OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Miejscowość Bratian red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar AZP nr 30-53 Nr st. na obszarze 51 Nr st. w miejscowości XX N 53º 27' 39'' Położenie geograficzne E 19º 37' 11'' BRATIAN XX OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.

SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. 3 M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. 8 T. Kalicki 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA s. 17 R. Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH s. 28 I. Maciszewski 5. ANALIZA MATERIAŁU CERAMICZNEGO s. 40 R. Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA s. 45 7. DODATKI s. 46 s. s. s. s. s.

3 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP 1 1.1. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko położone jest na stoku ostro pochylonym w kierunku W. W chwili podjęcia prac badawczych tereny te stanowiły zrąb leśny. W części W stanowiska teren jest silnie zniszczony przez współczesne wysypisko śmieci. Podłoże glebowe w większości stanowił zgliniony piasek oraz piasek. ryc. 1.1. Bratian XX, widok stanowiska przed rozpoczęciem badań. fot. H. Dog 1 Opracowano na podstawie Sprawozdania z badań M. Maciszewskiej.

1.2. HISTORIA BADAŃ 4 Stanowisko odkryte zostało w 2012 r. podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez A. Mackiewicza. W ich wyniku znaleziono 1 frg. ceramiki (neolit, horyzont Linin) oraz 2 frg. węgli drzewnych. W 2016 r. na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Olsztynie, przeprowadzone zostały przez firmę USUI Sp. z o.o. ratownicze badania wykopaliskowe w ramach prac poprzedzających roboty budowlane przy realizacji inwestycji pn. Budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. Badania rozpoczęto 1 września 2016 r. a zakończono 7 września 2014 roku. W skład zespołu badawczego wchodzili: kierownik badań mgr M. Maciszewska oraz dokumentalistka N. Uściłko, jak również 5 pracowników fizycznych. W toku prac badawczych przebadano 16,54 ara. Teren stanowiska, na którym przeprowadzono prace badawcze, jest bardzo silnie przekształcony. Częściowo znajduje się w tym miejscu nielegalna piaśnica, częściowo zaś wysypisko śmieci. Zarejestrowane tu obiekty archeologiczne mają współczesną chronologię, chociaż w niektórych wypadkach zapewne przedwojenną, na co wskazuje nieliczny materiał zabytkowy, jaki znaleziono w ich wypełniskach. ryc. 1.2. Bratian XX, numeryczny model terenu wg. www.geomelioportal.pl

1.3. WYNIKI BADAŃ 5 W toku prac badawczych natrafiono łącznie na 22 obiekty archeologiczne, z czego 7 zawierało w wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych stanowiące podstawę ich datowania. Na tej podstawie na przedmiotowym stanowisku wydzielono 1 fazę zasiedlenia tożsamą z okresem nowożytnym (I poł. XX w.). Łącznie odkryto, przebadano i zadokumentowano 15 dołków posłupowych oraz 7 jam. Materiał ceramiczny ograniczył się do 8 fragmentów. Nie potwierdziło się natomiast zarejestrowane przez A. Mackiewicza w tym miejscu osadnictwo neolityczne. 1.4. ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK 1.4.1. PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej został oparty na siatce arowej. Ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do poszczególnego hektara, oznaczonego dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od 1 100 począwszy od lewego górnego rogu. W związku z tym poszczególny ar oznaczany został symbolem hektara oraz symbolem cyfrowym np. A01. Wewnętrznie ar podzielony został na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami a,b,c,d C ryc. 1.3. ryc. 1.3.

6 Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane w numeracji ciągłej w nawiązaniu do istniejących inwentarzy. Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe oznaczane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi, przy czym humus oznaczony został zawsze jako warstwa nr 1 a calec jako warstwa nr 0. Warstwom obiektowym przyporządkowany został numer obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów, nadawany został im numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział stratygraficzny podobiektów wyróżniony został przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a). 1.4.2. PRZYJĘTE ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej. Profile obiektów fotografowane były bez obrysu. Poszczególne zdjęcia grupowane były w folderach tematycznych (np. ary, obiekty profile, obiekty plany). Poszczególne pliki opisywane były numerami odpowiadającymi numerom obiektów lub arów (np. obiekty profile_125). Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU. 1.4.3. PRZYJĘTE ZASADY ODHUMUSOWANIA I EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowana była przy użyciu sprzętu mechanicznego, koparkami skarpówkami. Humus zdejmowano warstwami do poziomu stropowego

7 przestrzeni reliktowej. Był on magazynowany poza lub w obrębie stanowiska w hałdach. Pole badań, po odhumusowaniu było doczyszczany ręcznie przy pomocy grac i łopat. Po zarejestrowaniu stropów obiektów archeologicznych były one eksplorowane połówkami lub ćwiartkami, warstwami mechanicznymi 5 10 cm w obrębie warstw obiektowych. Wypełniska obiektów składowano w obrębie wykopów. Wynikało to z zalecenia, aby wyrobiska zasypywane były gruntem rodzimym.

8 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZARYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy (53 25 32 N 19 35 16 E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do Alanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz 100-178 r. n.e.

9 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny. 1466-1772 Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna (1700-1721). 1772-1920 Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s. 233. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

10 1920-1939 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945. od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta. 2.2. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZABYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz (1776-77) oraz kościół ewangelicki (1824-27), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513-historia-herbu-nowego-miasta-lubawskiego.

11 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, ryc. 2.1. Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowieczne-fortyfikacje-obronne.html [20 X 2010]. 5 Mackiewicz A., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne-784?langset=true [6 XII 2014].

12 wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. ryc. 2.2. Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772, wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.

13 bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Bazylika św. Tomasza Apostoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. ryc. 2.3. Bazylika Św. Tomasza Apostoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php Bazylika św. Tomasza Apostoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

14 Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok. 1630 r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

15 2.3. BIBLIOGRAFIA Białuński G. 1999 Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T. 2010 Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowiecznefortyfikacje-obronne.html Falkowski J. 2006 Ziemia lubawska Toruń Górski K. 1977 Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia... 2013 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513- historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej (1939-1945), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki A. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920-1939), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J. 2009 Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T. 2007 Archiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński A. 1989 Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon... 2015 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu Mackiewicz A. 2014 Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne- 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie... 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772 Nowe Miasto Lubawskie

16 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł. 1983 Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1466-1772), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J. 1971 Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K. 2010 Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K.. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772-1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1914-1920, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie

17 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZA GEOARCHEOLOGICZNA 3.1. ZARYS FIZYCZNOGEOGRAFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc. 3.1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego (www.google.earth) Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. 17

18 W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc. 3.2. Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972) 18

20 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną 20

21 działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie. 3.2. STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE 3.2.1. PACÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się 132-134 m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc. 3.3. Położenie stanowiska Pacółtowo V 21

22 Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie 30-40 cm) z eratykami do 20-30 cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4). Ryc. 3.4. Pacółtowo Y. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie 3.2.2. BRATIAN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji. 22

23 Ryc. 3.5. Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc. 3.6. Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7). 23

24 Ryc. 3.7. Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego 3.2.3. BRATIAN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI. 24

25 Ryc. 3.8. Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc. 3.9. Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa 25

26 osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc. 3.10. Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) 3.2.4. KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości 150-160 m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie 26

27 rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc. 3.11. Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc. 3.12. Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej 27

28 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Bratian XX wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono następujące typy funkcjonalne: dołki posłupowe oraz jamy. 4.1. DOŁKI POSŁUPOWE Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Na stanowisku Bratian XX grupa dołków posłupowych obejmuje 15 obiektów. Nie wchodzą przy tym w skład większych zespołów konstrukcyjnych. Cztery z nich zawierało w swoich wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych pozwalających na ich datowanie. 4.1.1. DOŁKI POSŁUPOWE ZAWIERAJĄCE W WYPEŁNISKACH MATERIAŁ DATUJĄCY Wśród dołków posłupowych zarejestrowanych na stanowisku Bratian XX, 4 obiekty zwierały w swoich wypełniskach materiał datujący. Warty podkreślenia w tym przypadku jest fakt, iż wszystkie konstrukcje wziemne, które zostały zaklasyfikowane pod względem funkcjonalnym jako dołki posłupowe posiadały ten sam typ przekroju pionowego, tzw. nieckowaty.

29 Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne 8 A 31 dołek posłupowy 15x15x12 owalny nieckowaty X nowożytnośc 9 A 33 dołek posłupowy 15x15x10 owalny nieckowaty X nowożytnośc 10 A 34 dołek posłupowy 30x30x18 owalny nieckowaty X nowożytnośc 11 A 31 dołek posłupowy 20x20x20 kolisty nieckowaty X nowożytnośc Dla grupy dołków posłupowych posiadających materiał datujący reprezentatywny wydaje się obiekt nr 11. Nr 11 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 31 a a 11 0 20 cm ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski długość 20 cm szerokość 20 cm głębokość 20 cm kształt plan profil kolisty nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: 11a - szaro brunatny drobnoziarnisty lekko gliniony piasek

30 4.1.2. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE Nr OBIEKTU LOKALIZACJ A (hektar/ar) FUNKCJA - 1 A 3 dołek posłupow y 2 A 3 dołek posłupow y DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚ Ć (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGI A plan profil ceramik a 40x40x30 owalny nieckowat y 40x40x30 owalny nieckowat y kośc i meta l inn e 3 A 4 A 5 A 6 A 7 A 1 2 1 3 1 4 1 5 A A A A 4 4 5 6 31 34 34 35 35 dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y dołek posłupow y 30x30x18 nieregularn y nieckowat y 20x20x10 owalny nieckowat y 20x20x15 owalny nieckowat y 30x30x10 owalny nieckowat y 20x20x15 owalny nieckowat y 30x30x12 owalny nieckowat y 10x10x10 owalny nieckowat y 20x20x20 owalny nieckowat y 40x40x20 owalny nieckowat y Dla grupy dołków posłupowych nie zawierających w wypełniskach materiału datującego za charakterystyczny można uznać obiekt nr 3. Nr 3 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 4 c b a c b a 3 0 20 cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski

31 długość 30 cm szerokość 30 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny nieckowaty wypełnisko opis warstw: 3a - szaro brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek przemieszany z węglem dzrewnym 3b - brunatno szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 3c - jasno szaro brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.2. JAMY Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których rzeczywista funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Brzozie Lubawskie LVI stwierdzono w ramach tego typu funkcjonalnego obiektów archeologicznych dwa horyzonty czasowe, jamy datowane na wczesną epoke żelaza oraz jamy nowożytne. Na stanowisku Bratian XX zarejestrowano 7 obiektów zaklasyfikowanych jako jamy. Wśród nich 3 obiekty zawierały w wypełniskach materiał datujący w postaci fragmentów ceramicznych. 4.2.1. JAMY ZAWIERAJĄCE W WYPEŁNISKACH MATERIAŁ DATUJĄCY Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne 18 A 19 A 22 A 1 34 36 jama 50x50x28 nieregularny nieckowaty X nowożytnośc jama 110x100x18 nieregularny nieckowaty X nowożytnośc jama 60x60x25 owalny nieckowaty X nowożytnośc

32 Dla tej grupy charakterystyczny jest obiekt nr 19. Nr 19 funkcja jama hektar A ar 34 18 b 18 b a a 19 0 20 ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski długość 110 cm szerokość 100 cm 18 głębokość cm kształt plan profil nieregularny nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne nowożytność X chronologia I poł. XX w. wypełnisko opis warstw: 19a - brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 19b - beżowo szaro brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek

33 4.2.1. JAMY NIE DATOWANE Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne 16 A 17 A 20 A 21 A 4 2 34 35 jama 140x100x28 owalny nieckowaty jama 70x70x12 owalny nieckowaty jama 70x70x25 owalny nieckowaty jama 40x30x12 owalny prostokątnawy W grupie jam nie datowanych za reprezentatywny można uznać obiekt nr 21. Nr 21 funkcja jama hektar A ar 35 a a 21 0 20 cm ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 30 cm głębokość 12 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny prostokątnawy wypełnisko

34 opis warstw: 21a - szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego 4.3. PODSUMOWANIE W toku prac badawczych natrafiono łącznie na 22 obiekty archeologiczne. Siedem z nich zawierało w wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych stanowiące pozwalających na ich datowanie. Na tej podstawie na przedmiotowym stanowisku wydzielono 1 fazę zasiedlenia - okres nowożytny (I poł. XX w.). Łącznie odkryto, przebadano i zadokumentowano 15 dołków posłupowych oraz 7 jam. Wśród dołków posłupowych wszystkie obiekty posiadały profil nieckowaty. W grupie jam natomiast w jednym przypadku zarejestrowano przekrój pionowy zbliżony do prostokąta. Materiał ceramiczny ograniczył się do 8 fragmentów zarejestrowanych w wypełniskach 7 obiektów.

35 4a. ZESTAWIENIE OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 1 A 3 dołek posłupowy 96,04 40x40x30 owalny nieckowaty 2 A 3 dołek posłupowy 96,08 40x40x30 owalny nieckowaty 3 A 4 dołek posłupowy 96,11 30x30x18 owalny nieckowaty 4 A 4 jama 96,12 140x100x28 owalny nieckowaty 5 A 4 dołek posłupowy 96,09 20x20x10 owalny nieckowaty 6 A 5 dołek posłupowy 96,21 20x20x15 owalny nieckowaty 7 A 6 dołek posłupowy 96,22 30x30x10 owalny nieckowaty 8 A 2 jama 96,03 70x70x12 owalny nieckowaty 9 A 1 jama 95,89 50x50x28 owalny nieckowaty X nowożytnośc 10 A 31 dołek posłupowy 96,78 20x20x15 owalny nieckowaty 11 A 31 dołek posłupowy 96,68 15x15x12 owalny nieckowaty X nowożytnośc 12 A 32 jama 96,69 110x100x18 owalny nieckowaty X nowożytnośc 13 A 33 dołek posłupowy 96,59 15x15x10 owalny nieckowaty X nowożytnośc 14 A 34 dołek posłupowy 96,62 30x30x18 owalny nieckowaty X nowożytnośc 15 A 34 dołek posłupowy 96,65 20x20x20 owalny nieckowaty X nowożytnośc 16 A 34 jama 96,69 70x70x25 owalny nieckowaty 17 A 34 dołek posłupowy 96,61 30x30x12 owalny nieckowaty 18 A 34 jama 96,68 150x120x23 owalny nieckowaty 19 A 34 dołek posłupowy 96,68 10x10x10 owalny nieckowaty 20 A 35 dołek posłupowy 96,97 20x20x20 owalny nieckowaty 21 A 35 dołek posłupowy 96,91 40x40x20 owalny nieckowaty 22 A 36 jama 96,89 60x60x25 owalny nieckowaty X nowożytnośc

Tab. 4.1.Bratian XX, AZP 30-53/51, ob. nr 11 fot. H. Dog Tab. 4.2. Bratian XX, AZP 30-53/51, ob. nr 11 fot. H. Dog

40 Igor Maciszewski 5. ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH 5.1. WPROWADZENIE Kolekcja zabytków związanych z nowożytnym etapem zasiedlenia stanowiska Bratian XX jest bardzo uboga i składa się z 8 ułamków ceramiki. Specyfikacja występowania poszczególnych zabytków przedstawiona została w tabeli 5.1 Tabela 5.1. Bratian XX, AZP 30-53/31. Specyfikacja zabytków ruchomych. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Nr obiektu Lokalizacja Ceramika naczyniowa 9 1d 1 11 31b 2 12 32b 1 13 33a 1 14 34d 1 15 34d 1 22 36b 1 5.1.1. CERAMIKA 5.1.1.1. ANALIZA MORFOLOGICZNA I STYLISTYCZNA Cała kolekcja ceramiki nowożytnej została podzielona w oparciu o system zaproponowany przez A. Buko (Buko 1990) odpowiednio zmodyfikowany na potrzeby niniejszego opracowania, który wydziela cztery kategorie wielkościowe: I- Całe naczynia (min. 90% zachowane) II- fragmenty naczyń umożliwiające pełną rekonstrukcję naczynia.

41 III- duże ułamki naczyń obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja oraz brzusiec), a także partie przydenne (dno, stopka oraz brzusiec) IV-stosunkowo niewielkie fragmenty naczyń, obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja i górna część brzuśca), partie przydenne (dno, stopka i część dolnej partii brzuśca bądź dno i fragment dolnej części brzuśca), a także elementy zawierające środkowe partie naczynia (znaczne części brzuśca i szyję). V- fragment obejmujący jeden element morfologiczny naczynia (część wylewu, brzuśca lub dna). W przypadku ceramiki, będącej przedmiotem niniejszego opracowania wszystkie fragmenty plasują się w grupie V i należały do naczyń cienkościennych Wśród ułamków charakterystycznych wyróżniono jeden fragment zdobiony. Wobec takiej sytuacji analiza morfologiczna została ograniczona wyłącznie do badań ornamentyki. 5.1.1.2. ANALIZA MORFOLOGICZNA Jedyny zdobiony ułamek (ryc. 5.1 2) to fragment brzuśca zdobiony w postaci średniej szerokości linii rytych. Ryc. 5.1 Bratian XX, wybrane zabytki ruchome z okresu nowożytnego.

42 ryc. 5.2. Bratian XX, wybrane zabytki ruchome z okresu nowożytnego. 5.1.1.3. ANALIZA TECHNOLOGICZNA Analizę technologiczną omawianego zbioru przeprowadzono w oparciu o systematykę zaproponowaną przez L. Kajzera (Kajzer 1986,, 1990). W omawianym zbiorze zaobserwowano występowanie jedynie grup C, D i E. Cechą, która łączy wszystkie zarejestrowane na stanowisku zabytki ceramiczne, jest fakt wykonania ich z lokalnej gliny żelazistej. GRUPA C W tej grupie znajdują się naczynia wypalane również w atmosferze redukcyjnej. Ceramika z grupy C to ceramika stołowa. Wykonana jest techniką toczenia na szybkoobrotowym kole, zaś domieszką jest tylko drobnoziarnisty piasek. Zarejestrowano 3 ułamki naczyń wykonanych w tej technologii.

43 GRUPA D Jest ona barwy od kremowej po jasnopomarańczową. Zazwyczaj są to naczynia cienkościenne, starannie wykonane, najczęściej dobrze wypalone w atmosferze utleniającej. Domieszka jaką można zauważyć w przełomach to najczęściej drobnoziarnisty lub średnioziarnisty piasek. Zarejestrowano 2 ułamki naczyń wykonanych w tej technologii. GRUPA E Ceramika grupy E to ceramika, której wyróżnikiem jest jej szkliwienie. W przypadku omawianego materiału jest to ceramika wypalana w atmosferze utleniającej. Przełomy są jednobarwne, najczęściej o grubości 3-5 mm. W większości przypadków do schudzenia masy ceramicznej wykorzystanej do wyrobu ceramiki grupy E użyto małej lub średniej ilości drobnoziarnistego piasku. Pozyskano 3 fragmenty wykonany w tej technologii. 5.2. CHRONOLOGIA Trudno jest jednoznacznie określić chronologię materiałów ceramicznych, opierając się jedynie na ustaleniach technologicznych. Biorąc pod uwagę bardzo niewielką próbę materiału i brak cech czułych z punktu widzenia prowadzonych tu rozważań, można jedynie określić ramy chronologiczne ogólnie na późną nowożytność, tj. XVIII XX wiek. Wskazują na to bardzo dobra technologia wypału i brak występowania gt utożsamianych ze starszymi horyzontami, przede wszystkim gt B. Z drugiej strony nie zarejestrowano ceramiki gt F, co pozwoliło przyjąć, iż nie jest ona współczesna Podobne znaleziska znane są zarówno z pobliskich stanowisk, m. in. Brzozie Lubawskie LVI czy Pacółtowo V (Maciszewski 2017), jak i ogólnie z terenów Warmii (Classen 1942) i okolic, np. Elbląga (Marcinkowski 2009).

44 5.2. BIBLIOGRAFIA Buko A. 1990 Ceramika Wczesnopolska. Wprowadzenie do badań Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź Buko A. 1996 Ceramika wczesnośredniowieczna ze stanowiska Collegium Gostomianum [w:] Sandomierz. Badania 1969-1973 Warszawa Classen K. H. 1942 Ostpreussen Weimar Kajzer L. 1986 Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z wieży Karnkowskiego w zamku w Raciążku [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 34 Kajzer L. 1991 W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 39, nr 4 R. Maciszewski I. Maciszewski (red.) R. Maciszewski I. Maciszewski (red.) Marcinkowski M. 2017 Opracowanie wyników badań archeologicznych na stanowisku Brzozie Lubawskie LVI 2017 Opracowanie wyników badań archeologicznych na stanowisku Pacółtowo V 2009 Lokalna wytwórczość garncarska w Elblągu. Część 2 - okres nowożytny (XVI-XIX w.) [w:] Pomorania Antiqua t. 22 Raszyn Raszyn

45 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA W oparciu o pozyskany w toku prac materiał zabytkowy na stanowisku Bratian XX wydzielono 1 fazę zasiedlenia związaną z osadnictwem I poł. XX w. Na podstawie analizy przestrzennej dyslokacji poszczególnych typów obiektów wydzielonych pod względem funkcjonalnym nie stwierdzono występowania strefowości w ich rozmieszczeniu F plan 1. Rozkład jam sprawia wrażenie chaotyczne i przypadkowe. Podobnie rzecz ma się z rozlokowaniem dołków posłupowych. Najwyraźniej są to pozostałości konstrukcji jednoelementowych związanych z krótkotrwałymi pobytami grup ludzkich lub gospodarczą eksploatacją terenu w sposób niebezpośrednio związany z trwałym osadnictwem.

Bratian XX, mapa 1:5000