Wydział Inżynierii Kształtowania środowiska i Geodezji Instytut Architektury Krajobrazu Stawy rybne w polskim krajobrazie rolniczym Andrzej Drabiński, Katarzyna Tokarczyk-Dorociak, Bartosz Jawecki
1. Wprowadzenie
Stawy rybne w polskim krajobrazie rolniczym 1. Wprowadzenie 2. Rys historyczny 3. Aktualne znaczenie gospodarcze 4. Pozaprodukcyjne funkcje stawów 5. Rola stawów w obiegu wody w zlewni 6. Znaczenie przyrodnicze 7. Szanse i zagrożenia 8. Podsumowanie
2. Rys historyczny Pierwsze stawy rybne na ziemiach polskich - XI wiek. W XII/XIII wieku w okolicach Oświęcimia, Zatora, Rybnika, Łowicza i Milicza powstawały wielkie obiekty stawowe - część z nich jest nadal eksploatowana. XVI wiek: silny rozwój stawiarstwa polskiego: początek hodowli przesadkowej, 1573 r. Olbrycht Strumieński O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów. Lata 20. XX w. ok. 50 tys. ha. Lata 30. XX w. ok. 90 tys. ha, 13 tys. ton
3. Aktualne znaczenie gospodarcze Obecna powierzchnia stawów rybnych szacowana jest na ok. 70 tys. ha, co stanowi ponad 10 % powierzchni gruntów pod wodami Ponad 2/3 spośród 600 towarowych gospodarstw hodowlanych prowadzi chów i hodowlę karpia, natomiast pozostałe zajmują się chowem i hodowlą pstrąga. Produkcja karpia towarowego w ostatnich 20 latach zmniejszyła się o ok. 1/3 i wynosi obecnie ok. 17 tys. ton. Rybactwo śródlądowe jako uboczny rodzaj gospodarki rolnej deklaruje ok. 10 tysięcy rolników.
4. Pozaprodukcyjne funkcje stawów Retencja zbiornikowa i korytowa (powyżej budowli piętrzącej) Retencja powodziowa (małe zlewnie) Kształtowanie mikroklimatu Stabilizacja poziomu wody gruntowej na terenach przyległych i wzdłuż doprowadzalników Źródło wody przeciwpożarowej Wodopój dla dzikich zwierząt Zamykanie obiegu materii Rekreacja, agroturystyka, ekoturystyka Funkcje przyrodnicze
5. Rola stawów w obiegu wody w zlewni Do zalania stawu: - nasycenie gruntu dna stawowego - napełnienie misy stawowej, - pokrycie strat wody w wyniku filtracji, - pokrycie różnicy parowania (E) i opadu (P); Do podtrzymywania zalewu: - pokrycie strat na parowanie/ (E-P) - pokrycie strat na filtrację; Na wymianę wody: - w magazynach, - w zimochowach, - samołówkach, odłówkach, płuczkach
5. Rola stawów w obiegu wody w zlewni Zapotrzebowanie wody do napełnienia hektara stawu wynosi zwykle 5-10 l/s. Do podtrzymania zalewu w okresie półrocza letniego niezbędny jest dopływ rzędu 1-2 l/s i ha. Zapotrzebowanie wody na wymianę bilans tlenowy. Do zapotrzebowania wody netto należy dodać straty wody w doprowadzalniku. Stawy rybne retencjonują znaczne ilości wody: np. w 2009 roku pobór wody do napełnienia 50 tys. ha stawów (obiekty o powierzchni co najmniej 10 ha) wyniósł ponad 1,06 mld m³ (Vc Soliny 0,5 a nawodnienia 0,1 mld m³).
Barycz 5. Rola stawów w obiegu wody w zlewni
5. Rola stawów w obiegu wody w zlewni Okresowe pobory i zrzuty wody ze stawów typu karpiowego mają wpływ na rozkład odpływu ze zlewni; np. w zlewni Baryczy (A=1752 km², F= 4,8 tys. ha) zmniejszają odpływ w półroczu zimowym (zalewanie stawów) o około 20%, natomiast zwiększają go nawet o około 100% w okresie jesiennych zrzutów wody. Eksploatacja obiektów stawowych może wpływać na zmniejszenie wskaźnika odpływu; np. w ww. zlewni zmniejszenie średniego rocznego odpływu wynosi około 2%.
6. Znaczenie przyrodnicze
6. Znaczenie przyrodnicze Spośród 119 ostoi ptaków w Polsce [OTOP 1994] aż 15 to obiekty stawowe. Dolina Baryczy (Stawy Milickie), Stawy Przemkowskie, Staw Boćków, Stawy w Brzeszczach oraz Stawy Wielikąt są obszarami specjalnej ochrony ptaków (Natura 2000). [Dz.U.2011.25.133]. Szereg obiektów stawowych położonych jest na specjalnych obszarach ochrony siedlisk istotnych dla europejskiego systemu ochrony przyrody Natura 2000. Najcenniejszym obiektem jest rezerwat przyrody Stawy Milickie (5,3 tys. ha, 137 gatunków lęgowych awifauny) objęty również Konwencją Ramsarską oraz należący do światowej sieci Living Lakes (Żyjące Jeziora).
7. Szanse i zagrożenia Szanse: - Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007-2013, oś priorytetowa 2: Akwakultura, rybołówstwo śródlądowe - Programy małej retencji wodnej - KPRW: 2010/5 2030/10 2050/15 % odpływu - Rekreacja, agroturystyka, ekoturystyka Zagrożenia: - Niedobory wody - Zanieczyszczenia wód - Malejąca opłacalność produkcji karpia
7. Szanse i zagrożenia
7. Szanse i zagrożenia
7. Szanse i zagrożenia
8. Podsumowanie
8. Podsumowanie Stawy rybne typu karpiowego już od tysiąca lat są trwałym elementem polskiego krajobrazu rolniczego. Obiekty stawowe należą do głównych użytkowników wód w zlewniach rolniczych. Retencja stawowa jest ważnym składnikiem małej retencji wodnej a jej znaczenie wraz z ocieplaniem się klimatu może wzrastać. Strategia rozwoju gospodarki wodnej powinna uwzględniać pozytywną rolę obiektów stawowych typu karpiowego w bilansie wodnym Polski. Obiekty stawowe mają istotne znaczenie dla ochrony polskiej przyrody, szczególnie dla ornitofauny wodnobłotnej, wymaga to wsparcia finansowego po 2013 roku.