacje terenowe to wielka przygoda. 5

Obserwacje sezonowych zmian związanych z rocznym cyklem życia drzewa i miejscem jego występowania mogą dostarczyć nam również istotnych informacji o zmianach zachodzących w środowisku np. o anomaliach pogodowych i ich skutkach. Porównywanie wyników obserwacji z wielu krajów prowadzone w przedstawionym w tym Poradniku projekcie BEAGLE może nam wiele powiedzieć o warunkach klimatycznych w różnych częściach Europy oraz jest doskonałym wstępem do zapoznania się z wieloma aspektami różnorodności biologicznej. Zagadnieniom różnorodności biologicznej, znaczeniu drzew i obserwacjom fenologicznym poświęcona jest pierwsza cześć poradnika. W dalszej części proponujemy aktywności edukacyjne, które pozwolą zgłębiać te zagadnienia w pracy z uczniami. Jednak wyjście nawet w nieodległy teren może sprawić problemy. Wielu nauczycieli przed wyprowadzeniem dzieci z klasy powstrzymuje obawa przed niespodziewanymi przypadkami. W poradniku poświęcono odpowiednie miejsce zasadom zapewnienia bezpieczeństwa podczas obserwacji w terenie. Także obawy, że obserwacje to dodatkowe zajęcia, które zabiorą czas na realizację programu może rozproszyć krótki przegląd odpowiednich zagadnień wybranych z podstawy programowej. Powiązania przyrody z tradycją i kulturą uosobione przez drzewa przedstawione są w rozdziale stanowiącym złożony portret sześciu wybranych gatunków drzew. Całość uzupełnia słowniczek pojęć związanych z różnorodnością biologiczną i kalendarz dat, które zostały wyznaczone, aby przypominać nam o ważnych tematach związanych z różnorodnością biologiczną i jej ochroną. Mamy nadzieję, że wiedza zdobyta podczas zajęć poza klasą będzie rozwijać u uczniów zainteresowania przyrodnicze i będzie służyć przyjęciu takiego stylu życia, który pozwala osiągnąć rozwój trwały społecznie i w zgodzie z możliwościami środowiska. Życzymy udanych zajęć poza murami klasy. Anna Kalinowska Anna Batorczak 6

I nagroda w konkursie na plakat organizowanym przez Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Autor: Anna Błachno, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Sztuk Pięknych 7

1. Wyjdźmy na spotkanie różnorodności biologicznej Anna Kalinowska Różnorodność biologiczna to określenie, które trafiło do słowników nie tak dawno temu bo zaledwie w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku, ale waga tego, co się za nim kryje powoduje, że każdy powinien je poznać i zrozumieć jego znaczenie. Czasem mówiąc o różnorodności biologicznej używa sie też skrótu (może nie najlepszego z punktu widzenia poprawności językowej): bioróżnorodność. Oba te coraz powszechniej powtarzane terminy oznaczają całe bogactwo form i przejawów życia na Ziemi. Zaczynając od wielkiego bogactwa gatunków przez zróżnicowanie osobników w obrębie każdego gatunku po różnorodność środowisk i ekosystemów. To także wielość zachodzących między nimi zjawisk i procesów tworzących razem nierozerwalny system życia, w którym sami stanowimy ogniwo. Tak więc różnorodność biologiczna to złożona sieć życia, której częścią jesteśmy też my sami. Nic więc dziwnego, że znaczenia różnorodności biologicznej dla ludzkości nie sposób przecenić. Ocenia się, że podstawy światowej ekonomii niemal w połowie opierają się na produktach pochodzenia biologicznego i procesach zachodzących w żywym świecie. Od bogactwa gatunków roślin, zwierząt i mikroorganizmów zależy wyżywienie ludzkości, jej zdrowie, zapewnienie opału, tkanin na ubrania czy wielu źródeł energii. Trwała dostępność dóbr takich jak naturalne leki czy usług, jakich dostarczają nam ekosystemy chroniąc przed powodziami czy łagodząc klimat, są warunkiem bezpieczeństwa społecznego. Nie sposób też ocenić jak wiele znaczy bogactwo życia dla rozwoju kultury, zaspokojenia ludzkiej potrzeby piękna oraz wartości duchowych krótko mówiąc dla jakości życia. Po prostu nie można wyobrazić sobie naszego trwania na Ziemi bez tej tętniącej wokół nas wielości form żyjącego świata! Jednak to bogactwo przyrody nie jest bezwzględnie trwałe, nie jest nam dane raz na zawsze, jakkolwiek byśmy je traktowali. Utrata różnorodności biologicznej jest to niepokojące ze wszech miar zjawisko, które, niestety, nabiera coraz większego tempa. W ciągu ostatnich 50 lat ludzkość zmieniła, zmienia oraz niszczy ekosystemy nieporównanie szybciej i bardziej dramatycznie, niż w jakimkolwiek okresie w całej dotychczasowej historii. Gatunki giną w tempie kilkaset razy większym niż średnio w całej historii życia na Ziemi. Tym razem to nie katastrofy kosmiczne, jak uderzenia meteorytów lub inne, choć nie potwierdzone z całą pewnością, przyczyny naturalne. To człowiek jest w dzi siejszych czasach głównym sprawcą zachodzących w przyrodzie zmian. Większość powierzchni Ziemi jest przekształcona w celu zaspokojenia coraz gwałtowniej rosnących potrzeb i zachcianek czło wieka: w celu produkcji żywności, zdobywania energii, z powodu rozrastania się miast, rozwoju transportu czy turystyki. Wraz z szybkim wzrostem liczby mieszkańców Ziemi i coraz wyższym pozio mem konsumpcji części z nich, a pogłębiającym się ubóstwem innych postępują procesy, w konsekwencji których zagrożona jest różnorodność biologiczna. Wraz z tym groźnym zjawiskiem maleje zdolność przyrody do zaspokajania podstawowych potrzeb, od których zależy nasza egzystencja. Także wskutek zmian klimatu rośnie zagrożenie różnorodności biologicznej, a zarazem jej utrata związana np. z wycinaniem lasów tropikalnych, pogłębia zmiany klimatu. Nie pozostaje to bez wpływu na jakość życia społeczności ludzkiej. Aby powstrzymać tempo tych groźnych zjawisk niezbędna jest zmiana naszych zachowań oraz sposobu myślenia o przyszłości i to zarówno całych społeczeństw jak i indywidu- 8

alnych osób. Lokalnie i w skali całego globu. Ta nowa, pożądana jakość postępowania i myślenia nosi nazwę: ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY. Koncepcja ta zrodziła się podczas pracy specjalnej, powołanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych, Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, która opracowała i w 1986 roku ogłosiła raport pt. Nasza wspólna przyszłość. Stał się on podstawą wskazań, jak zapewniać jakość życia współczesnych bez uszczuplania możliwości przyszłych pokoleń. Podstawowym założeniem takiego rozwoju (zapisanym w dokumencie Agenda 21 przyjętym przez ONZ w 1992 roku podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro) jest korzystanie z dóbr naturalnych w zgodzie z możliwościami środowiska tak, by nie straciło zdolności do trwałego odnawiania. Zapewnienie wyżywienia populacji ludzkiej, a zarazem ograniczenie nadmiernej konsumpcji, zapobieganie zmianom klimatu, a przede wszystkim powstrzymanie tempa utraty różnorodności biologicznej to główne obszary, których dotyczą zasady zrównoważonego rozwoju. W praktyce oznacza to, że utrzymanie bogactwa żywego świata możliwe jest jedynie wtedy, gdy korzystamy z jego dóbr w sposób rozsądny i umiarkowany tak, by nie doprowadzać do nieodwracalnej zagłady gatunków i zniszczenia ich środowisk. Jedynie takie gospodarowanie bogactwami natury, które respektuje prawa ekologii i nie zakłóca zachodzących w przyrodzie procesów może zapewnić trwałą z pokolenia na pokolenie jakość życia. Nie da się tego osiągnąć bez współpracy wielu międzynarodowych instytucji i mądrych, wspartych wiedzą wysiłków poszczególnych osób, organizacji i całych społeczności. W osiągnięciu tego celu kluczową rolę odgrywa edukacja i budowanie powszechnej świadomości społecznej w myśl zrównoważonego rozwoju. Głoszą to przyjęte przez społeczność międzynarodową dokumenty jak Agenda 21 czy odpowiednie rozdziały dwóch wielkich umów podpisanych w 1992 r. w Rio de Janeiro: Konwencji o różnorodności biologicznej oraz Konwencji o zapobieganiu zmianom klimatu. W Polsce dodatkowo obligują do tego zapisy Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej. Przez edukację do zrównoważonego rozwoju oraz Strategia Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju, wprowadzona przez Europejską Komisję Gospodarczą. Pomimo tylu dokumentów polecających podnoszenie wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju praktyka wciąż pokazuje, że nasza cywilizacja nie odrobiła lekcji. Chcąc przyspieszyć konieczny proces poprawy naszych relacji ze środowiskiem Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła na lata 2005-2014 specjalną mobilizację Dekadę edukacji dla zrównoważonego rozwoju. Celem Dekady są długofalowe działania edukacyjne, służące zmianom postaw i zachowań w poczuciu odpowiedzialności za los Ziemi. W Ośrodku Edukacji Białowieskiego Parku Narodowego zwracają uwagę pomysły na pomoce do rozpoznawania drzew. Jednak w całym komplecie zagadnień, które składają się na edukację dla zrównoważonego rozwoju, szczególne miejsce należy się różnorodności biologicznej. Świetną okazję skupienia się na poświęconej jej edukacji stwarza rok 2010, ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowym Rokiem Różnorodności Biologicznej. Zwrócenie powszechnej uwagi na zagrożony skarb żywego świata 9

to ważne wyzwanie, szczególnie dla tych, którzy zajmują się uczeniem i wychowywaniem czyli nauczycieli. Oczywiście jest to wyzwanie nie tylko na ten jeden, specjalny rok. 2010 Międzynarodowy Rok Różnorodności Biologicznej Skuteczność budowania świadomości, że różnorodność biologiczna to życie (to hasło Roku 2010) i przekonania, że różnorodność biologiczna to także my w wielkim stopniu zależy od jakości edukacji. Jakość zaś zależy od dobrego przygotowania i praktycznego wsparcia nauczycieli w ich działaniach na przykład przez odpowiednie pomoce dydaktyczne. Trudno sobie wyobrazić, aby uczyć o przyrodzie, nie wychodząc ze szkolnej klasy. Niestety, jak pokazuje doświadczenie, lekcje w terenie często sprawiają trudność i to nie tylko nauczycielom w Polsce. Właśnie chęć ośmielenia nauczycieli do wyjścia z klasy na spotkanie różnorodności biologicznej i pokazanie sposobów prostych obserwacji w terenie inspirowała powstanie międzynarodowego projektu BEAGLE. Nazwany tak od statku, na którym Karol Darwin odbył swą odkrywczą podróż, projekt finansowany jest z funduszy Komisji Europejskiej. BEAGLE skupił zespół doświadczonych specjalistów z Wielkiej Brytanii, Norwegii, Niemiec, Słowacji, Węgier i z Polski z Centrum Badań nad Środowiskiem Uniwersytetu Warszawskiego, które jest instytucją koordynującą cały projekt. Zespół ten zaproponował, aby obiektem systematycznych badań prowadzonych poza murami klasy było po prostu... drzewo w pobliżu szkoły. Regularne obserwacje zachodzących w czasie kolejnych pór roku sezonowych zmian, czyli fenologii badanego drzewa i związanego z nim zespołu organizmów, to projekt pozornie banalnie prosty. Daje jednak wiele możliwości prowadzenia różnorodnych obserwacji i wyciągania ciekawych wniosków Posiadając liczne zalety, pozwala równocześnie uniknąć wielu kłopotów związanych z dłuższym wyjściem w odległy teren. Warto podzielić się niektórymi opracowaniami powstałymi w czasie tego projektu z gronem odbiorców szerszym niż tylko jego aktywni uczestnicy. Nie poprzestając na tych pomysłach nasz poradnik rozwija je, wzbogaca o inne propozycje i przedstawia w szerszym kontekście. Wybierając obserwacje zmian sezonowych czyli fenologicznych jako motyw przewodni tego poradnika, zwracamy równocześnie uwagę na wiele zagadnień związanych z ochroną różnorodności biologicznej oraz zrównoważonym rozwojem. Obserwacje rytmiki zmian fenologicznych prowadzone odpowiednio długo i systematycznie dają również możliwość uczestnictwa w monitorowaniu zmian klimatu, a tym samym zmuszają do stawiania pytań o wpływ człowieka na procesy zachodzące w przyrodzie. Pierwsze pąki na drzewach obserwacje fenologiczne to sposób na przywitanie wiosny. Głównym celem poradnika jest wspieranie edukacji prowadzonej poza klasą i w terenie, dostarczenie motywacji do nauczania oraz uczenia się, jak zachować różnorodność biologiczną. To bardzo szerokie zagadnienie i znów, aby je uprościć, z wielkiego bogactwa możliwych gatunków występujących w Polsce, a jest ich samych tylko roślin naczyniowych ponad 2500 gatunków, skupiamy się tu zaledwie 10

na 6 pospolitych gatunkach drzew. To też niewiele, zważywszy że możemy spotkać w naszym kraju ponad 60 gatunków drzew liściastych i iglastych. Obserwacje wybranych drzew i zamieszkujących je zespołów innych organizmów ukazują, że różnorodność biologiczna to nie tylko lista gatunków, ale również sieć powiązań między nimi. Utrata jednego gatunku, ba, nawet pojedynczego drzewa, to zerwanie wielu powiązań i również zagrożenie dla innych związanych z nim organizmów. Także martwe drzewa mają swoją wielką rolę w przyrodzie, stając się bogatym środowiskiem dla wielu innych roślin, zwierząt, grzybów i bakterii. Zwraca to uwagę na konieczność podchodzenia z szacunkiem do wszystkich przejawów życia (co zresztą nakazuje Konwencja o różnorodności biologicznej), bo nie wiemy czy z każdym utraconym gatunkiem, a nawet osobnikiem, nie ryzykujemy czegoś więcej. Dlaczego właśnie drzewa? Nie będziemy wchodzić w zakres edukacji leśnej, wcale nie musimy wybierać się na odległą wycieczkę do lasu. Pojedyncze drzewo można bez trudu znaleźć wszędzie, nawet w centrum dużego miasta. To najbardziej widoczne, wyniosłe Obserwacja drzewa w krajobrazie dostarcza też doznań estetycznych obiekty żywej i duchowych. przyrody. Są ważną częścią krajobrazu i kultury. Dają na tchnienie poetom i miejsce odpoczynku ptakom. Są długowieczne i stają się świadkami historii, same też obrastają legendą. Są tak z nami zżyte, że niektórym drzewom nadaje się ludzkie imiona. Ta personifikacja pozwala też na bardziej emocjonalne podejście do całej różnorodności biologicznej, której stają się symbolem. Wielu z nas ma swoje ulubione drzewo i przechodząc obok zauważa, jak zmienia się w kolejnych sezonach i latach nawet nie wiedząc, że na takich systematycznie prowadzonych obserwacjach polega monitoring przyrodniczy. Często wystarczy wyjść za próg szkoły, by zobaczyć, że już pojawiły się pąki liściowe lub jesienne kolory. Ten sam dąb w kolejnych porach fenologicznych wiosną (A), jesienią (B) i zimą (C) Wyjdźmy więc na spotkanie przyrody w jej niezliczonych przejawach zwanych różnorodnością biologiczną. Gdy zamkniemy za sobą drzwi klasy, otworzą się przed nami wrota przyrody. A B C 11

2. Korzyści jakie dają nam drzewa Halina B. Szczepanowska Patrząc przez okno na pobliskie duże, rozłożyste drzewo trudno sobie wyobrazić, że ono potrzebuje do życia tylko promieni słonecznych, powietrza, wody i trochę soli mineralnych pobranych z gleby. Około 200 000 liści tego drzewa wychwytują energię promienistą ze słońca, dwutlenek węgla z powietrza, a wodę z solami mineralnymi z gleby. Przy użyciu zielonego barwnika chlorofilu miliony przedziwnych miniaturowych laboratoriów, umieszczonych w komórkach wewnątrz liści, przemieniają pochłonięte składniki na węglowodany (cukier i skrobię) służące do budowy i życia drzewa. Jednocześnie do atmosfery jest wydalany tlen, pochodzący z rozkładu cząsteczek wody. Tlen, którym oddychamy. Czyż to nie wspaniałe, że ponad 90% masy drzewa zostało zbudowane z gazów atmosferycznych, bo przecież woda to też związek dwóch gazów. Dostaliśmy to za darmo. Pozostałe 5-10% zostało pobrane z gleby. Tylko drzewa i inne rośliny zielone posiadły sekret budowy cukrów z dwutlenku węgla, wody i minerałów, korzystając z energii słonecznej. Nam się to nie udało, nawet przy użyciu najbardziej zaawansowanej technologii. Przyzwyczailiśmy się do tego, że drzewa rosną w rzędach wzdłuż ulic. W pośpiechu miejskiego życia nawet ich nie zauważamy. Są po prostu częścią miasta. Czasem rejestrujemy ich obecność, gdy w upalny dzień wejdziemy w ocienioną ulicę czy do parku i odczujemy miły łagodny chłód. Drzewa przez swoje wielorakie piękno zmiękczają surowość betonu miasta. Zapowiadają nadejście wiosny, jesieni lub zimy pojawieniem się listowia, zmianą Piękno drzew zachwyca nawet rzeźbą nagich gałęzi barwy lub opadaniem liści. Rosnąc w tym samym miejscu przez wiele lat, drzewa towa- domom i rezydencjom jak ten stary dąb przed dworem nic więc dziwnego, że sadzi się je dla dodania splendoru Marii Walewskiej w Tułowicach. rzyszą ludziom przez pokolenia. Wnoszą piękno do krajobrazów naszych miast, wyrażające się w potędze ich wielkości, w różnym kształcie sylwetek, kolorów i niezliczonych rysunków liści, wzorach i zabarwieniach kory, a także w gamie kwiecia. Wnoszą radość w szumie liści i poruszaniu się gałązek w porywach wiatru, w świergocie ptactwa znajdującego schronienie w rozległych konarach. Piękno to zachwyca również w zimie rzeźbą nagich gałęzi czy kontrastujących brył ciemnozielonych drzew iglastych. Na wielkie, atrakcyjne drzewa czeka się przez długie lata, nawet przez kilka pokoleń, a strata ich w niektórych miejscach jest nieodwracalna. 12

Korzyści z drzew na terenach miejskich Drzewa należą do trwałych nasadzeń roślinnych kształtujących krajobraz w ciągu wieków. Nadają cechy tożsamości i unikalnego charakteru określonym miejscom. Są dominującymi elementami przestrzennymi, zarówno pod względem wizualnym, jak też w zakresie oddziaływania klimatycznego i oczyszczającego środowisko. Wpływają na podnoszenie walorów architektury i tworzenie ładu przestrzennego, zasłaniają nieatrakcyjne miejsca oraz stwarzają warunki prywatności i komfortu. Drzewa, zwłaszcza w miastach wykonują bardzo pożyteczną dla nas pracę, której wartość można nawet częściowo obliczyć przyjmując koszt wykonania takiej pracy przez zastosowanie urządzeń technicznych. Przyjrzyjmy się zatem jakie korzyści uzyskujemy dzięki obecności drzew w naszych miastach. Oczyszczanie powietrza atmosferycznego Praca drzew, której wynikiem są korzyści w zakresie lepszej jakości powietrza jest dokonywana przez absorpcję zanieczyszczeń gazowych z powietrza (jak ozon, tlenki azotu i tlenki węgla, dwutlenek siarki i inne), przechwytywanie zanieczyszczeń pyłowych (m.in. metali ciężkich), zwalnianie tlenu i pochłanianie dwutlenku węgla (poprzez fotosyntezę), a także regulację temperatury przez transpirację wody i ocie nianie powierzchni chodników i budynków. W miejscach o silnie zanieczyszczonym powietrzu, drzewa mogą usunąć nawet cztery razy więcej zanieczyszczeń, niż tam gdzie powietrze jest czystsze. Ważne zatem jest wprowadzanie drzew do najbardziej zanieczyszczonych terenów miejskich, np. w otoczenie ulic, gdzie obecność drzew może obniżyć zanieczyszczenia pyłowe nawet o 60%. Ilość usuwanych zanieczyszczeń z powietrza jest proporcjonalna do powierzchni liści, przy czym duże drzewa usuwają 60-70 razy więcej zanieczyszczeń, niż drzewa małe. W tak dużym mieście, jak np. Chicago (USA), drzewa w ciągu tylko jednego sezonu wegetacyjnego usunęły z powietrza wiele szkodliwych dla człowieka zanieczyszczeń, jak 17 t tlenku węgla, 93 t dwutlenku siarki, 98 t tlenków azotu i 210 t ozonu, 234 t pyłów zawieszonych i wbudowały do swoich tkanek 940 tys. t węgla pobranego z powietrza atmosferycznego. Wartość tej pracy wyniosła około 30 milionów złotych (w przeliczeniu dolarów na PLN). Zmniejszanie zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, a zwłaszcza pochłanianie dwutlenku węgla przez drzewa jest bardzo ważne, ponieważ CO 2, jako jeden z tzw. gazów cieplarnianych, jest głównym winowajcą ocieplania klimatu na świecie. Przez sadzenie drzew, które ocieniają i ochładzają powietrze, można znacznie zmniejszyć powstawanie w centrach miast tzw. wysp ciepła, to jest miejsc o wysokiej temperaturze w lecie i dużej koncentracji zanieczyszczeń szkodliwych dla zdrowia ludności. Ważna jest również rola drzew w zakresie odświeżania powietrza, dzięki uwalnianiu tlenu jako dodatkowego produktu fotosyntezy. Zdrowe, 10 m wysokie drzewo, produkuje średnio około 118 kg tlenu rocznie. Przeciętny człowiek konsumuje netto 176 kg tlenu w ciągu roku. Zatem jedno duże lub dwa średniej wielkości zdrowe drzewa, mogą dostarczyć tlenu wymaganego dla jednej osoby. Brzozy i dęby pięknie wyglądają posadzone wzdłuż dróg. 13

Regulacja klimatu Drzewa w procesie fotosyntezy zużywają tylko niewielką część energii pozyskanej z promieniowania słonecznego. Znacznie większą ilość energii słonecznej, około 70-90%, drzewa wykorzystują podczas procesu transpiracji (tj. wyparowywanie wody przez liście). Wynikiem tego procesu jest ochładzające działanie drzew w związku z wchłanianiem energii słonecznej przez koronę, gdzie odbywa się proces transpiracji. Z każdym gramem wyparowanej wody unosi się do atmosfery około 540 kalorii ciepła. Ażeby uświadomić sobie, jak duży jest ochładzający efekt jednego drzewa, trzeba wiedzieć, że np. duży klon srebrzysty może, w gorące, letnie popołudnie wyparować ponad 265 litrów wody w ciągu godziny. Wykazano, iż efektem transpiracji jednego dużego drzewa może być takie działanie chłodzące, które można by przyrównać do wydajności pięciu przeciętnej wielkości klimatyzatorów pracujących około 24 godzin na dobę. Zbadano, iż podczas letniego dnia, gdy temperatura powietrza wynosiła 32 o C, wystawiona na słońce nawierzchnia asfaltowa była nagrzana do 52 o C, a beto nowa do 43 o C. Przy takim nagrzaniu powietrza temperatura powierzchni sąsiadującego od krytego trawnika wynosiła 35 o C, a pod koronami pobliskich drzew, gdy sąsiadująca niska roślinność była dobrze nawodniona, zanotowano już tylko 28 o C (rys.1). Dane te pokazują, jak duże znaczenie mają drzewa rosnące wzdłuż ulic, których korony ocieniają powierzchnie jezdni, chodników i ścian budynków, które pozostawione bez tej osłony promieniowałyby gorącem w letnie, słoneczne dni. Przez ocienianie oraz ochładzającą transpirację drzewa kształtują mikroklimat terenów miejskich, a w skali globalnej, podobnie jak inna roślinność, przeciwdziałają procesowi ocieplania się atmosfery. Regulacja temperatury powietrza przez drzewa. temperatura powietrza 32 st. C asfalt 52 st. C beton 42 st. C odkryty trawnik 35 st. C pod koronami drzew 28 st. C Podczas gorącego letniego dnia przy temp. powietrza 32 C, płyty chodnika są nagrzane do 42 C, a nawierzchnia asfaltowa do 52 C. Pod koronami pobliskich drzew, przy nawodnionym trawniku temperatura wynosi 28 C. Korzyści hydrologiczne Szczególnie istotna jest rola drzew i innej roślinności dla gospodarki wodnej na terenach miejskich. Podczas deszczu, powierzchnia liści i gałęzi drzewa pochłania i gromadzi wodę, a ziemia znajdująca się pod drzewem, dzięki rosnącym i rozkładające się korzeniom, ma zwiększoną pojemność i tempo wsiąkania wód opadowych w głąb gleby, co wpływa na odnawianie zasobów wód gruntowych i ogranicza powodzie. Stwierdzono, iż duże drzewo ma możliwości magazynowania wody w obrębie korony średnio w granicach 228 do 455 litrów, przy czym ilość wody wychwytywanej przez drzewa zależy od klimatu, wielkości drzewa, budowy korony, powierzchni i szorstkości liści oraz kory, a także ażurowości korony i przepuszczalności podłoża wokół drzewa. Drzewa, zwłaszcza szybko rosnące i głęboko ukorzenione, stanowią naturalny filtr dla polepszenie jakości wód podziemnych dzięki procesom oczyszczania wody z metali ciężkich i innych szkodliwych składników, a zatem obecność drzew ma duże znaczenie dla ochrony czystości wód. Zatrzymywanie wody przez drzewa i jej pochłanianie przez przepuszczalną ziemię pod koronami, ogranicza ilości spływu wody deszczowej nawet o 17%, co powoduje zmniejszanie kosztów instalacji systemu kanalizacyjnego. Obliczono, iż dzięki obecność około 500 tys. drzew, można uzyskać oszczędności na budowie kanalizacji desz czowej miasta w kwocie ponad 1,5 miliona PLN (przeliczono z dolarów). 14

W związku z wpływem drzew i terenów pokrytych roślinnością, a także powierzchni przepuszczalnej na gospodarkę wodną, w wielu krajach, na terenach gdzie to jest możliwe, zdejmuje się szczelne nawierzchnie chodników lub parkingów i zastępuje nawierzchniami chłonnymi, wprowadzając na te tereny zieleń, zwłaszcza drzewa. Odtwarza się również wyschnięte lub zasypane cieki i zbiorniki wodne oraz obsadza drzewami w celu poprawy i ochrony zasobów wodnych. Ograniczanie hałasu Właściwie posadzone drzewa i krzewy mogą redukować odczucie hałasu nawet o połowę, jednakże wymaga to barier z zieleni o szerokości 70, a nawet do 100 m. Przy ograniczonej przestrzeni w miastach rzadko jest to możliwe. Stosowane przy ulicach pasy zieleni o szerokości dwóch, a nawet dziesięciu metrów, niewiele obniżają hałas, tylko 1-2 decybeli. Jednakże, obecność nawet takiej wąskiej bariery roślinnej powoduje wielokrotne rozpraszanie i pochłanianie części energii akustycznej, łagodzi gwałtowność i tłumi szorstkość dźwięków, a tym samym zmniejsza dokuczliwość hałasu, mimo niedużego obniżeniu jego poziomu. Każde nawet pojedyncze drzewo lub krzew są zatem ważne dla ochrony człowieka i jego środowiska przed niepożądanym hałasem. Skuteczność barier z roślinności jest głównie związana z percepcją walorów krajobrazowych, co oznacza wykorzystanie drzew, krzewów i innych roślin dla poprawy estetyki otoczenia, zwłaszcza wzdłuż ulic i dróg. Na terenach charakteryzujących się bogatą roślinnością, odczuwanie uciążliwości z powodu pobliskich tras komunikacyjnych jest na ogół zdecydowanie mniejsze, niż tam, gdzie roślinności jest mało. Korzyści ekosystemowe Zadrzewienia terenów miejskich, zwłaszcza system wzajemnych powiązań terenów zieleni sprzyjają powstawaniu stabilności ekologicznej przez stwarzanie środowiska dla dzikiej przyrody. Badania prowadzone w Warszawie wykazały, że na terenach pokrytych co najmniej w 50% przez drzewa i inną roślinność, występowały zróżnicowane gatunki ptaków, podczas gdy przy mniejszej pokrywie roślinnej tylko pojedyncze gatunki, jak gołębie i wróble, Miejsca, gdzie zachowały się fragmenty naturalnej przyrody są bardzo ważne dla ludności, jako element stabilizacji ekosystemu miasta. Badania wykazały, że wielu mieszkańców miast lubi przebywać tam, gdzie jest zachowane naturalne środowisko. W związku z tym rozwijają się programy zachowania naturalnego krajobrazu, które sprzyjają przemieszczaniu się dzikiej flory i fauny, a przez to jej rozprzestrzenianiu. Tak tworzone środowisko powoduje rozwój różnorodności gatunkowej i sprzyja zwiększaniu stabilizacji samoutrzymujących się terenów pokrytych szatą roślinną w miastach. Ważnym elementem na tych terenach są stare drzewa, zwane również weteranami, których wnętrza stanowią cały ekosystem dla setek gatunków owadów, grzybów i drobnoustrojów, a także są schronieniem dla ptaków i nietoperzy. Drzewa w parku przyciągają ludzi stwarzając dobre warunki wypoczynku. Korzyści społeczne i ekonomiczne Poza wpływem na zdrowie fizyczne mieszkańców, szczególnie istotne korzyści uzyskiwane z obecności roślinności, zwłaszcza drzew, dotyczą zaspokajania potrzeb psychicznych, a nawet duchowych mieszkańców miast. Wiąże się to bezpośrednio z wizualnymi aspektami odbioru przez mieszkańców estetycznej wartości drzew i krajobrazu oraz relacji do natury różnych grup społecznych. Stwierdzono np., iż dzieci wyrażały swoje uczucia do drzew obdarzając je spontanicznie nawet cechami ludzkimi. Również dorastająca 15

młodzież z różnych krajów jak Polska, Argen tyna, Australia i Meksyk uznały zieleń pod postacią drzew, jako obraz idealnego środowiska mieszkalnego, obok takich cech, jak spokój, brak ruchu pojazdów, obecność przyjaciół, mała skala zabudowy oraz czystość. Badania te wskazują, że zieleń, zwłaszcza drzewa, są zawsze pożądanymi elementami środowiska mieszkalnego, co potwierdzają testy psychologiczne przeprowadzone w wielu krajach. Np. mieszkańcy Nowego Jorku z 25 różnych rzeczy, wybrali drzewa i kwiaty jako najważniejsze dla ich szczęścia, ze względu na piękno oraz pozytywne oddziaływanie psychologiczne. Podob ne odczucia potwierdzają testy przeprowa dzone w wielu krajach. Stwierdzono nawet, iż zadrzewienia w mieście stanowią przedmiot większego piękna, niż atrakcyjne handlowe tereny w centrum miast. Ważny jest również widok z okna. Wg badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii, Finlandii, Holandii i w USA, ludzie są gotowi płacić większe sumy za atrakcyjne zielone otoczenie widoczne z ich okien, niż nawet za możliwość bezpośredniego przebywania na terenach zieleni, lecz bardziej oddalonych od ich domów. Studia psychologicznego oddziaływania zieleni w miastach, potwierdzają duży wpływ drzew będących elementami codziennej natury na zdrowie i dobre samopoczucie mieszkańców. Znane są przykłady, iż samo przebywanie w otoczeniu roślin działa uspokajająco. W Pensylwanii pacjenci po operacjach, którzy mogli oglądać przez okna grupy drzew, krócej przebywali w szpitalu, zgłaszali mniej dolegliwości oraz zużywali mniej środków przeciwbólowych, niż pacjenci, których okna wychodziły na pozbawioną zieleni brunatną ścianę budynku. Stwierdzono również, iż widok natury ma lecznicze znaczenie dla redukowania stresu i lęku w porównaniu z widokiem miejsc zabudowanych, powodujących uczucie smutku. Przebywanie w otoczeniu roślin wpływa również na bardziej koncepcyjny sposób myślenia i zdolność koncentracji, zwłaszcza u dzieci i młodzież. Osoby, które znajdowały się w pomieszczeniach zawierających rośliny i kwiaty dokonywały o ponad 15% więcej oryginalnych rozwiązań różnych problemów, niż w pomieszczeniach pozbawionych roślinności. Brytyjskie i holenderskie badania wykazały, że w tzw. gorszych dzielnicach, w miejscach poprzednio zaniedbanych, w których urządzono zieleń przy współudziale mieszkańców, przestępczość zmniejszyła się o 38% 50 %. Wspólne prace przy urządzaniu zieleni w sąsiedztwie miejsca zamieszkania wpływają na zwiększenie spójności socjalnej mieszkańców, dumę z podniesienia estetyki otoczenia i większą kontrolę terenu przez okoliczną ludność. Warunkiem jest jednakże aby tereny zieleni były starannie utrzymywane. Zaniedbane tereny sprzyjają dalszym dewastacjom i działają depresyjnie na ludność. Założenie terenów zieleni stymuluje podnoszenie standardu otaczających budynków, a tym samym wzrost ich wartości. W wyniku badań w 50 miastach niemieckich stwierdzono, iż istnienie prawidłowo pielęgnowanych terenów zieleni, zwłaszcza drzew, w otoczeniu domów może podnieść wartość rynkową posesji dwukrotnie, a nawet czterokrotnie. Dotyczy to zarówno domów mieszkalnych, jak terenów biznesowych oraz przemysłowych. Obserwuje się przenoszenie zakładów na tereny atrakcyjne krajobrazowo, gdzie stwierdzono większą wydajność pracy i mniejszą absencję chorobową załogi pracującej w takim otoczeniu. Narastająca wartość terenów pokrytych roślinnością, zwłaszcza drzewami w strukturach miejskich, wpłynęła na podejmowanie prób oszacowania ich wartości jako elementów majątku trwałego gmin. Np. w Berlinie oszacowano 400 tysięcy drzew ulicznych na kwotę trzech miliardów euro, przy wartości jednego drzewa średnio 7,5 tys. euro. W wielkim mieście drzewa oczyszczają powietrze, ale same też stają się ofiarami skażenia. 16

3. Czym zajmuje się fenologia Mariola Kukier Wyrwicka Fenologia, a w naszym przypadku, kiedy zajmujemy się drzewami fitofenologia, jest nauką, która bada związki pomiędzy zmianami warunków klimatycznych i pór roku a zachodzeniem cyklicznych, pojawiających się w każdym roku, naturalnych faz w rozwoju roślin, takich jak pojawianie się i rozwój liści (listnienie), kwitnienie, owocowanie, zrzucanie liści. Obserwowane podczas badań fenologicznych zmiany warunków klimatycznych to między innymi: długość dnia i związana z nim długość nasłonecznienia, temperatura, poziom opadów, wilgotność. Sezonową, coroczną rytmikę zmian fenologicznych można przedstawić na mapach za pomocą izofen linii, które łączą punkty, w których jednocześnie występują dane zjawiska fenologiczne. Mapy fenologiczne można nakładać na inne mapy, obrazujące na przykład dane na temat klimatu lub roślinności. Badania fenologiczne mają duże znaczenie praktyczne, szczególnie w ostatnim czasie. Coroczny cykl rozwoju roślinności ma bezpośredni wpływ na zawartość dwutlenku węgla w atmosferze. Dlatego też, gdy udowodniono wpływ tego gazu na ocieplanie klimatu, badanie zmian w długości okresów wegetacyjnych roślin ma duże znaczenie dla określania kierunku dalszych zmian klimatycznych. W gospodarce rolnej i ogrodnictwie fenologia ułatwia dokonanie wyboru odpowiedniej odmiany rośliny uprawnej, ustalenie terminu siewu i zbioru. Na podstawie fazy fenologicznej, w której znajdują się rośliny można przewidzieć pojawienie się szkodników upraw. Fazy fenologiczne Fazy fenologiczne są to obserwowane przez fenologów kolejne, naturalne, cykliczne fazy rozwoju roślin, takie jak: rozwój liści, kwiatów i owoców. Daty rozpoczęcia poszczególnych faz składają się na podstawowe wyniki obserwacji fenologicznych. Fazy fenologiczne są wytyczane przez: 1. Wzrost i rozwój liści. nabrzmienie pąków, gdy obserwujemy wyraźne zgrubienie i rozluźnienie przynajmniej połowy pąków na drzewach; _ pękanie pąków, gdzie łuski na połowie pąków są rozchylone i możemy zauważyć pojawiające się fragmenty młodych liści; Pękanie pąków lipy możemy zauważyć fragmenty młodych liści. początek listnienia to pojawienie się pierwszych liści, u których widoczna jest cała blaszka liściowa i ogonek. Liść może być jeszcze mały i pomarszczony; 17

koniec listnienia to dzień, w którym większość liści na drzewie jest w pełni rozwinięta; początek przebarwiania się liści to dzień, w którym około 10% liści ma zmienioną barwę; pełnia przebarwiania się (wybarwianie) liści to dzień, w którym większa część liści ma zmienioną barwę; koniec przebarwiania się liści to faza, gdy większość liści na drzewie uzyskała zmienioną barwę; początek opadania liści; koniec opadania liści jest dniem, gdy z obserwowanych drzew opadły już wszystkie liście. 2. Rozwój kwiatów. początek kwitnienia dzień, w którym po raz pierwszy obserwujemy kilka otwartych kwiatów z widocznymi pręcikami i słupkami. Mogą być to pierwsze kwiaty w kwiatostanach. Aby uniknąć pomyłek, wynikających z przypadkowych anomalii, musimy obserwować, czy w następnych dniach zakwitają kolejne kwiaty. Niekiedy zdarza się, że rozwijają się pojedyncze pączki, ale cała roślina jeszcze długo nie kwitnie; pełnia kwitnienia to dzień, w którym połowa kwiatów jest rozwinięta; Różne fazy fenologiczne kasztanowca: nabrzmienie i pęknie pąków Różne fazy fenologiczne kasztanowca: pełnia kwitnienia. Różne fazy fenologiczne kasztanowca: pojawienie się pierwszych liści. Początek kwitnienia magnolii obok pąków pojawiają się pierwsze rozwinięte kwiaty. koniec kwitnienia to dzień, w którym przekwitły ostatnie z kwiatów; 18

3. Dojrzewanie owoców. początek dojrzewania owoców to pojawienie się pierwszych owoców, które można uznać za dojrzałe, np. mają odpowiednią miękkość, barwę, rozchylone łupiny, itp.; pełnia owocowania oznacza dojrzałość większości owoców na drzewie; początek opadania owoców lub wysypywania się nasion to dzień, w którym drzewo zaczęło rozsiewać nasiona lub gubić całe owoce; pełnia opadania owoców (wysiewania nasion) to czas, gdy ponad połowa owoców już opadła; Przedwiośnie to czas na styku zimy i wiosny, w którym średnie dobowe temperatury powietrza wahają się pomiędzy 0 a 5 C, a ziemia zaczyna rozmarzać. Początek przedwiośnia zwiastują zakwitające męskie kwiatostany leszczyny długie, żółte kotki, intensywnie pylące. Niekiedy mogą pojawiać się już w lutym, stąd przedwiośnie jest jedną z najdłuższych pór roku, jednocześnie najbardziej przez większość z nas wyczekiwaną. Pod koniec przedwiośnia zakwitają wierzby, śnieżyczka przebiśnieg, śnieżyca wiosenna, krokusy, podbiał. To jabłko dojrzało, a połowa owoców już opadła. koniec rozsiewania się drzewa to moment, kiedy opadły wszystkie owoce lub zostały wysiane ostatnie nasiona. Fenologiczne pory roku W klimacie umiarkowanym wyróżniamy pory roku astronomiczne wyznaczane przez położenie Ziemi względem Słońca oraz klimatyczne określane przez zjawiska klimatyczne, między innymi zmiany dobowych temperatury powietrza. Na podstawie obserwacji fenologicznych w strefie klimatu umiarkowanego możemy wyróżnić fenologiczne pory roku. Są one wyznaczane przez wstępowanie w różne fazy fenologiczne gatunków roślin, zwanych wskaźnikowymi. Należą do nich także drzewa obserwowane w programie BEAGLE. Fenologiczną porę przedwiośnia zwiastują zakwitające męskie kwiatostany leszczyny. Początek wiosny, pierwiośnie rozpoczyna się kwitnieniem pierwiosnków. W lasach zakwitają zawilec gajowy i przylaszczka, a na zalewanych okresowo łąkach kaczeńce. Rozpoczyna się listnienie drzew, w tym brzozy, dębu i buka. To czas od połowy kwietnia do pierwszych dni maja. Wiosna charakteryzuje się umiarkowaną, rosnącą średnią temperaturą dobową powietrza wahająca się pomiędzy 5 a 15 C oraz umiarkowaną ilością opadów. Fenologiczna wiosna obejmuje maj i niekiedy początek czerwca. Zaczyna się kwitnięciem kasztanowca, a w lasach jarzębiny. Rozkwitają lilaki. Kończy się listnienie drzew, w tym buka i dębu. Późna wiosna wyznaczana jest przez pełnię kwitnienia kasztanowca, kwitnienie lilaków oraz koniec listnienia buka i dębu. Wiosną zakwita większość bylin ogrodowych oraz krzewów ozdobnych. 19

Wczesne lato rozpoczyna się kwitnieniem robinii akacjowej, jarzębiny i bzu czarnego. Jest to często okres deszczowy i burzowy, bez wysokich temperatur. Lato charakteryzuje się najwyższymi temperaturami powietrza w skali roku. W świecie roślin to okres pełnego kwitnienia lipy drobnolistnej. Uwaga! Wiele innych gatunków lip zakwita wcześniej, już w połowie czerwca, są też lipy zakwitające dużo później, pod koniec lata. Późne lato, przypadające zwykle na sierpień, to czas dojrzewania owoców, w tym bzu czarnego i jarzębiny oraz malin, jeżyn, wczesnych odmian drzew owocowych. W lasach pojawiają się pierwsze grzyby, zaczynają kwitnąć wrzosy, owocują jagody i brusznice. Przedzimie to najbardziej zachmurzona pora roku. Za początek zimy uważa się dzień, gdy po raz trzeci maksymalna temperatura dobowa nie wzrosła powyżej 0 o C. Ostatnie chwile zimy to spodzimek, czyli okres zaniku okrywy śnieżnej i nabrzmiewania pąków wierzb. Dojrzewające jabłka to znak późnego lata. Wczesna jesień to czas dojrzewania i opadania owoców kasztanowca. Pojawiają się pierwsze przymrozki. Liście u większości drzew są jeszcze zielone, choć rozpoczyna się przebarwianie kasztanowca, brzozy i lipy. Jesień, złota jesień charakteryzuje się umiarkowanymi temperaturami powietrza z malejącą średnią dobową oraz największymi w skali roku opadami. To czas przebarwiania się i opadania liści wszystkich gatunków drzew, wyznaczany pełnią żółknięcia liści lipy. Przedzimie, szaruga jesienna to styk jesieni i zimy. Temperatury spadają, przymrozki są częste, okresowo pojawia się śnieg. Opadają ostatnie liście brzóz, buków i dębów. Przedzimie jest najbardziej zachmurzoną porą roku. Aleja lipowa zimą Obserwacje fenologiczne w praktyce szkolnej Obserwacje fenologiczne wykonywane przez uczniów mogą być spisywane w specjalnych formularzach. Aby obserwacje były wykonane prawidłowo, a ich wyniki mogły być porównywalne i służyć do wyciągania wniosków, muszą być wykonane w określony sposób. 20

W formularzu muszą się znaleźć: data obserwacji, opis fazy fenologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem jej początku, współrzędne geograficzne miejsca obserwacji lub nazwa miejscowości oraz oczywiście imię i nazwisko obserwatora. Można także dodawać własne notatki, fotografie, ewentualnie filmy. Lokalizacja miejsca obserwacji fenologicznych roślin może mieć duży wpływ na wyniki pomiarów. Obserwacje powinny być wykonywane w terenie, gdzie reakcja roślin na zmiany środowiska wynika wyłącznie ze zmiany lokalnych warunków klimatycznych, takich jak temperatura czy poziom opadów. Podlewanie i nawożenie wpływają na procesy życiowe roślin, więc dane uzyskane z ich obserwacji byłyby niereprezentatywne dla naturalnej roślinności i lokalnego klimatu. Zabudowania, mury, ekrany dźwiękochłonne, wały ziemne, itp. pochłaniają promieniowanie cieplne i sprawiają, że blisko rosnące rośliny są ogrzewane i osłaniane od wiatru. Aby obecność budowli nie fałszowała wyników, dla opisów fenologicznych należy wybierać rośliny rosnące w odległości większej niż wysokość zabudowań. Opisy zmian fenologicznych powinny uwzględniać pierwszy dzień wejścia rośliny w daną fazę fenologiczną. Aby uniknąć przypadkowych nieścisłości należy obserwować w tym samym miejscu kilka roślin danego gatunku. Zawsze trzeba opisywać te same osobniki i nie zmieniać obiektów obserwacji w trakcie danego roku, ani w czasie kolejnych lat. Jeżeli zajdzie taka konieczność, trzeba to zaznaczyć w notatkach. Obserwacje fenologiczne wymagają dużego zaangażowania badaczy przez cały sezon wegetacyjny. Muszą być wykonywane bardzo regularnie. Aby zauważyć wejście rośliny w daną fazę fenologiczną trzeba być przy niej praktycznie każdego dnia. Szczególnie dotyczy to takich momentów, jak początek listnienia, czy kwitnienia. Obserwacje warto rozpocząć na około 2 tygodnie przed początkiem sezonu wegetacyjnego w danej okolicy i zakończyć około 2 tygodnie po utracie liści przez drzewa. Dlatego też spośród wielu faz fenologicznych można wybrać te, które w rzeczywistości mogą zaobserwować i zanotować uczniowie, na przykład początek, pełnia i koniec listnienia; początek, pełnia, koniec kwitnienia i owocowania danego gatunku. O wiele lepsze dla eksperymentu będzie wykonanie niewielu obserwacji, lecz w sposób bardzo skrupulatny, niż zanotowanie wielu faz fenologicznych, ale na podstawie wyrywkowych, niedokładnych obserwacji. 21

4. Obserwacje fenologiczne drzew w ramach projektu BEAGLE Na podstawie materiałów edukacyjnych projektu BEAGLE (www.beagleproject.org) Czym zajmuje się projekt BEAGLE? Anna Batorczak Projekt BEAGLE jest dostępnym w internecie projektem dotyczącym różnorodności biologicznej, otwartym dla wszystkich szkół w Europie. Nazwa BEAGLE powstała z pierwszych liter angielskich słów Biodiversity Education and Awareness to Grow a Living Environment, które w tłumaczeniu na język polski oznaczają edukację i podnoszenie świadomości dotyczącej różnorodności biologicznej i jej związków ze zrównoważonym rozwojem. Nazwa projektu nawiązuje do statku BEAGLE, którym Karol Darwin odbył swoją słynną podróż, dzięki której postało przełomowe dzieło O powstawaniu gatunków. Założenia projektu są proste: aby poznać przyrodę trzeba wyjść na zewnątrz poza mury szkolnej klasy, a to wcale nie musi być trudne, bo wystarczy prowadzić obserwacje drzew nawet tych, które rosną na szkolnym podwórku. Takie obserwacje, choć z pozoru banalne, mogą okazać się fascynujące i być doskonałym wstępem do poznania bogatego, złożonego świata przyrody oraz skomplikowanych związków natury z najbardziej ekspansywnym gatunkiem człowiekiem. W ramach projektu BEAGLE nauczyciele i uczniowie są zachęcani są do prowadzania obserwacji fenologicznych sześciu gatunków drzew powszechnie występujących w Europie: 1. Dąb (Quercus sp.) 2. Buk (Fagus sylvatica) 3. Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) 4. Brzoza (Betula sp.) 5. Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) 6. Lipa (Tilia sp.) Każdy z uczestników tego Projektu może wybrać jedno bądź więcej drzew, które będzie obserwować przez rok. Wyniki obserwacji drzew takie jak termin kwitnienia, owocowania lub innych wydarzeń fenologicznych wraz z dokumentacją fotograficzną, filmową będą umieszczane na stronie internetowej projektu BEAGLE www.beagleproject.org Jak wziąć udział w projekcie? Aby uczestniczyć w projekcie należy: 1. Po pierwsze, z zaproponowanej listy sześciu gatunków drzew, trzeba wybrać jedno lub kilka drzew, które chce się obserwować. Przy wyborze warto kierować się miejscem występowania drzewa (drzew). Podejmując się prowadzenia obserwacji fenologicznych musimy zdawać sobie sprawę, że takie obserwacje wymagają regularnego monitoringu całego, rocznego cyklu rozwoju drzewa, a więc regularnych odwiedzin. Zapewne któreś z zaproponowanych do obserwacji drzew rosną w pobliżu szkoły lub wręcz na szkolnym podwórku i wtedy prowadzenie obserwacji nie będzie powodem żadnych trudności. Można jednak wybrać miejsce bardziej odległe, kierując się wyjątkowymi walorami samego drzewa. W Materiałach dodatkowych znajdują się opisy wszystkich sześciu gatunków drzew i ich ciekawe historie. Może te opisy lub historia samego drzewa znana tylko w danej miejscowości zachęci uczniów do prowadzenia obserwacji właśnie TEGO drzewa. 22

Do obserwacji, najlepiej jest wybrać drzewa dorosłe. Badania prowadzone na młodych drzewach mogą nie dać miarodajnych wyników. Jeśli jednak w okolicy prowadzonych obserwacji nie ma drzew dorosłych, to dopuszcza się prowadzenie monitoringu młodych drzew. 2. Kiedy drzewo jest już wybrane można przystąpić do prowadzenia obserwacji i zarejestrowania swojego drzewa na stronie internetowej projektu BEAGLE: www.beagleproject.org Potrzebne do rejestracji dane to: Gatunek drzewa Lokalizacja Siedlisko Obwód oraz wysokość Można dodać uwagi i spostrzeżenia. Napisać o swoim drzewie gdzie rośnie i dlaczego zostało wybrane. Można wpisać pełną (składającą się z dwóch słów) nazwę gatunku dębu, lipy, brzozy jeśli uczniowie potrafią je oznaczyć. Na stronie można umieszczać zdjęcia. Warto zrobić zdjęcie całego drzewa w różnych porach roku, aby ukazać sezonowe zmiany. 3. Uczestnicy projektu BEAGLE powinni obserwować następujące fazy fenologiczne swojego drzewa: Rozwijanie się pąków na drzewie Pojawienie się pierwszych kwiatów Drzewa mają pierwsze liście Owoce są dojrzałe (lub gdy nasiona są w pełni rozwinięte) Wszystkie liście są brązowe lub żółte (pełne zabarwienie jesienne) Liście zaczynają spadać z drzew. Ta fenofaza może rozpocząć się w tym samym czasie co zmiana koloru liści. 4. Zebrane wyniki z obserwacji drzew pozwolą odpowiedzieć na pytanie: czy cykl życiowy drzew ulega zmianie w zależności od jego lokalizacji i warunków klimatycznych, w których rośnie oraz jakie jest nasilenie tych zmian. Na stronie internetowej projektu BEAGLE znajdują się wyniki obserwacji prowadzonych w różnych krajach Europy. Zebrane dane pokazują sezonową rytmikę zmian fenologicznych i mogą wiele powiedzieć o warunkach klimatycznych i anomaliach klimatycznych występujących w różnych częściach Europy. Z tych obserwacji można jednak wyciągnąć również szersze wnioski dotyczące wypływu zmian klimatu na różnorodność biologiczną i ekosystemy. Zamiany w sezonowej rytmice pojawiania się liści i kwiatów mają wpływ na wiele innych organizmów: owadów, ptaków, ssaków i innych. Wiele owadów żyjących na drzewach jest zależnych od pojawienia się pierwszych liści. Opóźnienia w sezonowej rytmice faz fenologicznych drzew bezpośrednio wpływają na ich cykle życiowe. Dane zebrane przez uczestników projektu BEAGLE są analizowane i komentowane przez specjalistów z różnych krajów. Na stronie Facebook projektu BEAGLE każdy może dodawać swoje uwagi, zadawać pytania i wpisywać komentarze. Poszczególne fazy fenologiczne drzewa obserwowane w projekcie BEAGLE: Pojawienie się pąków na drzewie. Kolor nowego liścia widoczny jest przez rozchylający się pąk. Pojawienie się pierwszych kwiatów. Gdy płatki kwiatu otworzą się wystarczająco, aby móc zobaczyć jego wnętrze (dotyczy to kasztanowca zwyczajnego, jarzębiny oraz lipy). Drzewa mają już swoje pierwsze liście, które są w pełni otwarte i ich kształt jest rozpoznawalny (nawet jeśli liść nie osiągnął jeszcze pełnego rozmiaru). Owoce są dojrzałe lub gdy nasiona są w pełni dojrzałe. Spośród sześciu gatunków drzew przedstawionych w kluczu, tylko jarzębina ma jagody (powinny być już czerwone). Reszta gatunków ma nasiona. Nasiona powinny być w pełni dojrzałe i rozpocząć spadanie z drzew. Wszystkie liście są brązowe lub żółte, czyli można powiedzieć, że mają pełne zabarwienie jesienne. 23

Dlaczego warto być uczestnikiem Projektu BEAGLE? Aby mieć możliwość: Pogłębienia wiedzy na temat różnorodności biologicznej i jej wzajemnych związków ze zrównoważonym rozwojem. Uczestniczenia w europejskim projekcie edukacyjnym promującym prowadzenie obserwacji przyrodniczych w terenie. Opracowywania i porównywania wyników swoich obserwacji z obserwacjami prowadzonymi przez innych uczniów z różnych szkół w Europie. Doskonalenia umiejętności tworzenia i korzystania z zasobów internetu. Analizowania wpływu działalności człowieka na środowisko naturalne. Dostępu do materiałów edukacyjnych opracowanych przez międzynarodowy zespół specjalistów w dziedzinie edukacji przyrodniczej i ekologicznej: m.in. klucza do oznaczania faz fenologicznych sześciu gatunków drzew w formie folderu oraz Przewodnika dla nauczycieli zawierającego m.in. wprowadzenie do fenologii drzew, scenariusze zajęć, zasady bezpieczeństwa prowadzenia zajęć terenowych. Spełnienia wymagań stawianych w nowej podstawie programowej w odniesieniu do nauczania przyrody, biologii, geografii oraz informatyki. Kto jest odpowiedzialny za realizację Projektu BEAGLE? Projekt BEAGLE to konsorcjum sześciu partnerów z sześciu krajów: Polska, Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Uniwersytet Warszawski, Węgry, Centrum Edukacji Ekologicznej, Niemcy, Centrum Badań nad Środowiskiem Helmholtz Centre, Norwegia, Uniwersytet w Bergen, Pracownia Dydaktyki i Metodyki Biologii i Przedmiotów Przyrodniczych, Słowacja, Narodowa Agencja Środowiska, Wielka Brytania, Field Studies Council. www.beagleproject.org Projekt BEAGLE jest projektem COMENIUS w ramach Lifelong Learning Programme Unii Europejskiej, który działa na rzecz poprawy jakości nauczania poza szkołą oraz zwiększenie motywacji uczniów do nauki o różnorodności biologicznej. F 11 24

5. Zasady bezpieczeństwa podczas prowadzenia zajęć terenowych 1 Na podstawie materiałów edukacyjnych projektu BEAGLE (www.beagleproject.org) Każda osoba prowadząca zajęcia jest odpowiedzialna za ocenienie miejsca prowadzenia zajęć pod względem bezpieczeństwa. Kwestie bezpieczeństwa są ważne w każdej szkole, jednak w niektórych krajach np. w Wielkiej Brytanii poświęca się im szczególną uwagę. W tym opracowaniu opieraliśmy się na zasadach odnoszących się do bezpieczeństwa podczas zajęć terenowych stosowanych właśnie w szkołach brytyjskich. Takie podejście nam może wydawać się zanadto ostrożne, zwłaszcza w przypadku prowadzenia obserwacji drzew rosnących w bezpośrednim otoczeniu szkoły. Warto jednak skorzystać z doświadczenia brytyjskich ekspertów i ich kultury przeprowadzenia oceny analizy ryzyka i stosowania list sprawdzających. Takie podejście przy planowaniu wypraw terenowych pozwoli, zwłaszcza mniej doświadczonym nauczycielom, dobrze zorganizować zajęcia i do minimum zmniejszyć ryzyko niebezpieczeństwa a to bez wątpienia jest sprawą najważniejszą. Przed przystąpieniem do zajęć Wybierając drzewo lub drzewa do prowadzenia obserwacji należy zwrócić uwagę na kwestie bezpieczeństwa przy wyborze lokalizacji. Nie decy dujmy się na miejsca, gdzie można narazić uczniów i siebie na zagrożenia (brzegi rzek, strome zbocza, sąsiedztwo szlaków komunikacyjnych, ujście ście ków, itp.). Należy też zastanowić się, ile czasu zajmie dotarcie do obiektu lub obiektów obserwacji i czy jest możliwe wykonanie zadania w zaplano wanym czasie uwzględniając możli wości ucz niów niepełnosprawnych biorących udział w za ję ciach. Po dokonaniu wstępnego wyboru należy obejrzeć miejsce gdzie rośnie drzewo, aby z wyprzedzeniem zidentyfikować potencjalne zagrożenia oraz zapoznać się z lokalnymi warunkami prowadzenia obserwacji. Oglądając miejsce należy przede wszystkim zwrócić uwagę na następujące czynniki: Ocenić, czy obwód drzewa przekracza 50 cm na wysokości klatki piersiowej. Jeżeli jest on mniejszy powinno być bezpiecznie, mimo to, w miarę możliwości należy unikać pracy w pobliżu drzewa podczas silnego wiatru lub ekstremalnych warunków pogodowych. W przypadku obwodu drzewa powyżej 50 cm, trzeba będzie dokonać wizualnej oceny drzewa. Dokonać wizualnej oceny i upewnić się, że nie występują następujące objawy, które mogą stanowić potencjalne zagrożenie podczas prowadzenia obserwacji drzewa: Gałęzie wiszą luzem. Objawy choroby drzewa. Może na nią wskazywać nieoczekiwana utrata liści, wczesne lub dziwne odbarwienie liści albo owocniki grzybów wyrastające z drzewa. Takie oznaki mogą świadczyć o chorobie. Należy unikać drzew z uszkodzeniami. Należy upewnić się, czy drzewo ostatnio było narażone na ekstremalne warunki pogodowe. Jeśli wszystkie gałęzie znajdują się z jednej strony, drzewo może być niestabilne. Unikaj tych drzew, jeśli to możliwe. 1 Do podstawowych regulacji prawnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny w szkołach zaliczamy: 1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 sierpnia 1992 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny w szkołach i placówkach publicznych (Dz.U. nr 65, poz. 331) wydane na podstawie Ustawy o systemie oświaty z 7 września 1991 r. znowelizowane rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 19 września 1996 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny w szkołach i placówkach publicznych (Dz.U. nr 119, poz. 562). Nowelizacja dotyczy wypadków uczniowskich. 2. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 3 listopada 1992 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. nr 92, poz. 460) wydane na podstawie ustawy o ochronie przeciwpożarowej z 24 sierpnia 1991 r. 25

Ocena ryzyka: Zidentyfikuj i zanotuj wszelkie obawy związane z bezpieczeństwem. Powtórz ocenę wizualną w trakcie prowadzenia monitoringu, gdy skończy się jesień oraz po wystąpieniu ekstremalnych zdarzeń pogodowych. Jeżeli drzewo z jakiegokolwiek powodu Ci nie odpowiada, lepiej nie wykorzystuj go do zajęć. Zawsze lepiej zachować bezpieczeństwo! Pamiętaj! Podczas prowadzenia obserwacji miej ze sobą zestaw pierwszej pomocy oraz telefon komórkowy. Upewnij się, że rodzice uczniów są świadomi tego, że ich dzieci biorą udział w zajęciach terenowych. Nie polecamy Ci pracy na własną rękę. Najlepiej jeśli w zajęciach bierze udział druga, dorosła osoba, która cię wesprze, gdy coś pójdzie nie tak. W polskiej szkole obowiązują następujące zasady opieki nad grupami uczniowskimi podczas zajęć poza terenem szkoły oraz w trakcie wycieczek organizowanych przez szkołę: Jeden opiekun na 30 uczniów, jeśli grupa nie korzysta z publicznych środków lokomocji, Jeden opiekun na 10 uczniów, jeżeli jest to impreza turystyki kwalifikowanej lub jeśli przepisy szczegółowe nie stanowią inaczej, Grupa rowerowa wraz z opiekunem nie może przekroczyć 15 osób, Kąpiel odbywa się w grupach nie więcej niż 15 osobowych i wyłącznie w kąpieliskach strzeżonych z ratownikiem. Upewnij się, że wiesz, co robić w nagłych wypadkach. Wykonaj ocenę ryzyka, tam gdzie potrzeba. Prowadząc monitoring dbaj, aby nie uszkodzić drzew ani gałęzi. Należy uważać na inne rośliny i zwierzęta. Upewnij się, że masz pozwolenie od właścicieli gruntów do badania drzew na ich terenie. 26

Prowadzenie zajęć terenowych: Wstępna odprawa Zorganizuj spotkanie informacyjne, jeżeli to możliwe, przed dniem zajęć terenowych, aby każdy z uczniów zrozumiał główny cel i zakres każdego działania oraz wiedział jakich cech szukać, żeby rozpoznawać drzewa i ich fenofazy. Miejsce obserwacji Przejrzyj ocenę ryzyka, żeby przypomnieć sobie kwestie praktyczne oraz związane z bezpieczeństwem w wybranym miejscu (patrz: Przed przystąpieniem do zajęć). Jeśli korzystasz z miejsca oddalonego od terenu szkoły przydatna może być mapa. Zaplanuj czas na dotarcie do miejsca oraz znalezienie odpowiednich drzew. Poinformuj innych o wybranym miejscu prowadzenia obserwacji, czasie przybycia na miejsce i przewidywanym czasie powrotu. Każdy uczestnik powinien sprawdzić, czy zabrał ze sobą wszystkie potrzebne rzeczy, zanim uda się na miejsce badań. Dotarcie na miejsce Na wybranym terenie znajdź obszar, najlepiej suchy, który wykorzystasz jako bazę gdzie można bezpiecznie przechować torby oraz potrzebne narzędzia i gdzie uczniowie zbierają się, jeśli czegoś potrzebują lub wymagają twojej pomocy. Przed przystąpieniem do prowadzenia badań uczestnicy powinni zostać poinformowani o kwestiach bezpieczeństwa, w szczególności dotyczących zdrowia oraz o tym, jakie są oczekiwania względem ich zachowań. Praca w parach Najlepiej jest, aby uczniowie pracowali w parach lub małych grupach. Tak jest nie tylko bezpieczniej, ale dzięki temu uczniowie będą bardziej zaangażowani w wykonywanie powierzonych zadań. Warto zapoznać się również z 22 zasadami bezpieczeństwa podczas wycieczki szkolnej dostępnymi na przykład na stronie oświatowej Wydawnictwa Wiedza i Praktyka: http://oswiata.wip.pl http://oswiata.wip.pl/opieka-w-szkole-i-poza-szkola/22-zasady-bezpieczenstwa-podczas-wycieczkiszkolnej,95,264298,0,201621,0.html 27

6. Jak rozpocząć obserwacje? Prowadzenie obserwacji drzew jest zadaniem łatwym odpowiednie drzewo można znaleźć na terenie otoczenia większości szkół lub w najbliższych okolicach szkoły. Można oczywiście prowadzić obserwacje drzew w miejscach oddalonych od szkoły, ale atrakcyjnych np. ze względu na walory przyrodnicze otoczenia czy też z powodu walorów samego obiektu obserwacji. Przy wyborze drzewa, warto uświadomić sobie, że obserwacje fenologiczne drzewa warto prowadzić przynajmniej przez jeden sezon wegetacyjny. Ważne jest zatem, aby wybrane drzewo nie było zbyt oddalone od szkoły i aby prowadzenie obserwacji było bezpieczne. Zasady bezpieczeństwa prowadzenia zajęć terenowych zostały opisane w rozdziale 5. Dobrym pomysłem na prowadzenie szkolnych obserwacji fenologicznych drzew jest uczestniczenie w międzynarodowym projekcie BEAGLE. Wyniki obserwacji są rejestrowane przez uczniów z wielu krajów Europy na stronach projektu: www.beagleproject.org. Na stronach można znaleźć zestawienia wyników obserwacji oraz koment a rze specjalistów. Udział w obserwacjach fenologicznych drzew w projekcie BEAGLE został opisany w rozdziale 4. Jeszcze przed dokonaniem wyboru drzewa, warto poznać obiekt obserwacji pomogą w tym opisy sześciu gatunków drzew (gatunki, które są obserwowane w projekcie BEAGLE) znajdujące się w materiałach dodatkowych. Dobrym wprowadzeniem do obserwacji drzew, zwłaszcza dla młodszych dzieci może też być przeprowadzenie aktywności Opowieść o drzewach. Obserwując fazy fenologiczne drzew, trudno nie zauważyć, że drzewo to nie pojedyncza roślina, ale dom dla wielu innych organizmów. Poznanie bogatej sieci życia wielu roślin i zwierząt zamieszkujących drzewa umożliwi aktywności: Drzewo jako żyjąca wyspa oraz Przewodnik do obserwacji organizmów pełniących różne funkcje w zespole gatunków związanym z drzewem. 28

7. Aktywności edukacyjne Opowieść o drzewach Drzewo jako żyjąca wyspa Przewodnik do obserwacji organizmów pełniących różne funkcje w zespole gatunków związanych z drzewem 29

7a. Opowieści drzewa Na podstawie materiałów edukacyjnych projektu BEAGLE (www.beagleproject.org) Wprowadzenie Drzewa to nie tylko fabryka produkująca drewno, owoce i tlen. To nie tylko obiekt badań i zainteresowań leśników, sadowników, ekologów, dendrologów, historyków i artystów. Drzewa to przede wszystkim żywe organizmy, które były na Ziemi znacznie wcześniej niż my i doskonale pamiętają warunki, w których kiedyś przyszło im żyć. Są dla nas ważnym źródłem informacji. Każde drzewo to mały ekosystem, w którym odbywają się tysiące procesów istotnych dla funkcjonowania biosfery. Pod wieloma względami drzewa są podobne do nas. Mają własne rodziny lasów i choć nie mogą mówić potrafią okazywać swoje uczucia, takie jak np. niezadowolenie z warunków życia. Jednak w przeciwieństwie do nas nigdy nie wyrządzają szkody środowisku, w którym żyją i którego, dokładnie tak jak my, potrzebują. Powinniśmy starać się je zrozumieć, słuchać i rozpoznawać sygnały, które nam wysyłają. Różnorodność biologiczna oznacza życie na Ziemi, które znajduje się pod coraz silniejszą presją tylko jednego gatunku ludzi. Fragmentacja naturalnych siedlisk, zanieczyszczenia, ekspansja miast i dróg na tereny niegdyś zielone oraz postępujące zmiany klimatu powodują, że różnorodność biologiczna jest coraz poważniej zagrożona. Najwyższy czas, by drzewa stały się źródłem naszej inspiracji jak żyć i gospodarować zasobami w zgodzie z przyrodą. Drzewa z racji swojej długowieczności niosą przesłanie dla przyszłości. Co powiedziałyby drzewa, gdyby mogły mówić? Poziom nauczania: szkoła podstawowa Przedmioty: przyroda, język polski, etyka Przewidywane efekty: 1. Uczeń dowiaduje się o znaczeniu drzew dla ludzi i dla życia planety. 2. Rozumienie rolę drzewa, jako ważnego elementu różnorodności biologicznej, od którego zależy wiele istotnych dla dobrej kondycji naszej planety procesów: np. zapobieganie ociepleniu klimatu, ochrona gleby przed erozją, kontrolowanie obiegu wody. 3. Rozumie jak ważna jest troska o przyrodę i że od nas zależy, jaki jest i będzie stan drzew i całej przyrody. Zasoby: karta pracy: List na liściu z drzewa, karta pracy: Wywiane słowa, tabela: Opowieści mojego drzewa. Miejsce pracy: Część A klasa, Część B dziedziniec szkoły, ulica, park, łąka. Czas: Część A 45 minut, Część B 30 minut regularnie w ciągu roku. 30

Przebieg zajęć: Część A 1. Na początku zajęć zadaj uczniom pytanie: jakie, Twoim zdaniem jest znaczenie drzew?. Daj uczniom wystarczająco dużo czasu na przedstawienie odpowiedzi, które nagrywaj lub zapisuj na papierze typu flipczart. 2. Powiedz uczniom, że każde drzewo, które choć nie może mówić, to porozumiewa się z nami. Nie jest łatwo zrozumieć język drzew. Dlatego jedno z drzew postanowiło napisać list-liść do uczniów. Drzewo nie wysłało tego listu-liścia pocztą, ale poprosiło o pomoc wiatr. Niestety podczas lotu kilka słów wypadło z listy. 3. Uczniowie pracują w parach z kartami pracy: List na liściu z drzewa oraz Wywiane słowa. Zadaniem uczniów jest odpowiednie wypełnienie luk w tekście List na liściu z drzewa oraz Wywiane słowa, aby móc odczytać przesłanie listu. Uczniowie powinni mieć wystarczająco dużo czasu na realizację tego zadania. 4. Przeczytaj poprawnie wypełniony list List na liściu z drzewa, aby sprawdzić wszystkie odpowiedzi. Wyjaśnij nieznane informacje i pojęcia. Koniecznie przeanalizuj razem z uczniami poszczególne wątki listu i poprowadź dyskusję. Pomoże Ci w tym poniższy zestaw pytań. W czym podobni są do siebie ludzie i drzewa? Dlaczego drzewa są ważne dla człowieka, innych żywych organizmów i dla Ziemi? W jaki sposób człowiek i drzewo korzystają z zasobów naturalnych? Co cenisz najbardziej w drzewach? Czy znasz jakieś piosenki, wiersze lub legendy o drzewach? W jaki sposób drzewo wyraża zadowolenie lub niezadowolenie ze swoich warunków życia? Czy choroby, które mają drzewa są związane z działalnością człowieka i zmianami klimatycznymi? Czy możemy nauczyć się czegoś od drzew? Jaka byłaby Twoja rola w historii, którą przed chwilą czytaliśmy? 5. Zadaj uczniom pytanie: Co drzewo chciało nam powiedzieć w tym liście i pozwól, aby każda para uczniów przedstawiła rezultaty swojej pracy. Część B 6. Powiedz uczniom, że każde drzewo mogłoby opowiedzieć wiele historii o swoich przygodach. Właśnie teraz jest moment, aby nauczyć się rozumieć drzewa i usłyszeć ich historie. Rozdaj każdemu uczniowi kartę pracy: Opowieści mojego drzewa. Omów wszystkie pozycje zawarte w tabeli i porozmawiaj o ewentualnych historiach, które mogą być zebrane i spisane przez twoich uczniów. 7. Zadaniem dla każdego ucznia jest wybranie drzewa lub kilku drzew w ich najbliższej okolicy (szkolne boisko, park, osiedle itp.) i prowadzenie obserwacji faz fenologicznych wybranego drzewa. Najlepiej jest robić to uczestnicząc w międzynarodowym projekcie BEAGLE dostępnym na stronie www.beagleproject.org. 8. Po zebraniu wystarczającej ilości danych, np. na koniec każdego sezonu fenologicznego, uczniowie będą pisać listy o nazwie Opowieści mojego drzewa. Listy te można również przesłać do swoich drzew w ramach projektu BEAGLE www.beagleproject.org. Dzięki temu drzewa będą mogły porozmawiać z każdym uczestnikiem projektu BEAGLE. 31

Karta pracy 1a: List na liściu z drzewa Nazywam się drzewo. Moja historia jest długa i ciekawa. Pragnę teraz powierzyć Ci swoje tajemnice wierząc, że właśnie Ty jesteś tą osobą, która dobrze wykorzysta wiedzę, którą mogę przekazać. Być może nigdy nie zastanawiałeś się, jak bardzo jesteśmy do siebie podobni, wy ludzie i my drzewa, i jak jesteśmy sobie bliscy. Ja, Ty i wszystkie inne gatunki występujemy tylko w naszym środowisku, bogatym w słonce, wodę, składniki odżywcze, powietrze, i glebę. Mamy wpływ na środowisko i ono wpływa na nas. Żyjemy w różnych miejscach, na różnych długościach i szerokościach geograficznych. Choć warunki naszego życia nie są identyczne, jesteśmy... od siebie nawzajem.. jest i będzie naszym wspólnym domem. Dlatego jej dobra kondycja i zdrowie są także gwarantem naszego zdrowia a jej przyszłość jest naszą wspólną przyszłością. Każdy gatunek, milimetrowa roślina, ogromne zwierzę, czy też człowiek ma swoją własną historię, swoje tajemnice i niezastąpioną, indywidualną misję. My, Drzewa, stałyśmy się doskonale dostosowanymi roślinami do życia na Ziemi. Jesteśmy największymi roślinami na Ziemi. Najwyższe drzewa na Ziemi dorastają do 95 m wysokości i mierzą 10 m średnicy. Podczas gdy rośliny zielne (jednoroczne) umierają w okresie zimy, my możemy żyć przez wiele lat. Najstarsze drzewo wyrosło 8 tysięcy lat temu w Szwecji 1. Pomyśl, jakim wydarzeniom mogło przyglądać się w ciągu swojego życia. Jesteśmy domem dla wielu roślin, zwierząt i mikroorganizmów. Czy wiesz, że aż 300 gatunków owadów może żyć na jednym tylko drzewie? Potrafimy regulować temperaturę naszego otoczenia. Zmniejszamy temperaturę podczas gorących letnich dni i odwrotnie, w zimie koło nas jest cieplej. Możemy również kontrolować siłę..... Gdy wiatr dociera do naszych koron wtedy słabnie jego prędkość. Dzięki temu kurz i zanieczyszczenia mogą osiąść na naszych liściach, a powietrze staje się czystsze i zdrowsze. Kolejnym elementem, który potrafimy regulować jest woda. Potrafimy odparować mniej więcej taką samą ilość wody, jaką nasze korzenie zdołają wchłonąć, która następnie formuje się w chmury i ponownie wraca na ziemię w postaci deszczu. Nasze silne korzenie stabilizują glebę oraz ochronią przed. powstającą na skutek działania wiatru i wody. 1 Za najstarsze drzewo świata uznaje się rosnący w zachodniej Szwecji świerk pospolity (Picea alba), zwany tam świerkiem norweskim. Jego wiek szacowany jest na 8 tys. lat. Dotychczas za najstarsze drzewo świata uchodził inny Matuzalem rosnący w Górach Białych we wschodniej Kalifornii egzemplarz sosny długowiecznej (Pinus longaeva), który ma około 5 tys. lat. 32

Ludzie szybko odkryli naszą wartość. Od niepamiętnych czasów wykorzystywali nasze drewno do budowy domów, statków i maszyn. Cieszyli się naszymi owocami i nauczyli się wykorzystywać nas do produkcji papieru. Najważniejszym jednak skarbem dla człowieka związanym bezpośrednio z naszą obecnością na Ziemi jest tlen, który wytwarzamy w procesie fotosyntezy. Miliony lat temu, człowiek nie mógłby żyć na Ziemi, ponieważ atmosfera zawierała zbyt duże ilości dwutlenku węgla. Drzewa wraz z innymi roślinami zielonymi nauczyły się wykorzystywać dwutlenek węgla do tworzenia substancji odżywczych w procesie zwanym..., uwalniając w tym procesie do atmosfery życiodajny. Dzięki temu na Ziemi mogło rozwinąć się życie, a my zostałyśmy nazwane zielonymi płucami Ziemi. Człowiek przystosowuje się do życia na Ziemi najszybciej ze wszystkich organizmów. Nauczył się, co robić, aby nie marznąć zimą, mieć światło w nocy i zawsze dostępne jedzenie oraz jak szybko przenosić się z miejsca na miejsce. Aby utrzymywać i wciąż rozwijać swój styl życia potrzebuje jednak coraz więcej i więcej energii. Uzyskuje ją spalając węgiel, ropę i. Niestety, nie pozostaje to obojętne dla kondycji naszej planety. Wytwarzanie potrzebnej obecnie człowiekowi energii powoduje ogromne emisje i przyczynia się do ocieplenia.. Moje życie też się zmieniło i nie jest już takie jak kiedyś. Woda, która spada z nieba w postaci deszczu i śniegu już nie jest czysta. Klimat stał się. Moje zdrowie jest osłabione. Cierpię z powodu różnych chorób i szkodników. Uszkodzone korzenie nie wchłaniają wody. Liście przedwcześnie spadają. Człowiek zbyt późno zdał sobie sprawę, że jest częścią przyrody. Wszystko, co zostało zmienione w jego środowisku, ma... w równym stopniu na jego własne życie. Mimo to wiem, że człowiek nie jest zły. Musi jednak nauczyć się jak korzystać z zasobów przyrody. Wystarczy, aby zaczął naśladować nas drzewa. My tak jak i wy musimy jeść i pić i przez cały czas pracujemy. Jednak my drzewa nie zanieczyszczamy... w którym żyjemy. Nauczyliśmy się używać energii słonecznej, która jest tak powszechnie dostępna. Nie marnujemy wody. Bierzemy jej tylko tyle, ile potrzeba do życia. Używamy składników odżywczych, które pobieramy z gleby, aby potem je zwrócić. Odpady stałe, które produkujemy ulegają rozkładowi i wzbogacają glebę, na której rośniemy. Czy myślałeś o tym, jak korzystasz z zasobów naturalnych? Chcę w tym liście powiedzieć Ci, że moja historia jest także Twoją historią. Masz teraz w ręku ten scenariusz i gorąco wierzę, że znajdziesz właściwą drogę postępowania, bo to od Ciebie zależy nasza wspólna przyszłość. 33

Karta pracy 1b: Wywiane słowa wiatru wodę drewno cieplejszy sekwoje olbrzymie zależni fotosyntezą erozją dwutlenku węgla klimatu tlen środowiska wpływ Ziemia 34

Karta pracy 2: Opowieści mojego drzewa Nazwa drzewa: Lokalizacja: Faza fenelogiczna: Data: Historia Notatki/spostrzeżenia Drzewo jako dom Drzewo jako fabryka Drzewo jako naturalna apteka Jakie mam korzyści z drzewa? Duchowość drzewa: historia, opowieści, mity, wiersze Drzewo: problemy, zagrożenia, skutki Pielęgnacja drzew i pierwsza pomoc 35

7b. Drzewo jako żyjąca wyspa Anna Kalinowska Wprowadzenie Kiedy obserwujemy wspaniałe zróżnicowanie wszelkich form życia wokół nas nie mamy wątpliwości, że drzewa są najbardziej rzucającymi się w oczy i najbardziej imponującymi wzrostem organizmami lądowymi. Zadziwiają też długowiecznością. Niektóre z potężnych dębów w Polsce osiągnęły wiek przekraczający 600 lat. Na świecie najstarsze znane drzewo żyjący w Norwegii świerk cieszy się sędziwym wiekiem... 8000 lat! Wszystko to sprawia, że drzewa są najpotężniejszymi i najdłużej trwającymi elementami różnorodności biologicznej na lądzie. Z lotu ptaka każde pojedyncze drzewo wygląda w krajobrazie jak zielona wyspa na wyblakłej powierzchni starej mapy. Co za pokusa dla organizmów zamieszkujących zatłoczone ekosystemy, by skolonizować taką obiecującą wyspę! Jak kawałek stałego lądu dla rozbitka z wraku statku, taka rajska wyspa oferuje moc naturalnych dóbr: przestrzeń do życia i odpoczynku, pokarm i wodę, cień i podporę. Promienie słońca przefiltrowane przez gąszcz liści w migocących plamach i cieniach zapewniają świetny kamuflaż chroniąc przed okiem drapieżnika. Aż trudno zgadnąć, ile większych i mniejszych zwierząt, a także roślin i grzybów pojawia się tu, aby różne części i usługi drzewa wykorzystać w ciągu całego życia lub choćby tylko przelotnie, w czasie chwilowego odpoczynku. Konkurują pomiędzy sobą o miejsce i pokarm, zjadają liście lub nasiona, polują na inne żyjące tu organizmy, wiją gniazda i składają jaja, wydłubują dziuple lub chronią się pod korą czy w norkach między korzeniami. Pień drzewa może stać się dzikim ogrodem spowitym mchami, porostami i pędami bluszczu. 36 Każde takie wyniosłe drzewo jest jak wyspa w krajobrazie stwarzająca środowisko życia wielu innym organizmom. Tu na wysokim dębie podporę znalazł bluszcz.

Opadłe liście i ułamane gałęzie butwieją i próchnieją ofiarując kryjówki i pokarm dla całej armii grzybów, bakterii, stonóg, wijów i dżdżownic oraz wielu innych stworzeń, które mogą żyć tylko w takim środowisku. Kiedy drzewo zostanie wycięte albo padnie, wtedy gleba i ściółka pod nim wysycha, przegrzewa się. Powstaje wówczas zupełnie inne środowisko, odpowiednie dla innych gatunków grzybów czy bakterii, które poprzednio nie mogły się utrzymać w cieniu i wilgoci, pod koroną drzewa. Obumarłe drzewa mają też życie po życiu stając się środowiskiem dla wielu innych organizmów. Dlatego tak ważną rolę w przyrodzie odgrywają martwe drzewa co coraz wyraźniej respektuje się w nowoczesnej gospodarce leśnej. Często, zwłaszcza w tropikalnym lesie, gdzie korony drzew są wyjątkowo duże i gęste, pewne gatunki (na przykład cała grupa gatunków maleńkich, jaskrawo ubarwionych żabek z rodziny Dendrobatidae) występują tylko na jednym, jedynym drzewie. Jeden osobnik drzewa to jedna zielona wyspa, która stanowi dla całego gatunku tych maleńkich płazów wyłączne środowisko życia! Naukowcy w Anglii stwierdzili także, że na pojedynczych, samotnie rosnących na pastwiskach prastarych dębach, przez setki lat izolacji wyodrębniły się specyficzne tylko dla każdego z nich gatunki mszyc! Proszę pomyśleć, co oznacza dla nich wycięcie takiego ojczystego drzewa! Wraz z usuniętym drzewem jego mieszkańcy giną lub zostają bezdomni. Drzewa są więc ważne nie tylko dla nich samych, ale także dla związanej z nimi sieci życia. Jednak na drzewach można spotkać nie tylko rodzime zespoły organizmów. Zmiany wywołane przez człowieka powodują, że na drzewach pojawiają się niepożądane gatunki zawleczone jak np. owad szrotówek kasztanowcowiaczek niszczący kasztanowce. Cele edukacyjne aktywności: Obserwacja różnych zależności w zespole organizmów związanych z badanym drzewem. Wyjaśnienie, jak wygląda przepływ energii na przykładzie zespołu organizmów związanych z drzewem. Pojęcie związków pomiędzy drzewem a zwierzętami i roślinami, korzystającymi z jego usług. Potrzebne przybory: Przewodnik do grup organizmów pełniących różne funkcje ekologiczne Karta obserwacji nr 1 Karta obserwacji nr 2 Lornetki do obserwacji ptaków Lupa do obserwacji bezkręgowców Pudełka na próbki Siatka na motyle Parasol Płachta papieru do zbierania opadających owadów Pęsetka Pędzelek Aparat fotograficzny Ewentualnie atlas ptaków i przyrodniczy przewodnik wycieczkowy Metodologia Nasuwa się wiele dobrych pytań ułatwiających rozpoczęcie tej aktywności. Na przykład: Czemu na drzewie występuje tyle różnych stworzeń? Dlaczego rośliny i zwierzęta korzystają z drzewa na tyle różnych sposobów? Czemu niektóre gatunki ptaków śpiewają wczesną wiosną, podczas gdy inne latem? Co może się zdarzyć, gdyby zabrakło owadów zapylających? Jakie znaczenie dla drzewa mają różni jego mieszkańcy? Jak zmienia się zespół żyjący na drzewie w ciągu pór roku? Czy stare i dziuplaste drzewa mogą się komu przydać? Co może się zdarzyć, jeśli ludzie zachowują się w sposób niezgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju? 37

Czas zajęć Opcja minimalna: 1. Czas na obserwacje: jedna lekcja (30-45minut). Wstęp (wyjaśnienia, podział na grupy itp.), Rozdanie zadań i sprzętu, 15-20 minut na obserwacje i badania (patrz: Karty obserwacji 1 i 2), Robienie zdjęć, Przedstawienie wyników i podsumowanie. 2. Monitoring przez cały rok. Obserwacje podczas różnych faz i pór fenologicznych: Kiedy drzewo ma pierwsze liście, Kiedy rozwijają się pierwsze kwiaty, Kiedy jagody są dojrzałe lub nasiona rozwinięte, Podczas zimy. Opcja maksymalna: 10 minut w tygodniu, co może być wykonane podczas lekcji, jako dodatkowa aktywność poza klasą. Wszystkie spostrzeżone organizmy należy zaznaczyć w Karcie obserwacji nr 1. Oczywiście nie da się oznaczyć do gatunku wszystkich spostrzeżonych roślin i zwierząt. W dalszym ciągu pracy uczniów chodzi raczej o pogrupowanie organizmów zgodnie z rolą, jaką pełnią w zespole związanym z drzewem. Przedstawiony w następnym rozdziale (7c) Przewodnik do grup pełniących różne funkcje ma pomagać w zaliczeniu obserwowanych gatunków do odpowiedniej kategorii wymienionej w Karcie obserwacji nr 2. Cała aktywność Drzewo jako żyjąca wyspa powinna prowadzić do ważnych refleksji: zniszczenie, wycięcie czy choroba nawet jednego drzewa to zarazem zagrożenie, a często wyrok śmierci dla wielu innych gatunków! Dziuple w drzewach to poszukiwane przez wiele gatunków zwierząt miejsce na schronienie i wychowanie młodych. Brak starych, dziuplastych drzew powoduje, że musimy tworzyć sztuczne dziuple zawieszając budki lęgowe. 38

Obserwacje w terenie 1. Należy zacząć obserwacje w odległości ok. 50 m od drzewa (tak, aby nie spłoszyć ptaków). Zwrócić uwagę na ptaki, wiewiórki, itp. Należy używać lornetki. Wyniki zanotować w Karcie obserwacji nr 1 (Kto i gdzie?). 2. Po zbliżeniu się do drzewa, obserwacje powinny objąć wszystkie dostępne elementy drzewa (liście, pień, gałęzie) oraz powierzchnię gleby w zasięgu korony, powierzchnię korzeni, suche liście. 3. Pień drzewa: dokładne poszukiwanie, jakie zwierzęta, rośliny, porosty, grzyby, dziuple, itp. można tam spotkać. 4. Liście: należy obejrzeć z obu stron dostępne liście, zarówno na drzewie, jak i opadłe pod drzewem, w poszukiwaniu żywych organizmów czy śladów ich działalności (np. galasówki, czy tzw. miny: rysunki na liściu wykonane przez larwy owadów). 5. Powierzchnia gleby pod drzewem (1 m 2 pod drzewem), a także widoczne korzenie: poszukiwanie dżdżownic, stonóg, wijów i innych saprofagów. Poszukajmy także śladów zwierząt żerujących pod drzewem (odchody, resztki łupin nasiennych). 6. Gałęzie i korona: poszukiwanie tego, co można dostrzec z dołu, a więc jemioła, gniazda ptaków, itp. Analizowanie wyników obserwacji Potrzeba przeznaczyć odpowiednio dużo czasu na analizę wyników. Służy do tego Karta obserwacji nr 2. Spróbujmy ośmielić uczniów do przejścia od zanotowanych wyników obserwacji do wyrażenia własnych opinii związanych z zebranym materiałem. Oto pewne sugestie: 1. Co kto robi na drzewie? Dopasujcie odpowiednią grupę funkcjonalną do każdego zaobserwowanego organizmu np. gatunki jedzące liście, odżywiające się nasionami, chwilowi goście, stali mieszkańcy itp. Wypełnij Kartę obserwacji nr 2. Czy widzisz jakieś związki czy zależności miedzy tymi grupami? 2. Przedyskutujcie zależności między grupami pełniącymi różne funkcje ekologiczne a drzewem. 3. Wyobraźcie sobie sytuację, kiedy drzewo zostanie wycięte przez człowieka lub gdy padnie samo a drewno nie zostanie uprzątnięte i powoli się rozkłada. Co w każdy przypadku stanie się z zespołem organizmów? Czy stanowi to różnicę? 4. Czy udało się zaobserwować jakieś gatunki owadów zapylające kwiaty? Jaka jest ich rola dla różnych gatunków drzew? 5. Co dzieje się w sytuacji, gdy pąki (kwiaty, nasiona) drzewa rozwijają się wcześniej niż zwykle? Jakie to ma konsekwencje dla całego zespołu? Jakie mogą być skutki zmian klimatu dla różnych gatunków i grup ekologicznych? 6. Jak zmienia się zespół organizmów w ciągu roku? Co się dzieje w różnych porach roku? 7. Jak nasze różne zachowania pośrednio i bezpośrednio służą lub szkodzą drzewom i związanym z nimi organizmom? Taka dyskusja to świetna okazja do poruszenia całej gamy problemów związanych z różnorodnością biologiczną. 39

Mieszkańcy i użytkownicy drzew Wśród gałęzi drzew jest wiele miejsc gdzie ptaki mogą założyć gniazdo. Wiele ptaków, tak jak ten kos wybiera drzewo na chwilę odpoczynku. Dla zwierząt roślinożernych tak jak ta gąsienica miernikowca liście drzewa to niezbędna do życia stołówka. Nasiona i owoce drzew to uzupełnienie pokarmu dzików. Po drzemce pójdą szukać pod drzewami żołędzi czy bukwi czyli nasion buka. 40

Mieszkańcy i użytkownicy drzew Trudno wyobrazić sobie świat bez owadów zapylających. Zapylają wiele roślin, a z naszych gatunków drzew przyciągają je szczególnie lipy. W ścisłym związku z korzeniami drzew żyje wiele gatunków grzybów co jednym i drugim przynosi korzyści. Nie wszystkie gatunki na pniach drzew to obojętni goście. Rozwijają się tu też różne formy pasożytniczych grzybów. W skład zespołu organizmów związanych z drzewem wchodzą też zwierzęta żywiące się innymi zwierzętami drapieżniki. To nie tylko kuny i dzięcioły czy pająki ale i ropuchy czyhające pod drzewem. 41

Karta obserwacji nr 1: Różnorodność biologiczna na drzewie. Kto i gdzie? Obserwacje Gdzie 42 Kto nazwa grupy albo gatunku Gąsienica Galasówka Ślimak Ślad owada minującego Kornik (ślad) Huba drzewna Chrząszcz jelonek Sarna Wiewiórka Sójka Mysz Dzik Mucha Motyl Pszczoła Ćma Pająk Dzięcioł Mszyce Mrówka Dżdżownica Stonoga Grzyb Wij Porost Mech Jemioła Bluszcz Nietoperz Kos Dzięcioł Sowa Sikorka Inne Data: Gatunek drzewa: Faza fenologiczna: Wysokość: Dodatkowe obserwacje, komentarze: Na pniu Na liściu Pod liściem Na gałęzi W koronie Obwód (pierśnica): Na ziemi i w ściółce Na korzeniu pod drzewem

Karta obserwacji nr 2: Kto co robi na drzewie i pod drzewem grupy pełniące różne funkcje ekologiczne* Organizmy żyjące w symbiozie Zjadacze liści Zjadacze drewna Zjadacze nasion Zjadacze owoców Owady zapylające Zjadacze grzybów Saprofagi i dekomponenci Drapieżcy Pasożyty Chwilowi goście Data: Gatunek drzewa: Faza fenologiczna: Wysokość: Obwód (pierśnica): Dodatkowe obserwacje, komentarze: Stali mieszkańcy rezydenci Sezonowi mieszkańcy Twórcy i mieszkańcy dziupli * Niektóre organizmy mogą powtarzać się w kilku rubrykach. 43

7c. Przewodnik do obserwacji organizmów pełniących różne funkcje w zespole gatunków związanych z drzewem Anna Kalinowska Wstęp Czy pomyśleliście kiedykolwiek jak wiele różnych żywych istot zwierząt, roślin czy grzybów można spotkać na drzewie lub pod nim? Podejdźcie bliżej do wybranego drzewa i spróbujcie zaobserwować bogactwo mniejszych i większych organizmów, które pożywiają się liśćmi czy nasionami, zakładają gniazda, znajdują dla siebie życiową przestrzeń na pniu lub po prostu zwyczajnie odpoczywają wśród gałęzi. Jedne szukają schronienia w szparach kory inne buszują w opadłych liściach pod drzewem. Zapraszamy do obserwacji jak ten żywy świat gości i mieszkańców drzewa zmienia się zgodnie z porami roku. Cztery rysunki ukazują przykłady zespołu organizmów, które możesz zaobserwować na tym samym drzewie lub pod nim zimą (I), na wiosnę (II), latem (III) i jesienią (IV). Ten przewodnik pomoże pogrupować organizmy pełniące określone funkcje na wyspie jaką w krajobrazie jest każde drzewo (skorzystaj również z aktywności edukacyjnej: Drzewo jako żyjąca wyspa). Wyodrębnione kategorie grup pozwolą ci poznać bogactwo form życiowych i przypadających im ról oraz sieci wzajemnych związków i zależności między poszczególnymi przedstawicielami różnorodności biologicznej. 44 Po co badać grupy organizmów pełniące określone funkcje w zespole związanym z drzewem? Obserwacje takie są ważne i ciekawe bo pozwalają zwrócić uwagę na różne powiązania w zespołach organizmów oraz między nimi a drzewem. Pokazują jakie zależności i związki zachodzą w biocenozie, ułatwiają odpowiedź na pytanie co to są drapieżniki i co na drzewie robią roślinożercy. Podział na grupy pod kątem pełnionych funkcji jest też przydatny do obserwacji, bo przedstawicieli większości z nich można spotkać na lub obok niemal każdego dużego drzewa. Uzyskane umiejętności mogą być więc przydatne do obserwacji w różnych środowiskach i pod różnymi szerokościami geograficznymi. Jak przeprowadzić obserwacje w terenie? 1. Wybierz drzewo na polu, w parku czy ogrodzie, najlepiej to samo, które wybrano do obserwacji fenologicznych. 2. Rozpocznij obserwacje z odległości co najmniej 50 m., tak aby nie płoszyć ptaków Przypatrz się uważnie koronie drzewa, popatrz na pień oraz na ziemię wokół drzewa. 3. Podejdź bliżej i obejrzyj gałęzie, dostępne liście, a także wystające korzenie i zajrzyj w ściółkę pod drzewem. 4. Ile różnych zwierząt, grzybów czy porostów udało ci się zauważyć? Przewodnik pomoże ci je rozpoznać przynajmniej do szerszej kategorii jak porosty czy pająki. Zanotuj liczbę osobników w odpowiedniej rubryce Karty obserwacji nr 1. 5. Prawdopodobnie uda ci się zaobserwować jedynie ślady obecności zwierząt np. łupiny, nadgryzione owoce czy uszkodzone liście, ślady na korze, dziuple czy norki pod korzeniami. Staraj się wywnioskować kto je zostawił i też zaznacz to w Karcie nr 1.

Jak korzystać z przewodnika? Spójrz na rysunki na str. 47-50 i przeczytaj objaśnienia. Wprawdzie możesz tam nie znaleźć nazwy konkretnego gatunku, ale przynajmniej będzie to nazwa ogólna, do której możesz znaleziony okaz zaliczyć np. gąsienica czy pająk. Bardziej zainteresowani mogą pokusić się o dokładną identyfikację korzystając z kluczy do oznaczania czy z pomocy nauczyciela. Zadaniem tego przewodnika jest wskazanie przykładów organizmów należących do różnych grup funkcjonalnych tak, by łatwiej było samemu dokonać wyboru. Trzeba jednak pamiętać, że większość organizmów może w różnych sytuacjach należeć do grup pełniących różne role np. dzięcioł, który latem zjada owady ukryte pod korą (a więc jest drapieżnikiem) zimą zjada też dużo nasion sosny (jest więc roślinożercą zjadającym nasiona). Ten sam dzięcioł może też być zaliczany zarówno do mieszkańców jak i twórców dziupli. Opis grup pełniących różne funkcje w zespole związanym z badanym drzewem Oto krótki opis przedstawiający kategorie funkcjonalne wyodrębnione w Karcie obserwacji nr 2. Przykłady typowych przedstawicieli poszczególnych grup możesz znaleźć na obrazkach (patrz Objaśnienia). Jednak nie wszystkie wymienione organizmy zmieściły się na rysunkach w takim przypadku przy nazwie nie ma numerka. Grupa funkcjonalna (ekologiczna) Roślinożercy Drapieżcy Saprofagi Mieszkańcy i goście Gniazdownicy Twórcy i użytkownicy dziupli Opis Przykłady Organizmy odżywiające się roślinami. Mogą zjadać różne części naszego drzewa. Jedzące liście: gąsienice (9) galasówki (23), ślimaki, owady minujące (16) Odżywiające się drewnem: korniki (25), huby drzewne (4), larwy chrząszczy jelonków (20), sarny gryzące gałęzie, Zjadające nasiona i owoce: wiewiórka (18), sójka (26), mysz (11), dzik (7) Odżywiające się pyłkiem pszczoły, motyle, ćmy (19) i nektarem kwiatów (zapylające) Zwierzęta jedzące inne zwierzęta : pająk (15), dzięcioł (2), osa (8), (żyjące na drzewie) mrówka (12), sikorka (1) Organizmy odżywiające się martwymi szczątkami roślin i zwierząt Organizmy żyjące na drzewie na stałe lub okresowo, tylko goszczące przez pewien czas dla schronienia, odpoczynku, podpory itp. Organizmy wychowujące potomstwo na lub w drzewie Zwierzęta, które wykuwają otwory w drzewie i same w nich mieszkają lub zajmują je inni mieszkańcy dżdżownica (14), stonoga (21), krocionóg (13) porost (3), mech (6), jemioła, (24), bluszcz (5), nietoperz (22) ptaki gniazdujące np. kos (10) dzięcioł (2), sowa (17), sikorka (1), mysz (11), wiewiórka (18), nietoperz (22), pszczoły Organizmy żyjące w symbiozie z drzewem Organizmy pasożytnicze Organizmy, które w układzie z drzewem wzajemnie dostarczają sobie korzyści Organizmy wykorzystujące inne żywe organizmy (gospodarzy) za ich życia. muchomor (28) jemioła (24), huba drzewna (4), galasówka (23) 45

Dodatkowa propozycja Każdy z was może przygotować własny przewodnik do badanego drzewa w formie kalendarza przedstawiającego obserwacje z każdego miesiąca. Można wykorzystać wydrukowane ilustracje z przewodnika nakładając na nie rysunki organizmów z własnych obserwacji. Karty obserwacji z aktywności Drzewo jako żyjąca wyspa Karta nr 1 Co spostrzegłeś na drzewie i w którym miejscu? Przewodnik zawiera rysunki różnych organizmów i odpowiadające im numery, a w legendzie ich nazwy. Wypełnij odpowiednie rubryki w Karcie nr 1 zaznaczając liczbę znalezionych okazów. Karta nr 2 Co te organizmy robią na drzewie jaką pełnią funkcję w zespole? Przeczytaj opis mówiący w jaki sposób żyjące na drzewie gatunki z niego korzystają (co jedzą, czy zakładają gniazda, czy odpoczywają lub szukają schronienia) i jaką rolę przypadło im pełnić w społeczności na drzewie. To są właśnie grupy pełniące różne funkcje, na przykład zgryzające pędy drzewa, zapylające kwiaty, rozkładające martwe szczątki liści itp. Wpisz w każdej linijce liczbę znalezionych organizmów i dodaj swój komentarz na temat ich roli w biocenozie, znanych ci zachowań itp. Legenda do rysunków I, II, III, IV drzewo w czterech porach roku 1. Sikorka 2. Dzięcioł 3. Porost 4. Huba 5. Bluszcz 6. Mech 7. Dzik 8. Osa 9. Gąsienica 10. Kos 11. Mysz 12. Mrówka 13. Krocionóg 14. Dżdżownica 15. Pająk 16. Ślad owada minującego 17. Sowa 18. Wiewiórka 19. Ćma 20. Chrząszcz jelonek, którego larwa żywi się drewnem 21. Stonoga 22. Nietoperz 23. Galasówka 24. Jemioła 25. Ślad po żerowaniu kornika 26. Sójka 27. Ryjkowiec 28. Muchomor 46

I. 1 2 3 4 7 6 5 47

I I. 8 9 10 11 12 13 14 48

I I I. 15 16 17 18 19 20 21 49

50

8. Poznajmy bliżej drzewa Dąb Buk pospolity Brzoza Jarząb pospolity Kasztanowiec pospolity Lipa 51

Dąb (Quercus sp.) 1 Dariusz Wyrwicki Dąb (Quercus) należy do roślin, które od dawna są związane z działalnością człowieka, zarówno tą w sferze materialnej jak i duchowej. Do dzisiaj jest symbolem siły i trwałości. W naszej strefie klimatycznej jest najdłużej żyjącym drzewem liściastym, (ale nie najstarszym, gdyż pod tym względem pierwsze miejsce należy do cisa). W Polsce występują dwa rodzime gatunki dębu: częściej spotykany dąb szypułkowy (Quercus robur) i rzadszy dąb bezszypułkowy (Quercus petraea). Najokazalszych przedstawicieli ma ten pierwszy. Wiek najstarszego dębu w Polsce z miejscowości Piotrowice jest szacowany na ok. 750 lat. Okazy bardziej znane jak: Bartek koło Zagnańska, dąb Bażyńskiego w Kadynach, czy dęby rogalińskie, są nieco młodsze. Ich wiek waha się pomiędzy 600 a 700 lat. Drewno dębowe ze względu na dużą twardość oraz wytrzymałość miało i ma wszelakie zastosowanie praktyczne. W pierwszej kolejności służyło do budowy statków i okrętów. Stąd między innymi taka swego czasu potęga morska jak Wielka Brytania, nie posiada obecnie prawie w ogóle lasów. Najważniejsze cechy drewna dębowego jak trwałość i ciężar wykorzystywano również w budownictwie (elementy konstrukcyjne, kostka brukowa, klepka), górnictwie (stemple), przemyśle spożywczym (prasy do wyciskania serów, beczki do wina, korki do wina z dębu korkowego (Quercus suber), przemyśle farmaceutycznym i meblarstwie. Drewno dębowe po bardzo długim okresie leżenia w stałej wilgotności np. w rzece (minimum sto lat), na skutek powolnych reakcji chemicznych pomiędzy garbnikami w drewnie, a solami żelaza zawartymi w wodzie nabiera ciemnego, prawie czarnego koloru. Stąd i nazwa: czarny dąb, który jest jeszcze twardszy i wytrzymalszy (nawiasem mówiąc amerykański gatunek Quercus nigra oprócz łacińskiej nazwy nie ma z tym nic wspólnego). Ten tak zwany polski heban służył do wyrobu bardzo drogich mebli, a i dzisiaj jego wartość rynkowa jest bardzo duża. Do ciekawostek należy zaliczyć fakt, że pierwszymi lasami, które były sztucznie zakładane przez człowieka, były lasy dębowe. I to wcale nie w celu pozyskiwania drewna, tylko do wypasu świń. Wartość takiej dąbrowy w średniowieczu zależała nie od ilości pozyskanego drewna, tylko od ilości świń, które mogła wyżywić. Dęby dożywają sędziwego wieku jak ten okaz w Białowieskim Parku Narodowym. 52 1 Opracowanie powstało na podstawie książki pt. Dendrologia nowe wydanie PWN 2008, autorzy: Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski

Do dnia dzisiejszego na południu Europy tu i ówdzie wypasa się świnie żołędziami w tamtejszych lasach dębowych, w celu pozyskania bardzo dobrego jakościowo i co najważniejsze drogiego mięsa. Oprócz pożytków materialnych związanych z drewnem i owocami okazałe egzemplarze dębów stanowiły niegdyś miejsca kultu dla pradawnych wierzeń i obrządków. Święte miejsca pradawnych Słowian, czy Indian amerykańskich były związane z nadzwyczaj wyrośniętymi bądź starymi drzewami, wśród których dęby zajmowały poczesne miejsce. Nadawanie im imion to zwyczaj, który przetrwał do naszych czasów. Dawniej starym drzewom nadawano imiona władców, którzy mieli w ich cieniu odpoczywać. Stąd też mnogość dębów Jagiełły, Chrobrego czy Kościuszki. Tak naprawdę chodziło tu o dwie sprawy. Po pierwszepotrzebę wyrażania szacunku lokalnej społeczności dla danej postaci, a po drugie o pewien rodzaj ochrony wiekowych roślin. Do współczesności przetrwał ten zwyczaj w postaci nadawania imion dopiero co posadzonym drzewom, wydaje się to jednak nieco karykaturalne, zważywszy, że większość z tych roślin nie będzie miała szans dotrwać do sędziwego wieku, ponieważ sadzi się je w miastach. Przy okazji ochrony starych drzew, w tym dębu, możemy zetknąć się z pewnym dylematem. Mianowicie część starych drzew dożywając swoich lat, jest atakowana przez różnego rodzaju owady. Traf chciał, że takim drewnojadem, który upatrzył sobie stare dęby jest pewien gatunek chrząszcza zwany koziorogiem dęboszem (Cerambyx cerdo). Jest on równie rzadki jak rzadkie są stare dęby w związku z tym jest pod ścisłą ochroną gatunkową, mimo że przyczynia się do ginięcia swojego żywiciela. 53

Buk pospolity (Fagus sylvatica L.) 1 Dariusz Wyrwicki Buk to jedno z piękniejszych drzew leśnych w naszym klimacie. Jego gładka stalowo-szara kora robi niezapomniane wrażenie, zwłaszcza zimą w słońcu. Charakterystyczne błyszczące ciemnozielone lekko skórzaste liście, jesienią przebarwiają się na złoto brązowy kolor nadając lasom charakterystyczny wygląd. Buki tworzą własne zespoły roślinne zwane buczynami. Lasy bukowe spotykane w górach w piętrze regla dolnego to tak zwana buczyna karpacka i sudecka. Nad morzem z kolei występuje nizinna buczyna nadmorska. Ponieważ buczyny rosną na glebach bardzo żyznych, a więc atrakcyjnych rolniczo, zostały w znacznej mierze wyniszczone przez człowieka. Buk to drzew lubiące klimat wilgotny, stąd brak naturalnego występowania tych roślin w centralnej Polsce. Tym niemniej sadzony jako drzewo parkowe czy alejowe nawet w miastach i terenach o dużym zanieczyszczeniu powietrza, wykazuje duże zdolności adaptacyjne i rośnie dobrze. Buki dożywają wieku około 350 lat. W zwartym drzewostanie tworzą długi gładki pień, idealny do obróbki. Drewno bukowe jest wykorzystywane przede wszystkim w tokarstwie, bednarstwie, snycerstwie, robi się z niego forniry, klepkę podłogową, meble. Fagot instrument dęty drewniany, zawdzięcza swą nazwę właśnie bukowi z którego jest wykonany. Jednym z ważniejszych produktów przeróbki drewna bukowego jest węgiel drzewny. Nasiona buków zwane bukwią, spełniają podobną rolę jak żołędzie w dąbrowach. Są znaczącym pokarmem dla wielu zwierząt leśnych. Odmiany uprawne buka, to prawie osobny dział w szkółkarstwie ozdobnym. Warto wymienić chociaż kilka z wielu. Najczęściej spotykana z nich to odmiana czerwonolistna (F. sylvatica Atropunicea ) liściach ciemno-purpurowych. Stare drzewa robią duże wrażenie swoja nietypową barwą w wielu parkach na zachodzie Polski. Rzadsza, o niesamowitym wyglą dzie jest odmiana płacząca (F. sylvatica Pendula ). Odmiana kolumnowa z kolei jest łudząco podobna do topoli włoskiej (F. sylvatica Dawyck ). Powstały też w naturze i zostały rozpowszechnione przez ogrodników odmiany liściach postrzępionych i klapowanych, zupełnie niepodobne do tych jakie ma normalne drzewo. Może to sprawiać duży kłopot w oznaczaniu tych roślin młodym początkującym przyrodnikom, jeżeli przypadkiem na nie trafią. Taki bukowy las można spotkać na stokach Beskidów. 54 1 Opracowanie powstało na podstawie książki pt. Dendrologia nowe wydanie PWN 2008, autorzy: Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski

Brzoza (Betula sp.) 1 Dariusz Wyrwicki Mówiąc o brzozie każdy od razu ma przed oczyma jedno z najładniejszych drzew, jakim nas obdarzyła natura. Wiotkie gałązki, prześliczne drobne liście, jasnozielone wiosną, a jaskrawożółte jesienią. I przede wszystkim śnieżnobiała kora, widoczna już z daleka o każdej porze roku, a który to kolor zawdzięcza substancji zwanej betulinolem. Nie wszystkie gatunki brzozy mają taką korę. Są też gatunki brzóz o korze żółtej i różowo-wiśniowej oraz brązowej. Gatunkiem najpospoliciej spotykanym w całej Europie jest brzoza brodawkowata (Betula pendula), którą wszyscy dobrze znamy. Ale trzeba też wiedzieć, że w Polsce rośnie 5, a na świecie około 40 gatunków tych roślin. Dwa z nich występujące na torfowiskach i będące niskimi krzewami są w Polsce objęte ścisłą ochroną. Są to brzoza niska (B. humilis) i brzoza karłowata (B. nana). Brzoza bardzo często rośnie razem z sosną na terenach nienadających się pod uprawy rolnicze. Łatwo i wszędzie się wysiewa, drobne nasiona wciskają się w każda szparę nawet w murze i kiełkują. Wszystkie brzozy mają wspólną cechę: są gatunkami pionierskimi tzn. rosną na glebach jałowych, zarówno suchych jak i podmokłych torfowych. Odporność brzóz na tak niekorzystne warunki jak susza czy zanieczyszczenie powietrza oraz szybkie tempo wzrostu jest wykorzystywana przez człowieka przede wszystkim przy zalesianiu nią hałd górniczych i poprzemysłowych, wyrobisk pożwirowych czy wydm. Brzoza z powodu powszechnego występowania była i jest wykorzystywana przez człowieka jako opał. Sok brzozowy zawierający głównie fruktozę, jest spożywany na surowo do dzisiaj, kiedyś służył do wyrobu piwa i octu. Sok ten pobiera się z drzew na wiosnę wiercąc w pniu otwór o średnicy mniej więcej ołówka i podstawiając naczynie. Po napełnieniu się naczynia należy otwór szczelnie zatkać drewnianym patyczkiem, tak, aby drzewo nie wypłakało się na śmierć. Z kory brzozowej jeszcze w dwudziestym wieku wyrabiano dziegieć. Cienkie gałązki tzw. witki brzozowe wiązane w pęczki to jedne z najlepszych mioteł. W Ameryce Północnej Indianie używali płatów z kory brzozowej jako namiastkę papieru co znalazło odzwierciedlenie w polskiej i łacińskiej nazwie tamtejszego gatunku: brzoza papierowa (B. papyrifera). Środek transportu wodnego, jakim jest amerykańskie kanu, też był budowany przy użyciu kory i drewna brzozowego. Brzoza bardzo korzystnie jonizuje powietrze, dlateg lubimy przebywać i spacerować w jej pobliżu. Z tego też powodu powinna być jak najczęściej sadzona w terenach zieleni zwłaszcza miejskiej. Kształt liści i zebrane w kotki kwiaty brzozy zachwycają elegancją. 1 Opracowanie powstało na podstawie książki pt. Dendrologia nowe wydanie PWN 2008, autorzy: Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski 55

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.) 1 Dariusz Wyrwicki Chociaż nazwa sugeruje częste występowanie, jarzębina nie jest drzewem, które spotkamy w dużych skupiskach jak chociażby brzozę. W naturze rośnie pojedynczo i gdyby nie jaskrawe owoce nie rzucałaby się w oczy. To nieduże drzewo jest tolerancyjne w stosunku do siedliska. Może rosnąć nawet na piaskach i w cieniu. Owoce są ulubionym przysmakiem wielu ptaków i dlatego były przez człowieka używane jako przynęta w ich chwytaniu. Nazwa łacińska tej rośliny wywodzi się od aves = ptaki i capere = chwytać. Ze względu na występujący w niej sorbit, oraz witaminę C, owoce jarzębiny cenione są w kuchni dla diabetyków, oraz przetwórstwie owocowym (soki, dżemy). Ich gorzkawy smak można usunąć przez przemrożenie lub gotowanie. Obecnie dostępne są odmiany uprawne jarząbów, których owoce są pozbawione goryczki (S. aucuparia Edulis ). Przy okazji omawiania jarzębiny warto wspomnieć o innych gatunkach jarząbu występujących w Polsce, a mamy ich 5. Dwa z nich są pod ścisłą ochrona gatunkową. Jarząb brekinia (S. torminalis), rosnący bardzo rzadko w lasach południowej Polski (północno- wschodnia granica jego występowania). Ma bardzo cenne twarde drewno (jak grusza), jego owoce są niepozorne, brązowe, służyły kiedyś do leczenia biegunki. Jarząb szwedzki (S. intermedia). W naturze występuje w formie pojedynczych krzaczastych okazów w lasach na Pomorzu. Natomiast jako bardzo cenne drzewo alejowe sadzony jest w formie piennej (tzn. musi być zaszczepiony w szkółce na pniu np.: jarzębiny, albo głogu). Jeszcze jednym gatunkiem występującym Polsce jest jarząb mączny (S. aria). To występujące w górach drzewo różni się od pozostałych tym, że liście ma całobrzegie, pokryte od spodu białym, gęstym kutnerem (stąd polska nazwa mączny). Ciekawostką biologiczną jest fakt, że jarząby potrafią tworzyć zarówno w uprawie jak i naturalnie mieszańce międzyrodzajowe z gatunkami z rodzajów: aronia, grusza, świdośliwa, nieszpułka, głóg czy irga. Przykładem niech będzie jarzębogrusza (x Sorbopyrus auricularis) o bardzo smacznych i aromatycznych owocach. Wszystkie gatunki jarząbów poleca się do sadzenia w terenach zieleni. Choć są to rośliny stosunkowo krótkowieczne (zwłaszcza jarząb pospolity), to ich walory ozdobne: niewielki wzrost, a szczególnie właściwość przywabiania ptaków zasługują na to by sadzić je częściej zarówno w prywatnych ogrodach jak i w zieleni publicznej. Owoce jarzębiny są ulubionym przysmakiem wielu gatunków ptaków. 56 1 Opracowanie powstało na podstawie książki pt. Dendrologia nowe wydanie PWN 2008, autorzy: Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski

Kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum L.) 1 Dariusz Wyrwicki Kasztanowiec pospolity albo inaczej kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) to wbrew obiegowej opinii nie gatunek rodzimy, tylko drzewo pochodzące z Bałkanów. W Europie rozpowszechnił się w siedemnastym wieku razem z ekspansją turecką na ten kontynent. I od tego czasu mocno zrósł się z rodzimym krajobrazem zwłaszcza w ogrodach i parkach przypałacowych. Kasztanowce sadzi się przede wszystkim jako drzewa ozdobne. Ich ciężkie przysadziste korony ozdobione podczas kwitnienia masą efektownych kwiatostanów, przyciągają wzrok patrzącego. Oczywiście Turcy nie po to najechali Europę, aby wzbogacać tutejsze parki, po prostu nasion kasztanowca używali w leczeniu koni. Zresztą nazwa łacińska kasztanowca w tłumaczeniu oznacza właśnie kasztan koński. Przy tej okazji trzeba wyjaśnić jeszcze jedną sprawę, a mianowicie bardzo częste w języku potocznym zamienne stosowanie nazwy kasztan i kasztanowiec. Słowo kasztan odnosi się wyłącznie do kasztana jadalnego (Castanea sativa). Jest to drzewo uprawiane głównie w Europie południowej (spotykane i u nas, ale przemarzające), o jadalnych owocach, owo słynne stwierdzenie: najlepsze kasztany są na placu Pigalle odnosi się właśnie do tej rośliny niespokrewnionej w żaden sposób z omawianym tu kasztanowcem pospolitym o niejadalnych owocach. Owoce kasztanowca, chociaż niejadalne dla człowieka, mogą służyć jako bogata w skrobię karma dla dzikich zwierząt. Kora zaś z pędów ma zastosowanie w medycynie. Ciekawostką jest zapewne fakt, że niektóre drzewa kasztanowca nie zawiązują w ogóle owoców, rzecz jasna ku rozpaczy dzieci, ale radości sprzątających. Dzieje się tak wtedy, gdy posadzone drzewo jest rzadką odmianą uprawną o kwiatach pełnych 1 Opracowanie powstało na podstawie książki pt. Dendrologia nowe wydanie PWN 2008, autorzy: Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski (tzn. gdy w miejscu słupków i pręcików występują tylko płatki, w związku z czym nie może się dokonać proces zapylenia). Hodowanie odmian o kwiatach pełnych to zresztą jeden z celów ogrodnictwa ozdobnego, co można najlepiej zaobserwować w uprawie róż. W ostatnich latach pod dużym znakiem zapytania stanęła celowość uprawy kasztanowców, a to z powodu małego owada szrotówka kasztanowcowiaczka, który upatrzył sobie jego liście jako podstawę pożywienia. Jego larwy potrafią pozbawić duże drzewo większości liści w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego. Ciekawa jest sama historia ekspansji tego owada. Najprawdopodobniej przywędrował on z Chin gdzie żyje naturalnie w latach siedemdziesiątych XX wieku w transportach towarów do Albanii. W tym kraju znalazł dogodne warunki rozwoju i pozbawiony naturalnych wrogów zaczął rozprzestrzeniać się od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku po całej Europie. W chwili obecnej obserwuje się stabilizację jego populacji, najprawdopodobniej dzięki interwencji człowieka oraz ptaków, które nauczyły się na niego polować. Oprócz kasztanowca pospolitego możemy też spotkać w parkach sporadycznie inne gatunki kasztanowców z Azji i Ameryki Północnej. Kwitną one na żółto bądź różowo, ale nie są tak efektowne. Pełnia kwitnienia kasztanowców to znak późnej wiosny. 57

Lipa (Tilia sp.) 1 Dariusz Wyrwicki Lipa to drzewo bez mała doskonałe. Żyje długo, dorastając do dużych rozmiarów i wieku nawet pięciuset lat. Przez wieki była intensywnie wykorzystywana przez człowieka. W dawnych czasach stare lipy, podobnie jak dęby były obiektem czci. Ślady tego możemy zaobserwować w nazwach miejscowości np. Święta Lipka. W Polsce dziko występują dwa gatunki lip. Na południu lipa szerokolistna (T. platyphyllos), która osiąga u nas północną granicę swojego zasięgu. W pozostałej części Polski spotkamy wyłącznie lipę drobnolistną (T. cordata). Lipa szerokolistna wespół z klonem tworzy lasy w niższych partiach gór (800-900 m n.p.m.). Lipa drobnolistna jest nieodłącznym składnikiem żyznych lasów grądowych na niżu. Obydwa drzewa mają podstawowe znaczenie dla pszczelarstwa. Zestawione razem z obcymi gatunkami lip dają pożytek dla pszczół od czerwca aż do września. Pszczoły zbierają zarówno nektar jak i pyłek z kwiatów lipy. Dodatkowym pożytkiem poza okresem kwitnienia może być też spadź, która jest efektem żerowania mszyc na liściach tego drzewa. Podczas kwitnienia wokół lip rozchodzi się bardzo intensywny i przyjemny dla człowieka zapach. Kwiaty po ususzeniu stosuje się do zaparzania doskonałej herbatki napotnej, oraz mieszanek ziołowych stosowanych w przeziębieniach. Z powyższych powodów drzewa te były i są chętnie sadzone przy siedzibach ludzkich zarówno pojedynczo jak i w postaci okazałych cienistych alei. Stare aleje są dodatkowo ostoją całego mnóstwa gatunków ptaków. Krajowe lipy mogą być sadzone w krajobrazie otwartym oraz w parkach, niespecjalnie jednak nadają się do zieleni przyulicznej, czyli w miejscach o suchym, zanieczyszczonym powietrzu, zasolonych i z deficytem wody. Znacznie lepiej wytrzymuje tego typu warunki lipa srebrzysta (T. tomentosa) o liściach pokrytych grubym białym kutnerem, chroniącym to drzewo przed nadmierną transpiracją. Jest to gatunek pochodzący z południa Europy, który doskonale rośnie w naszym klimacie. W dużych miastach łatwo go rozpoznać pod koniec lata, gdyż jako jedyny zachowuje zdrowe, bujne ulistnienie. Z tego względu lipę węgierską (tak też bywa nazywana lipa srebrzysta) należy zalecać przede wszystkim do nasadzeń miejskich. Drewno lip jest miękkie, lekkie, łatwe w obróbce, od dawna wykorzystywane w snycerstwie. Słynny Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie wykonano właśnie z tego drewna. Z łyka lipowego wyrabiano maty, koszyki oraz łapcie do chodzenia. Na jedną parę potrzeba było trzech młodych drzewek, przy czym jedna osoba zużywała 20 par łapci rocznie. Jak podaje literatura, było to przyczyną znacznego wyniszczenia lasów lipowych na Polesiu i Białorusi. Lipa ma duże zdolności odroślowe, tzn. po ścięciu pnia daje całą masę pędów pobocznych. Tę właściwość wykorzystuje się w tworzeniu żywopłotów i szpalerów formowanych. A oto lipa po zrzuceniu liści. 58 1 Opracowanie powstało na podstawie książki pt. Dendrologia nowe wydanie PWN 2008, autorzy: Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski

Informacje dodatkowe 59

9. Dekada ONZ Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju (2005-2014) i miejsce, jakie w niej znajduje edukacja o różnorodności biologicznej Anna Kalinowska Anna Batorczak Wydawałoby się, że od szczytu Ziemi w Rio upłynęło wystarczająco dużo czasu, aby uwzględnienie zasad zrównoważonego rozwoju w prowadzonej edukacji było czymś oczywistym. Tak się jednak nie stało. Przy przygotowaniu dokumentów podsumow ują cych osiągnięcia w 10 lat po Szczycie w Rio przeprowadzono ocenę wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju w krajach, które przecież podpisały się pod Agendą 21. Wyniki tego podsumowania nie były imponujące. Przedstawiane podczas kolejnego Szczytu Ziemi na temat Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w roku 2002 wskazywały, że niestety, również w dziedzinie edukacji i stanu społecznej świadomości postępy są znacznie mniejsze niż należałoby się spodziewać. Nic więc dziwnego, że powszechnie uzna no konieczność wzmocnienia podjętych globalnie działań w kierunku zarówno wzmocnienia edukacji służącej zrównoważonemu rozwojowi, jak i wyraźniejszego zaznaczenia jej pola. W grudniu 2002 r. Zgromadzenie Generalne ONZ podjęło stosowną uch wałę zobowiązując wszystkie państwa do rozpoczęcia 1 stycznia 2005 r. Dekady Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, a jej koordynację powierzono UNESCO. W myśl przyjętych przez ONZ dokumentów: Edu-- kacja dla zrównoważonego rozwoju to staranie podejmowane przez całe życie, to wyzwanie dla każdego z nas, dla instytucji i całych społeczeństw by na życie patrzeć z perspektywy jutra jako dnia, który należy do nas wszystkich albo...nie będzie należał do nikogo. Chociaż pojęcie edukacja dla zrównoważonego rozwoju pojawiło się już w dokumentach z Rio to jednak od czasu Szczytu Ziemi w 1992 do czasu Szczytu Ziemi w Johannesburgu w 2002 roku znacznie poszerzyła się lista tematów, którymi powinna się zająć taka edukacja. Wyraźnie obserwowana linia ewolucji edukacji przebiega od edukacji wyłącznie przyrodniczej czy środowiskowej w kierunku edukacji holistycznej uwzględniającej wzajemne powiązania między dbałością o przyrodnicze zasoby a jakością życia społeczeństw. Do przyrodniczych tematów dołączyły słabo do tej pory reprezentowane zagadnienia jak sprawiedliwość społeczna, walka z ubóstwem oraz plagą chorób. Dekada ma być inspiracją do wspólnego poszukiwania nowych celów i zadań oraz ustalania nowych standardów edukacji niezbędnych aby stawić czoła podstawowym problemom ludzkości. W swych założeniach Dekada EZR szczególny nacisk kładzie na promowanie wartości, w myśl zasady, że bez mocnych aksjologicznych podstaw wszelka edukacja jest powierzchowna i mało trwała. Te zasadnicze wartości mające znaczenie uniwersalne to: Szacunek dla innych (w tym, co szczególnie podkreślane, także i przyszłych pokoleń). Szacunek dla różnorodności i odmienności (zarówno różnorodności biologicznej jak i kulturowej czy wyznaniowej) oraz szacunek dla środowiska i zasobów naszej planety. Wartości te powinny się wyrażać jako solidarność z najbiedniejszymi mieszkańcami planety a także jako solidarność z przyszłymi pokoleniami oraz solidarność ze światem przyrody. 60

W związku z tak wysoko postawiona poprzeczką nasuwa się pytanie, jaka edukacja ma być promowana w czasie Dekady. Zgodnie z założeniami Dekady ma to być edukacja interdyscyplinarna i holistyczna, oparta na respektowaniu wartości oraz rozwijająca krytyczne myślenie. Oczekuje się od niej przede wszystkim służenia celom praktycznym czyli rozwiązywaniu problemów i odpowiadaniu na wyzwania lokalne. Dyskusje dotyczące kryteriów edukacji dla zrównoważonego rozwoju, sposobów jej ewaluacji oraz kierunków rozwoju i dokonań Dekady trwają zarówno w Polsce jaki i w innych krajach oraz na różnych forach stworzonych przez UNESCO. Dla nas szczególnie interesujące jest określenie jakie miejsce wśród innych zagadnień zajmuje tematyka różnorodności biologicznej. Najlepiej przedstawiają to wnioski z warsztatów: Włączanie tematyki różnorodności biolo gicznej w proces edukacji i nauczania. Warsztaty te odbyły się podczas Światowej Konferencji UNESCO nt. Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju zorganizowanej w Niemczech w Bonn 31 marca 2 kwietnia, 2009 r. z okazji upływu połowy Dekady ONZ. Podczas warsztatów międzynarodowa grupa specjalistów szukała odpowiedzi na następujące pytania: Jakie jest znaczenie różnorodności biologicznej i jaki jest jej związek z edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju? Nasze życie i życie na Ziemi jest ściśle związane i zależne od różnorodności biologicznej. (zaopatrzenie w wodę, żywność, zapewnienie schronienia i energii, źródła dochodu i możliwości zmniejszania ubóstwa). Różnorodność biologiczna jest postrzegana jako różnorodność życia na Ziemi, całokształt procesów, które zapewniają trwałość życia, a w sytuacjach zagrożenia gwarantują jego podtrzymanie. Różnorodność biologiczna pozwala adaptować się do nowych warunków w dzisiejszym gwałtownie zmieniającym się świecie. Ludzie są częścią różnorodności biologicznej, tak więc wszystko co wpływa na różnorodność biologiczną odbija się na jakości naszego życia. Rozwój zrównoważony oznacza racjonalne zarządzanie bioróżnorodnością, które wiąże się z podnoszeniem świadomości i aktywnym zaangażowaniem się społeczeństw w jej ochronę. Zrównoważone zarządzanie różnorodnością biologiczną ściśle wiąże się z międzypokoleniowym przekazem wiedzy i wartości dokładnie tak samo jak w urzeczywistnianiu koncepcji zrównoważonego rozwoju. W kontekście edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju powinno się kłaść większy nacisk na rozumienie naturalnych procesów związanych zarówno z różnorodnością biologiczną jak i z wzajemnymi powiązaniami w całej sieci życia. Należy uświadomić sobie, że skuteczna edukacja dotycząca różnorodności biologicznej opiera się na zrozumieniu złożoności natury ludzkiej, tak więc powinna czerpać ze wszystkich możliwych źródeł wiedzy i doświadczenia (np. tradycyjnej ludowej wiedzy i wiedzy naukowej). 61

Co oznacza nauczanie dla zrównoważonego rozwoju w kontekście edukacji formalnej i nieformalnej? Kształtowanie i utrwalanie nawyków odpowiedzialnego zachowania. Rozwijanie cech: samodzielności i dążenia do własnego rozwoju oraz kształtowanie postawy szacunku dla innych ludzi i form życia. Nauczanie, że wszyscy jesteśmy częścią natury oraz wprowadzenie idei zrównoważonego rozwoju do wszystkich przejawów szkolnej edukacji. Wprowadzenie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju do wszystkich przedmiotów nauczania i treści zwartych w podstawie programowej. W edukacji nieformalnej edukacja dla zrównoważonego rozwoju oznacza współdziałanie z całym społeczeństwem. Edukacja nieformalna powinna być wspierana na wszystkich poziomach administracji również w krajowych planach rozwoju. Jest to rodzaj nauczania, który wzmacnia określone wartości i zachowania. Jest to całość kwalifikacji, wiedzy, postaw oraz umiejętności podejmowania właściwych decyzji, które dobrze będą służyć obecnym i przyszłym pokoleniom. Jak lepiej integrować nauczanie o różnorodności biologicznej z nurtem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju? Tworzenie lokalnych sieci edukacyjnych poprzez współpracę na danym terenie: szkół, regionalnych oddziałów LOP oraz innych organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną przyrody, centrów edukacyjnych skupionych przy parkach narodowych i krajobrazowych i innych instytucji zajmujących się ochroną przyrody i edukacja na ten temat. Celem takich sieci byłoby nauczanie o różnorodności biologicznej w naszej najbliższej okolicy. Prowadzenie oceny aktualnego stanu przyrody i możliwych jej zagrożeń. Zamieszczanie przykładów dobrych praktyk w podręcznikach szkolnych. Wskazywanie na współzależność między różnorodnością biologiczną i kulturową. Prowadzenie zajęć terenowych i praktycznych doświadczeń przyrodniczych. Stosowanie w nauczaniu podejścia: nauczanie przez praktyczne doświadczanie. Stosowanie gier, zabaw edukacyjnych w bezpośrednim otoczeniu przyrody. Szkolenie nauczycieli. Szkolenie przedstawicieli mediów. Informowanie i partnerska współpraca z mediami. Zaangażowanie ze strony sektora prywatnego. Powszechna edukacja, która uwrażliwi na przyrodę i podniesie świadomość całego społeczeństwa. Wprowadzenie treści odnoszących się do różnorodności biologicznej do takich przedmiotów jak przyroda, biologia, geografia, ale także sztuka, religia, etyka, ekonomia na wszystkich poziomach nauczania. 62

10. Szkolne zajęcia terenowe jak pogodzić je z podstawą programową Anna Batorczak Prowadzenie zajęć terenowych jest bardzo pomocne w pracy nauczyciela. Zajęcia prowadzone poza zwykłym środowiskiem klasy szkolnej inspirują tak uczniów jak i nauczycieli. Zajęcia w terenie nawet tym najbliższym angażują, pomagają uczyć prowadzenia obserwacji, wspierają w rozwoju spostrzegawczości zwłaszcza zależności przyczynowo-skutkowych i dają nieocenioną możliwość bezpośredniego kontaktu z przyrodą. Korzyści lekcji poza klasą to: nauczanie bardziej angażujące i wymagające samodzielności, stymulowanie, inspirowanie i poprawa motywacji uczniów, rozwój umiejętności radzenia sobie w nowych sytuacjach, nowe wyzwania i okazja do podjęcia akceptowalnego poziomu ryzyka, rozwijanie kreatywności, ograniczanie zachowań problemowych i poprawa uczestnictwa, rozwój umiejętności prowadzenia badań i wyciągania na ich podstawie własnych wniosków. Istnieje duży związek pomiędzy efektywnym nauczaniem w klasie a prowadzeniem zajęć terenowych. Zostało to wyraźnie podkreślone w nowej podstawie programowej (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r.), która kładzie duży nacisk na wykonywanie praktycznych doświadczeń i prowadzenie obserwacji przyrodniczych. Prowadzenie obserwacji drzew (np. poprzez uczestnictwo w projekcie BEAGLE) ułatwia spełnienie wymagań nowej podstawy programowej w odniesieniu do nauczania przyrody, biologii, geografii oraz informatyki. Służy zdobywaniu rozwijaniu najważniejszych (w ujęciu nowej podstawy programowej) umiejętności zdobywanych przez ucznia: myślenia naukowego umiejętności formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa (I i II etap kształcenia), umiejętności wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji (III i IV etap kształcenia), umiejętności pracy zespołowej (I, II, III, IV etap kształcenia). Poniżej zostały przedstawione wybrane treści nowej podstawy programowej odnoszące się do edukacji dotyczącej różnorodności biologicznej i prowadzenia zajęć terenowych. 63

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w różnych typach szkół. Wybrane treści Podstawa programowa wychowania przedszkolnego (...) 12. Wychowanie dla poszanowania roślin i zwierząt. Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej: wymienia rośliny i zwierzęta żyjące w rożnych środowiskach przyrodniczych, np. na polu, na łące, w lesie; wie, jakie warunki są potrzebne do rozwoju zwierząt (przestrzeń życiowa, bezpieczeństwo, pokarm) i wzrostu roślin (światło, temperatura, wilgotność); potrafi wymienić zmiany zachodzące w życiu roślin i zwierząt w kolejnych porach roku. Wie, w jaki sposób człowiek może im pomóc i je chronić. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych Do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego w szkole podstawowej należą: (..) 3) myślenie naukowe umiejętności formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa. I ETAP EDUKACYJNY Cele kształcenia wymagania ogólne Ważne jest (..) takie wychowanie, aby dziecko w miarę swoich możliwości było przygotowane do życia w zgodzie z samym sobą, ludźmi i przyrodą. Zadaniem szkoły jest: (..) 4) kształtowania u dziecka pozytywnego stosunku do nauki oraz rozwijanie ciekawości w poznawaniu otaczającego świata i w dążeniu do prawdy. 6. Edukacja przyrodnicza. Wychowanie do rozumienia i poszanowania przyrody ożywionej i nieożywionej. Uczeń kończący klasę I: 1) w zakresie rozumienia i poszanowania świata roślin i zwierząt: rozpoznaje rośliny i zwierzęta żyjące w takich środowiskach przyrodniczych, jak: park, las, pole uprawne, sad i ogród (działka), zna sposoby przystosowania się zwierząt do poszczególnych pór roku: odloty i przyloty ptaków, zapadanie w sen zimowy, wymienia warunki konieczne do rozwoju roślin i zwierząt w gospodarstwie domowym, w szkolnych uprawach i hodowlach itp., prowadzi proste hodowle i uprawy, zna zagrożenia dla środowiska przyrodniczego ze strony człowieka: wypalanie łąk i ściernisk, zatruwanie powietrza i wód, pożary lasów, wyrzucanie odpadów i spalanie śmieci itp. Chroni przyrodę: nie śmieci, szanuje rośliny, zachowuje ciszę w parku i w lesie, pomaga zwierzętom przetrwać zimę i upalne lato, zna zagrożenia ze strony zwierząt (niebezpieczne i chore zwierzęta) i roślin (np. trujące owoce, liście, grzyby). 64

Uczeń kończący klasę III: ( ) 6) wie, że jest częścią przyrody, chroni ją i szanuje, nie niszczy swojego otoczenia. Zalecane warunki i sposób realizacji Wiedza przyrodnicza nie może być kształtowana wyłącznie na podstawie pakietów edukacyjnych, informacji z internetu oraz innych tego typu źródeł. Edukacja przyrodnicza powinna być realizowana także w naturalnym środowisku poza szkołą. W sali lekcyjnej powinny być kąciki przyrody. Jeżeli w szkole nie ma warunków do prowadzenia hodowli roślin i zwierząt, trzeba organizować dzieciom zajęcia w ogrodzie botanicznym, gospodarstwie rolnym, itp. II ETAP EDUKACYJNY Treści nauczania wymagania szczegółowe 3. Obserwacje, doświadczenia przyrodnicze i modelowanie. Uczeń: 1) obserwuje wszystkie fazy rozwoju rośliny, dokumentuje obserwacje. (..) 5. Człowiek a środowisko (..) 3) Proponuje działania sprzyjające środowisku przyrodniczemu. 13. Krajobrazy świata (..) 4) podaje przykłady współzależności między składnikami krajobrazu, zwłaszcza między klimatem (temperatura powietrza, opady atmosferyczne) a rozmieszczeniem roślin i zwierząt. Zalecane warunki i sposób realizacji Przyroda: Szkoła powinna zapewnić warunki do bezpiecznego prowadzenia zajęć badawczych i terenowych, obserwacji i doświadczeń. Część obserwacji powinna mieć charakter ciągły lub okresowy w powiązaniu np. ze zmianami pór roku lub stanów przyrody. III ETAP EDUKACYJNY Do najważniejszych umiejętności ucznia w trakcie kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym należą: (...) 3. Myślenie naukowe umiejętność wykorzystania wiedzy o charakterze naukowym do identyfikowania i rozwiązywania problemów, a także formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa. Szkoła powinna też poświęcać dużo uwagi efektywności kształcenia w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych zgodnie z priorytetami Strategii Lizbońskiej. Kształcenie w tym zakresie jest kluczowe dla rozwoju cywilizacyjnego Polski i Europy. Geografia III etap edukacyjny Cele kształcenia wymagania ogólne II. Identyfikowanie związków i zależności oraz wyjaśnianie zjawisk i procesów. Uczeń identyfikuje związki i zależności w środowisku przyrodniczym, gospodarce i życiu społecznym w różnych skalach przestrzennych (lokalnej, regionalnej, krajowej, globalnej); rozumie wzajemne relacje przyroda człowiek, wyjaśnia zróżnicowanie przestrzenne warunków środowiska przyrodniczego oraz działalności człowieka. 65

Biologia III etap edukacyjny Cele kształcenia wymagania ogólne I. Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy, wyjaśnia zjawiska i procesy biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i w środowisku, przedstawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem, wskazuje ewolucyjne źródła różnorodności biologicznej. II. Znajomość metodyki badan biologicznych. Uczeń planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje i proste doświadczenia biologiczne. III. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń wykorzystuje różne źródła i metody pozyskiwania informacji, w tym technologię informacyjno- komunikacyjną, odczytuje, analizuje, interpretuje i przetwarza informacje tekstowe, graficzne, liczbowe, rozumie i interpretuje pojęcia biologiczne, zna podstawową terminologię biologiczną. Treści nauczania III. Systematyka zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń: (...) 2) posługuje się prostym kluczem do oznaczania gatunków; ( ) 11) przedstawia znaczenie poznanych grzybów, roślin i zwierząt w środowisku i dla człowieka. 66

11. Terminy, dotyczące różnorodności biologicznej i edukacji o niej, które wypada poznać * Anna Batorczak Trochę A liczb**: na całym globie zagrożonych wyginięciem jest przynajmniej 17000 gatunków zwierząt; w Europie zagrożonych jest 420 gatunków zwierząt; w Polsce, według Czerwonej Listy IUCN z 2008 roku, mogą zniknąć 33 gatunki zwierząt. (z materiałów Akcja Airbus) ONZ zwraca uwagę całego świata na rolę bioróżnorodności, czyli bogactwa form życia na Ziemi, a także na konsekwencje jej zaniku. Fakty są następujące: 30% gatunków na świecie jest obecnie zagrożonych wyginięciem z powodu działalności człowieka i zmian klimatycznych, ponad milion gatunków roślin i zwierząt lądowych może zniknąć bezpowrotnie z naszej planety do roku 2050, niekontrolowany zanik różnorodności biologicznej biorąc pod uwagę wskaźnik wymierania gatunków, który według szacunków jest teraz nawet 1000 razy wyższy niż w świecie bez ingerencji człowieka może doprowadzić do powstania takich problemów, jak brak wody, erozja gleby i wybrzeży, przemieszczenia ludności, choroby i kurczenie się zasobów żywności, z ekonomicznego punktu widzenia zanik różnorodności biologicznej i degradacja ekosystemu tylko w roku 2008 kosztowała równowartość 3,3 % do 7,5% globalnego PKB. IUCN (The World Conservation Union a od 2008 r. International Union for Conservation of Nature* Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody. Działająca od roku 1948 największa światowa organizacja działająca na rzecz ochrony przyrody. IUCN jest koalicją wyspecjalizowanych instytucji: państwowych, naukowych i pozarządowych. Jej działalność łączy inicjatywy rządowe i społeczne oraz badania naukowe w jedną nośną całość. Głównym obszarem funkcjonowania Unii jest ochrona gatunków i ekosystemów, a celem jest przygotowanie ludzi do właściwego zarządzania różnorodnością biologiczną i podnoszenie jakości życia dzięki zachowaniu jakości przyrody. Jednym z bardzo ważnych działań podejmowanych przez IUCN jest tworzenie list zagrożonych gatunków tzw. Czerwonych List oraz Czerwonych Ksiąg. Do IUCN mogą należeć całe państwa oraz zarejestrowane, spełniające rygorystyczne warunki, organizacje działające bezpośrednio na rzecz ochrony przyrody lub stawiające takie działania wśród swoich priorytetów. Polskę reprezentują w IUCN m.in. następujące organizacje pozarządowe: Liga Ochrony Przyrody, Polski Klub Ekologiczny, Towarzystwo Ochrony Przyrody Pro Natura, Salamandra, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Towarzystwo Prawa Ekologicznego; instytuty naukowe i specjalistyczne agendy rządowe: Instytut Ochrony Środowiska, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Komitet Ochrony Przyrody PAN, z Państwowa Rada Ochrony Przyrody, kandyduje też Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem * na podstawie A. Kalinowska Artykuł 13, W poszukiwaniu społecznego wsparcia w zarządzaniu Konwencją o różnorodności biologicznej. Polska praktyka na tle doświadczeń światowych, Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Warszawa 2008 ** na podstawie materiałów edukacyjnych Ginące Zwierzęta Europy. Książka Multimedialna, Wydawnictwo towarzyszące wystawie Ginące Zwierzęta Europy zorganizowanej w Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa 18.12.2009 28.02.2010, Warszawa 67

Przyrodniczym. Jedną z ważnych misji IUCN jest też edukacja. Eksperci z Komisji Edukacji i Komunikacji (Commission on Education and Communication) IUCN przygotowali z okazji Światowego Roku Różnorodności Biologicznej kompleksowy podręcznik zestaw najlepszych praktyk z całego świata służących edukacji dla nowoczesnej ochrony przyrody. Z Polski członkiem Komisji jest dr Anna Kalinowska. Czerwona Lista IUCN** zawiera wykaz gatunków zagrożonych wyginięciem wraz z informacjami o stanie ich populacji. Dokument ten przygotowywany jest wspólnym wysiłkiem naukowców z całego świata. Za ogólnoświatową Czerwoną Listą poszły listy poświęcone poszczególnym kontynentom, regionom i krajom. Przynajmniej raz na 10 lat Komisja Przetrwania Gatunków (Species Survival Commission), sieć 7000 ekspertów z całego świata, ocenia stan zagrożenia wszystkich gatunków z bazy danych. Na podstawie 5 kryteriów (tempo spadku liczebności populacji, rozmieszczenie geograficzne, liczba dojrzałych osobników, fragmentacja areału i populacji) gatunki zagrożone klasyfikowane są w trzech grupach kategorii: Wymarłe, prawdopodobnie wymarłe i wymarłe na wolności: EX wymarłe (ang. extinct), EW wymarłe na wolności (ang. extinct in the wild). Zagrożone: CR krytycznie zagrożone/ gatunki skrajnie zagrożone (ang. critically endangered), EN zagrożone/ gatunki silnie zagrożone (ang. endangered), VU narażone (ang. vulnerable). Niższego ryzyka: NT bliskie zagrożenia(ang. near threatened), LC mniejszej troski (ang. least concern). Polska Czerwona Księga Zwierząt** jest tworzona na wzór międzynarodowej Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych. Zawiera listę ginących gatunków zwierząt z dokładnym ich opisem i mapami rozmieszczenia. Określa także stopień zagrożenia poszczególnych gatunków, rzadkość ich występowania oraz stosowane i proponowane sposoby ochrony. Polska Czerwona Księga Zwierząt jest dziełem zbiorowym polskich naukowców pod kierownictwem Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk z Krakowa. Podobnie powstała też w wyniku pracy naukowców z Instytutu Ochrony Przyrody i Instytutu Botaniki PAN Polska Czerwona Księga Roślin, w której znalazło się 296 gatunków co stanowi 15 % naszej flory roślin naczyniowych. Czerwone Księgi mają ogromne znaczenie w podejmowaniu praktycznych decyzji w ochronie przyrody, będąc niezastąpionym źródłem wiedzy dla naukowców, konserwatorów przyrody, ale także edukatorów, rolników, leśników, jak również polityków odpowiedzialnych za tworzenie rozwiązań formalno prawnych. COUNTDOWN 2010 Odliczanie do roku 2010* Inicjatywa IUCN na rzecz różnorodności, której celem jest powstrzymanie tempa utraty różnorodności biologicznej do roku 2010 r. Inicjatywa jest skierowana do: Przywódców państw i głównych instytucji decyzyjnych (takich jak np. Komisja Europejska i Parlament Europejski) oraz do przedstawicieli światowego biznesu. Ogółu społeczeństwa mobilizowanego przez IUCN oraz inne organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną przyrody. Oficjalne zakończenie i podsumowanie inicjatywy COUNTDOWN 2010 odbędzie się podczas dziesiątej konferencji Stron Konwencji o Różnorodności Biologicznej tzw. COP 10 (ang. The Conference of Parties), która rozpocznie się 20.10.2010 o godzinie 20.10 w mieście Nagoja w Japonii. 68

Konwencje międzynarodowe służące ochronie różnorodności biologicznej. Tak jak przyroda, która nie uznaje granic tak i działania na rzecz jej ochrony nie mogą być wewnętrzną sprawą pojedynczych państw. Skuteczna ochrona gatunków, ekosystemów i całej różnorodności biologicznej muszą być celem wspólnej polityki i zgodnych działań całej społeczności międzynarodowej. Współpracę międzynarodową w obszarze ochrony środowiska regulują międzynarodowe porozumienia konwencje, wśród których najważniejsze dla ochrony różnorodności biologicznej to: Konwencja Ramsarska konwencja o ochronie obszarów wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (podpisana w Iranie, w Ramsar) w roku 1971; Konwencja Paryska konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, podpisana we Francji w Paryżu w 1972. W ramach udziału Polski w tej konwencji wpisano 13 obiektów: m. in. na listę światowego dziedzictwa naturalnego Białowieski Park Narodowy, a na listę dziedzictwa kulturalnego: Kopalnie Soli w Wieliczce, Stare Miasto w Krakowie i Stare Miasto w Warszawie. Konwencja Waszyngtońska CITES konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych, podpisana w Stanach Zjednoczonych, w Waszyngtonie, w 1973 r. Konwencja ma zapobiegać przemytowi i nielegalnemu handlowi zagrożonymi gatunkami i wyrobami z nich np. z kości słoniowej. Konwencja Bońska konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt podpisana w Niemczech, w Bonn w 1979 r. Konwencja Berneńska konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk podpisana w Szwajcarii, w Bernie w 1979 r. Konwencja ta stała się podstawą do wprowadzenia 2 dyrektyw Unii Europejskiej o ochronie ptaków (t.zw. Dyrektywa ptasia z roku 1979) i o ochronie siedlisk (Dyrektywa siedliskowa z 1992 r.). Z dyrektyw tych wynikają podstawy tworzenia europejskiej sieci obszarów Natura 2000. Konwencja Gdańska konwencja o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim Bełtach, podpisana w Polsce w Gdańsku w 1973 r. Konwencja Helsińska konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (II) podpisana w Finlandii w 1992 r. Konwencja o różnorodności biologicznej* jest jednym z pięciu dokumentów, niezwykle istotnych dla ochrony środowiska oraz wdrażania rozwoju zrównoważonego, przyjętych podczas słynnej konferencji ONZ: Środowisko i Rozwój, która miała miejsce w roku 1992 w Rio de Janeiro. Konwencja jest odzwierciedleniem postępowego ducha Szczytu Ziemi, jak popularnie określa się konferencję z Rio, łącząc ideę ochrony różnorodności biologicznej z praktycznymi wskazaniami do wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju. Dokument obejmuje ochroną wszystkie żywe zasoby przyrodnicze nie tylko tzw. naturalne środowisko, ale także rośliny i zwierzęta od dawna wykorzystywane przez człowieka i wszystkie formy życia oraz środowiska do tej pory niebudzące zainteresowania specjalistów od ochrony przyrody. Postanowienia Konwencji dotyczą także zasad dostępu do zasobów genetycznych oraz sprawiedliwego i równego podziału korzyści, poprzez m.in. dostęp do wyników badań naukowych, transfer nowoczesnych technologii i współpracę naukowo-techniczną. Polska podpisała Konwencję o różnorodności biologicznej (wraz z wszystkimi pięcioma dokumentami konferencji w Rio de Janeiro) w 1992 roku, a następ- 69

nie ratyfikowała ją w 1996 roku. Podpisanie i ratyfikacja konwencji obliguje nas do wypełniania jej zapisów, w tym do prowadzenia edukacji służącej różnorodności biologicznej. Potrzebie edukacji poświęcony jest cały Artykuł 13 Konwencji o różnorodności biologicznej. CEPA (ang. Comunication, Education and Public Awarness) Globalna Inicjatywa dla Komunikacji i Świadomości Społecznej* podjęta podczas szóstej konferencji Stron Konwencji o Różnorodności Biologicznej (COP 6). Celem tej inicjatywy jest wzrost świadomości społecznej i powszechnego zrozumienia istoty różnorodności biologicznej a także osiągnięcie akceptacji społecznej dla działań podejmowanych na rzecz ochrony różnorodności biologicznej. Punktem wyjścia dla tej inicjatywy było przekonanie, ze bez zmiany sposobu myślenia oraz zachowań indywidualnych, społecznych i organizacyjnych nie jest możliwe osiągnięcie celów Konwencji o różnorodności biologicznej. Natura 2000 europejska sieć obszarów chronionej przyrody powstała na podstawie Dyrekty-wy ptasiej (79/409/EWG) i Dyrektywy siedliskowej (92/43/EWG). Komisja Europejska określa typy siedlisk oraz gatunków cennych i zagrożonych a poszczególne Państwa zobowiązane są objąć je ochroną. Wytyczenie obszarów ochronnych Natura 2000 nie wyklucza użytkowania gospodarczego tych terenów. Wszystkie przepisy obu dyrektyw odnoszące się do sieci Natura 2000 przeniesiono do polskiego systemu prawnego. W Polsce podstawą do wyznaczania tych obszarów jest ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. 70

I nagroda w konkursie na plakat organizowanym przez Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Autor: Sara Smolińska, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Wydział Budownictwa i Architektury 71

12. Kalendarz obchodów dni, które promują ochronę różnorodności biologicznej Anna Batorczak Dobrym pomysłem na zainteresowaniu uczniów zagadnieniami dotyczącymi różnorodności biologicznej i jej ochroną jest omawianie na lekcjach i wspólne obchody pewnych dat, które weszły do naszego kalendarza, jako specjalne dni poświęcone tematycznym zagadnieniom. Takich dat nawiązujących do różnych aspektów różnorodności biologicznej w kalendarzu jest sporo. Poniżej wymieniamy niektóre z nich wraz z polecanymi linkami. Pełna wersja ekologicznego kalendarza z omówieniem poszczególnych dat, ich historią i ciekawostkami znajduje się na stronach prowadzonych przez Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym www.ekoedu.uw.edu.pl w zakładce: Pomoce dydaktyczne. 72 STYCZEŃ 9 stycznia Dzień Ligi Ochrony Przyrody Polecane strony: http://www.lop.org.pl/ 28 stycznia 2 lutego Światowy Tydzień Mokradeł Polecane strony: Centrum Ochrony Mokradeł (d. Stowarzyszenie Chrońmy Mokradła ): http://cmok.free.ngo.pl LUTY 2 lutego Światowy Dzień Obszarów Wodno-Błotnych [World Wetland Day] Polecane strony: Serwis Mokradeł http://www.bagna.pl/ 11 lutego Dzień Dokarmiania Zwierzyny Leśnej MARZEC 21 marca Dzień Wierzby 22 marca Dzień Ochrony Morza Bałtyckiego [Baltic Day] Strony opracowane przez Morski Instytut Rybacki w ramach programu edukacyjnego Chrońmy Bałtyk http://www.naszbaltyk.pl/ochr.php KWIECIEŃ 1 kwietnia Międzynarodowy Dzień Ptaków Polecane strony: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków http://www.otop.org.pl/ Towarzystwo Przyrodnicze Bocian http://www.bocian.org.pl/ 22 kwietnia Dzień Ziemi [Earth Day] Polecane strony: obchodów Dnia Ziemi http://www.dzienziemi.pl http://www.earthday.net 24 kwietnia Dzień Zwierząt Laboratoryjnych Polecane strony: http://zwierzecy-los.blog.onet.pl MAJ 12 maja Międzynarodowy Dzień Ptaków Wędrownych [International Migratory Bird Day] Polecane strony: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków http://www.otop.org.pl/ 22 maja Międzynarodowy Dzień Różnorodności Biologicznej Polecane strony: Strony poświęcone Konwencji o różnorodności biologicznej na stronach serwisu Ministerstwa Środowiska http://www.biodiv.mos.gov.pl/ http://ekoedu.uw.edu.pl

24 maja Europejski Dzień Parków Narodowych Polecane strony: Wirtualny Przewodnik po Parkach Narodowych http://narodowe.parki.org/ Przegląd Parków Narodowych w Polsce http://krak13.webpark.pl/index1.html CZERWIEC 1-7 czerwca Dni Lasu i Zadrzewień Polecane strony: Lasy Państwowe http://www.lp.gov.pl/ 5 czerwca Światowy Dzień Ochrony Środowiska [World Environment Day] Polecane strony: Strony Programu Środowiskowego Organizacji Narodów Zjednoczonych UNEP (United Nation Environmental Programme) http://www.unep.org/ Strony Ministerstwa Środowiska http://www.mos.gov.pl 27 czerwca Światowy Dzień Rybołówstwa WRZESIEŃ Wrzesień Dni miodu 19 września Dzień Dzikiej Fauny, Flory i Siedlisk Naturalnych Polecane strony: Strony poświęcone Europejskiej Sieci Natura 2000 na stronach serwisu Ministerstwa Środowiska http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ 28 września Dzień Morza Polecane strony: Nasz Bałtyk strony opracowane przez Morski Instytut Rybacki w ramach programu edukacyjnego Chrońmy Bałtyk http://www.naszbaltyk.pl/ochr.php PAŹDZIERNIK Miesiąc Dobroci Dla Zwierząt Polecane strony: Klub Gaja http://www.klubgaja.pl/zwierzeta/ Polskie Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra http://www.salamandra.org.pl/index.php 1 października Światowy Dzień Ptaków Polecane strony: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków http://www.otop.org.pl/ Towarzystwo Przyrodnicze Bocian http://www.bocian.org.pl/ 2 października Europejski Dzień Ptaków Polecane strony: Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków http://www.otop.org.pl/ 2 października Światowy Dzień Zwierząt Hodowlanych 3 października Światowy Dzień Siedlisk Strony poświęcone Konwencji o różnorodności biologicznej na stronach serwisu internetowego Ministerstwa Środowiska 4 października Światowy Dzień Św. Franciszka Patrona Ekologów Polecane strony: Ruch Ekologiczny św. Franciszka z Asyżu http://www.refa.franciszkanie.pl 4 października Światowy Dzień Zwierząt Klub Gaja http://www.klubgaja.pl/zwierzeta/ Polskie Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra http://www.salamandra.org.pl/index.php 25 października Dzień Ustawy o Ochronie Zwierząt LISTOPAD 25 listopada Dzień Bez Futra (No Fur Day) 73

13. Polecana lektura dodatkowa: ABC edukacji leśnej Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2007, Falencka-Jabłońska M. Drzewa wokół nas, czyli tajemnice, które warto poznać Wyd. Agencja Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk. Warszawa 2007, Kalinowska A. Artykuł 13. W poszukiwaniu społecznego wsparcia w zarządzaniu Konwencją o różnorodności biologicznej. Polska praktyka na tle doświadczeń światowych. Agencja Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk. Warszawa 2008, Skubała P., Kukowka I. Zrozumieć przyrodę na nowo. 10 zasad jak uczyć o przyrodzie by budować motywację do działań ekologicznych. Zeszyty Ekologiczne 1. Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Katowice 2010, Różnorodność biologiczna w wielu odsłonach. Wykłady UCBS, red. A. Kalinowska. Wyd. Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem, Warszawa (w druku ukaże się w 2011 r.) Szczepanowska H. B. Drzewa w mieście, Hortpress, Warszawa, 2001 Czasopisma: Poznajmy las, Matecznik Biologia w szkole Polecane strony internetowe: Strony Konwencji o różnorodności biologicznej na serwisie internetowym Ministerstwa Środowiska: http://biodiv.mos.gov.pl/biodiv Strony Programu GLOBE (Global Learning and Observations to Benefi t the Environment) Jest to międzynarodowy program, który skupiając uczniów, nauczycieli i naukowców umożliwia poznawanie globalnych problemów środowiska. http://www.gridw.pl/globe/ Strony Komisji Europejskiej (Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska ) zawierające publikacje (dostępne również w języku polskim) dt. różnych aspektów różnorodności biologicznej: http://ec.europa.eu/environment/nature/ info/pubs/paper_en.htm Storny Uniwersyteckiego Centrum Badań nad Środowiskiem: http://www.ucbs.uw.edu.pl http://www.ekoedu.uw.edu.pl 74

14. O autorach Anna Batorczak mgr, biolog, ekolog. Od wielu lat pracuje na Uniwersytecie Warszawskim w Uniwersyteckim Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym koordynując liczne krajowe i międzynarodowe projekty odnoszące się do różnych aspektów edukacji dla zrównoważonego rozwoju. W szczególności zajmuje się tematyką wykorzystania multimediów w edukacji, a przede wszystkim internetu czego rezultatem są między innymi strony internetowe: www.ekoedu.uw.edu.pl. W najnowszych projektach podejmowana jest tematykę edukacji ekologicznej osób niepełnosprawnych oraz edukacji dt. różnorodności biologicznej w kontekście zrównoważonego rozwoju. Autorka licznych scenariuszy zajęć i opracowań edukacyjnych. Członek Polskiej Grupy Roboczej ds. Dekady Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju ONZ. Anna Kalinowska dr nauk przyrodniczych doc. UW, biolog-ekolog. Od wielu lat dyrektor Uniwersyteckiego Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym. Wykłada ekologię oraz edukację ekologiczną i komunikację społeczną w dziedzinie ochrony przyrody na Uniwersytecie Warszawskim. Autorka wielu książek (m.in. Ekologia wybór przyszłości, Ekologia wybór na nowe stulecie, Artykuł 13 w poszukiwaniu społecznego wsparcia Konwencji o różnorodności biologicznej). podręczników i programów radiowych i telewizyjnych dotyczących ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju a także książek dla dzieci: Lato nad Narwią, Łaskotani chrabąszcza wąsami. Członek Komisji Edukacji i Komunikacji Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN), była reprezentantka Polski w Komitecie Wyzwań Współczesnego Społeczeństwa NATO. Człowiek Roku 2002 Polskiej Ekologii. Współzałożycielka Polskiej Grupy Roboczej ds. Dekady ONZ Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju. Rzeczoznawca z listy Ministerstwa Edukacji Narodowej do spraw podręczników z zakresu biologii i ochrony środowiska. Mariola Kukier-Wyrwicka mgr, biolog, ekolog, wieloletni pracownik Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się szeroko pojętą edukacją ekologiczną. Jest współautorką podręczników szkolnych do biologii dla gimnazjów i liceów. Współtworzyła programy edukacyjne realizowane w Ogrodzie oraz wykorzystywane w nich materiały edukacyjne. Współpracuje ze Społecznym Instytutem Ekologicznym w programie ochrony starych odmian roślin ozdobnych w tradycyjnych ogrodach wiejskich. Halina Barbara Szczepanowska dr hab., architekt krajobrazu, jest autorką książek i artykułów z zakresu zieleni miejskiej, zwłaszcza drzew, m.in. Drzewa w mieście, Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych, Kształtowanie terenów zieleni, Wpływ zieleni na kształtowania środowiska miej-skiego (redakcja i współautorstwo), Ekologiczne, społeczne i ekonomiczne korzyści z drzew na terenach zurbanizowanych. Redagowała również magazyn Zieleń miejska w Instytucie Gospodarki Komunalnej w Warszawie. Była adiunktem i wykładowcą na SGGW oraz Kierownikiem Pracowni Zieleni w Instytucie Kształtowania Środowiska, gdzie prowadziła wielodyscyplinarne badania środowiska miejskiego. Była wieloletnim projektantem i konsultantem rozwoju zieleni oraz zadrzewień ulic i autostrad w Pracowni Urbanistycznej Zarządu Miasta Nowy Jork. Obecnie prowadzi prace badawcze dotyczące zagadnień drzew na terenach miejskich w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie. Dariusz Wyrwicki mgr, architekt krajobrazu. Od wielu lat pracuje w Ogrodzie Botanicznym UW. Obecnie pełni funkcję zastępcy kierownika Ogrodu. Współpracuje ze Społecznym Instytutem Ekologicznym w programie ochrony starych odmian roślin ozdobnych w tradycyjnych ogrodach wiejskich. Autor kilku odmian ozdobnych drzew i krzewów, m. in. Hedera helix Prof. Seneta. 75

76

4

NFOŚiGW Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Projekt BEAGLE jest projektem COMENIUS w ramach Lifelong Learning Programme Unii Europejskiej, który działa na rzecz poprawy jakości nauczania poza szkołą oraz zwiększenie motywacji uczniów do nauki o różnorodności biologicznej. Projekt jest zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w nich zawartość merytoryczną.