(Projects submitting final reports after 1 January 2014 must use this format.)

(Projects submitting final reports after 1 January 2014 must use this format.) Project location LIFE Project Number <LIFE08 ENV/PL/517> FINAL Report Covering the project activities from 01/01/2010 to 31/12/2015 Reporting Date <25/04/2016> LIFE+ PROJECT NAME or Acronym <EH-REK> Poland, Lodz Project start date: <01/01/2010> Project Data Project end date: <31/12/2014> Extension date: <31/12/2015 > Total Project duration (in months) Total budget 1 244 319 Total eligible budget 1 011 069 EU contribution: 489 157 (%) of total costs 39,31 (%) of eligible costs 48,38 <72> months ( including Extension of <12> months) Beneficiary Data Name Beneficiary Katedra Ekologii Stosowanej, Uniwersytet Łódzki Contact person Prof. dr hab. Maciej Zalewski Postal address ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, POLSKA Visit address ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, POLSKA Telephone +48 42 6354438 Fax: +48 42 6655819 E-mail Project Website mzal@biol.uni.lodz.pl www.arturowek.pl

1. List of contents 1. List of contents 2 2. Executive summary 3 3. Introduction 8 4. Administrative part A7 10 4.1. Description of the management system 10 4.2. Evaluation of the management system 15 5. Technical part 16 5.1. Technical progress, per task 16 5.1.1. A1. Analiza wariantowa rozwiązań rekultywacyjnych dla zbiorników Arturówek 16 5.1.2. A2. Realizacja projektów inwestycyjnych i działań rekultywacyjnych 24 5.1.3. A3. Monitoring systemu modelowego (demonstracyjnego) rekultywacji ekohydrologicznej na obszarach zurbanizowanych 39 5.1.4. A4. Przygotowanie podręcznika/instrukcji zarządzania systemem modelowym (demonstracyjnym) rekultywacji ekohydrologicznej na obszarach zurbanizowanych 53 5.1.5. A5. Opracowanie i realizacja programu szkoleń 54 5.1.6. A6. Opracowanie ramowej strategii rekultywacji zbiorników i rzek Łódzkich 64 5.2. Dissemination actions 68 5.2.1. Objectives 68 5.2.2. Dissemination: overview per activity A8 68 5.3. Evaluation of Project Implemention 92 5.4. Analysis of long-term benefits 94 6. Comments on the financial report 97 6.1. Summary of Costs Incurred 99 6.2. Accounting system 100 6.3. Partnership arrangements (if relevant) 105 6.4. Auditor's report/declaration 106 6.5. Summary of costs per action 107 7. Annexes 109 7.1. Administrative annexes 109 7.2. Technical annexes 109 7.3. Dissemination materials 112 7.3.1. Layman's report 112 7.3.2. After-LIFE Communication plan 113 7.3.3. Other dissemination annexes 113 7.4. Final table of indicators 118 8. Financial report and annexes 121 2

2. Executive Summary (maximum 5 pages) Reservoirs in Arturowek represent one of the key recreational areas for Lodz residents. Similarly to a majority of waterbodies in urban areas, they are severely impacted by anthropopressure, which affects their water quality, and as a result limits their functionality. Attempts to improve this condition were made in the past, however they did not result in permanent improvement of the situation. Therefore it was necessary to reduce the inflow of pollution which affected the reservoirs recreational function. An attempt to implement comprehensive rehabilitation-focused solutions in order to improve the quality of the Bzura River and eliminate cyanobacteria which form in the reservoirs was made under a European Project LIFE+: Ecohydrologic rehabilitation of recreational reservoirs Arturówek (Łódź) as a model approach to rehabilitation of urban reservoirs (EH- REK) (LIFE08 ENV/PL/000517). The project was taking comprehensive actions based on a systemic approach and used the concept of ecohydrology to rehabilitate Arturówek reservoirs, which is one of the primary recreational sites for Łódź population. The project proposed an innovative approach to 1) consolidation of knowledge about the functioning of urban water ecosystems; 2) planning and decision-making methods as used in the management of urban water ecosystems, 3) the developed and utilised ecohydrologic technologies and their synergy in order to accomplish goals prescribed in the EU Directives (Directive 2006/7/WE on water quality management in bathing sites, the Water Framework Directive 2000/60/WE), and 4) a system for training, dissemination of knowledge and cooperation based on joint actions of a multi-stakeholder platform. Detailed goals: 1. Development of a specific conceptual program of activities for rehabilitating the recreational reservoirs in Arturówek (Łódź); 2. Implementation of the developed program of activities and execution of programrelated investments; 3. Using a model system of reservoir rehabilitation (exemplary) in teaching and training; 4. Preparation of a system operation manual; 5. Development of a framework rehabilitation strategy for other reservoirs and rivers in the Łódź region; Results: 1. Improved quality of the natural environment and of water and recreational aspects in the recreation reservoirs Arturówek ; 2. Application of ecohydrological methods to sustainable water management in urban areas among the society and decision makers; 3. Established basis for the rehabilitation of key water systems in Łódź as a instrument for implementation of Water Framework Directive EC. An innovative aspect of the proposed solutions under the EH-REK Project is related to the application of technologies which combine the knowledge in the fields of biology, hydrology and engineering. Solutions of this type are referred to as ECOHYDROLOGY. According to this concept, hydrotechnical infrastructure enables to control hydrological parameters of a river or a reservoir to improve quality of its water and ecological status, while modification of biological elements in the system facilitates a change, i.e. in the water 3

circulation. Such an approach is not typically applied in urban areas, where traditionally only engineering solutions are used, while their usefulness in controlling natural cycles in cities are often severely limited due to huge anthropopressure on the environment. The project was subdivided into five stages. An Analysis of threats and opportunities and developed mathematical models were used to elaborate a concept and designs of this areas rehabilitation. The implemented investments were to reduce the inflow of pollution to the rivers and reservoirs in Arturowek, and optimisation of their functioning increased efficiency of water treatment. Delivery of training based on the solutions proposed under the project was the final element of the EH-REK. Integration of engineering and biological methods can efficiently limit inflow of pollution to reservoirs as well as reduce the problem of toxic cyanobacterial bloom formation. A sequentional sedimentation and biofiltration system (SSBS) is an example of such a combination that has been applied in Arturowek. The system is installed in the reservoir s basin in the section where the river, canal or stormwater outlet enter the reservoir. The developed system can be modified depending on the volume and size of the inflow and morphology and hydrological characteristics of the reservoir. The fact that the structures do not require any extra area, as they use the area along the reservoir shoreline, is also of a key importance. Where the SSBS is installed on the rainwater outflow section, it is possible to support it with installation of the system of underground separators and sedimentation tanks responsible for pretreatment of the water. Due to the fact that such devices are installed underground, they are not visible in the landscape thus they don t spoil it, and at the same time they are exceptionally effective in removing high concentrations of the pollution. Apart from reducing nutrient substances which enter the reservoir, the aquatic vegetation also positively impacts other aspects of the reservoir s functioning: provide diverse habitats (hidesaway, feeding and reproductive sites) for various species of birds, fish and invertebrates, including zooplankton filtrators improving water quality in the reservoir; maintain biodiversity in the reservoir and in its surrounds; improve aesthetics of the reservoir as a place of recreation. In the period 2010-2011, project implementation included measures to identify the sources of pollution based on an analysis of threats and opportunities, as well as to assess the balance of pollution supplying and flowing out from the Arturowek reservoirs. Based on this information, a mathematical model was developed and then used in 2012 to develop a concept of the reservoirs rehabilitation. The concept provided the foundation to deliver designs, make relevant arrangements and obtain necessary permits. This documentation enabled implementation of investment work, which took place between January and June 2013. The work included the following activities: TASK 1. Construction of buffer zones and mats with flowing vegetation on AŚ, AD and AG reservoirs (OBJECTIVE: to reduce the inflow of nutrient substances from the catchment); TASK 2. Ecohydrological adaptation of the AG reservoir in Arturowek (OBJECTIVE: to intensify sedimentation and selfpurification of water in the reservoir); TASK 3. SSBS construction on SW pond (OBJECTIVE: retention and pretreatment of stormwater coming from the Wycieczkowa St.); TASK 4. Ecohydrological adaptation of small retention reservoirs (OBJECTIVE: to intensify selfpurification of water in the upper section of the river); TASK 5. Hydrotechnical modification of damming structures (OBJECTIVE: to reduce the risk of flooding) 4

TASK 6. Removal of bottom sediments (OBJECTIVE: to reduce the reservoirs internal supply with nutrients); In the mid-2013, the reservoirs in Arturowek were made available for recreational functions. In the period 2014-2015, project optimised functioning of the implemented systems and monitored them, to enable assessment of efficiency of the applied solutions. A decision-support system and a mathematical model, which were used under promotion and training activities were developed as well as a concepts to rehabilitate other water reservoirs in Lodz. Zbiorniki w Arturówku są jednym z najważniejszych obszarów rekreacji dla mieszkańców Łodzi. Podobnie jak większość wód na terenach zurbanizowanych, znajdują się jednak pod znacznym wpływem oddziaływań antropogenicznych, negatywnie wpływających na jakość wody, a tym samym ograniczających użyteczność tego obszaru. Podejmowane w przeszłości próby naprawy tego stanu nie przynosiły trwałej poprawy sytuacji. Dlatego koniecznym było ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do tych zbiorników, które uniemożliwiały ich rekreacyjne wykorzystanie. Próbę wdrożenia kompleksowych rozwiązań rekultywacyjnych, mających na celu poprawę jakości rzeki Bzury i wyeliminowanie pojawiających się w zbiornikach sinic podjęto w ramach projektu europejskiego LIFE+ pn.: Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich (EH-REK) (LIFE08 ENV/PL/000517). Celem proponowanego projektu było podjęcie kompleksowych działań w oparciu o podejście systemowe wykorzystujące koncepcję ekohydrologii dla rekultywacji zbiorników w Arturówku, służącym jako jeden z podstawowych terenów rekreacyjnych dla miasta Łodzi. Projekt proponował innowacyjne podejście w zakresie: 1) skonsolidowania wiedzy dotyczącej funkcjonowania wodnych ekosystemów miejskich, 2) metod planowania i podejmowania decyzji w zarządzaniu ekosystemami wodnymi na terenach miejskich, 3) opracowanych i zastosowanych technologii ekohydrologicznych i ich synergii dla osiągnięcia celów wyznaczonych przez dyrektywy europejskie (Dyrektywa 2006/7/WE dotycząca zarządzania jakością wody w kąpieliskach, Ramowa Dyrektywa Wodna 2000/60/WE) oraz 4) systemu szkoleń, rozpowszechnienia wiedzy i współpracy w oparciu o współdziałanie a ramach platformy interesariuszy. Cele szczegółowe: 1. Opracowanie szczegółowego koncepcyjnego programu działań dla rekultywacji zbiorników rekreacyjnych w Arturówku (Łódź); 2. Wdrożenie opracowanego programu działań i realizacja zaplanowanych w nim inwestycji; 3. Wykorzystanie systemu modelowego (demonstracyjnego) rekultywacji zbiorników do działalności dydaktycznej i szkoleniowej; 4. Przygotowanie podręcznika eksploatacji systemu; 5. Opracowanie ramowej strategii rekultywacji dla innych zbiorników i rzek Łódzkich; Efekt ekologiczny: 1. Poprawa jakości środowiska przyrodniczego, wody i wartości rekreacyjnych zbiorników Arturówek w Łodzi. 2. Zastosowanie ekohydrologii w zrównoważonej gospodarce wodnej na terenach miejskich ze szczególnym uwzględnieniem transferu wiedzy o innowacyjnych technologiach i rozwiązaniach systemowych dla decydentów i społeczeństwa. 5

3. Opracowanie naukowych podstaw do rekultywacji miejskich ekosystemów wodnych pod kątem wdrażania ramowej Dyrektywy Wodnej UE. Nowatorstwo rozwiązań proponowanych w ramach projektu EH-REK wiąże się z zastosowaniem technologii łączących wiedzę z zakresu biologii, hydrologii i inżynierii. Tego typu rozwiązania noszą nazwę EKOHYDROLOGII. W myśl tej koncepcji, infrastruktura hydrotechniczna pozwala na sterowanie parametrami hydrologicznymi rzeki czy zbiornika, kontrolując jakość ich wody i stan ekologiczny. Z kolei modyfikowanie elementów biologicznych w systemie pozwala na zmianę i w ten sposób zarządzanie obiegiem wody. Takie podejście nie jest powszechnie stosowane w obszarach zurbanizowanych, gdzie tradycyjnie korzysta się jedynie z rozwiązań inżynierskich, w których możliwości sterowania cyklami naturalnymi są silnie ograniczone z uwagi na ogromny wpływ człowieka na środowisko. Projekt podzielono na pięć etapów. Analiza zagrożeń i szans wraz z opracowanymi modelami matematycznymi posłużyła stworzeniu koncepcji i projektów technicznych rekultywacji tego obszaru. Zrealizowane inwestycje miały na celu ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do rzeki i zbiorników w Arturówku, a zoptymalizowanie ich działania zwiększyło skuteczność oczyszczania wody. Ostatnim elementem projektu była realizacja szkoleń w oparciu o zaproponowane w projekcie rozwiązania. Integracja metod inżynierskich i biologicznych może skutecznie ograniczać dopływ zanieczyszczeń do zbiorników wodnych i redukować problem występowania toksycznych zakwitów sinic. Przykładem takiego połączenia jest zastosowany w Arturówku sekwencyjny system sedymentacyjno-biofiltracyjny (SSSB). System jest umieszczony w czaszy zbiornika w miejscu dopływu rzeki, kanału czy odpływu wód burzowych. Opracowany system może być modyfikowany w zależności od wielkości i rodzaju dopływu oraz morfologii i charakterystyki hydrologicznej zbiornika. Istotne znaczenie ma tu fakt, że konstrukcje te nie wymagają zajmowania nowych terenów, gdyż wykorzystują obszar wytyczony linią brzegową zbiornika. W przypadku instalowania systemu na dopływach wód deszczowych możliwe jest wzbogacanie systemu o instalacje podziemnych systemów separatorów i osadników odpowiedzialnych za wstępne podczyszczanie wód. Tego typu rozwiązania, ze względu na umiejscowienie ich pod ziemią, są niewidoczne w krajobrazie i go nie szpecą, posiadają za to wyjątkową skuteczność w usuwaniu znacznych stężeń zanieczyszczeń. Wykorzystanie roślinności wodnej, oprócz redukcji substancji biogenicznych dostających się do zbiornika, ma również pozytywny wpływ na inne aspekty funkcjonowania zbiornika: siedliska (kryjówki, miejsca żerowania i rozrodu) dla różnych gatunków ptaków, ryb i bezkręgowców, w tym poprawiających jakość wody w zbiorniku zooplanktonowych filtratorów; podtrzymuje bioróżnorodność w zbiorniku i jego otoczeniu; poprawia estetykę zbiornika jako miejsca rekreacji. W latach 2010-2011 w ramach projektu realizowane były działania polegające na identyfikacji źródeł zanieczyszczeń w postaci analiza zagrożeń i szans, a także ocenie bilansu zanieczyszczeń dopływających i odpływających ze zbiorników w Arturówku. Na ich podstawie opracowano model matematyczny, który posłużył do opracowania w roku 2012 koncepcji rekultywacji zbiorników, według której zrealizowano projekty techniczne, wykonano stosowne uzgodnienia i uzyskano wymagane pozwolenia. 6

Zgromadzona dokumentacja pozwoliła na realizację prac inwestycyjnych trwających w okresie od stycznia do czerwca 2013 r. Obejmowały one następujące działania: ZADANIE 1. Konstrukcja stref buforowych i mat roślinności pływającej na zbiornikach AŚ, AD i AG (CEL: ograniczenie dopływu substancji biogenicznych ze zlewni); ZADANIE 2. Ekohydrologiczna adaptacja zbiornika AG w Arturówku (CEL: intensyfikacja sedymentacji i samooczyszczania wód zbiornika); ZADANIE 3. Konstrukcja SSSB na stawie SW (CEL: retencjonowanie i podczyszczanie wód opadowych z ulicy Wycieczkowej); ZADANIE 4. Ekohydrologiczna adaptacja zbiorników małej retencji (CEL: intensyfikacja samooczysczania w górze rzeki); ZADANIE 5. Modyfikacja hydrotechniczna budowli piętrzących (CEL: redukcja zagrożenia powodzią) ZADANIE 6. Usuwanie osadów dennych (CEL: ograniczanie zasilania wewnętrznego zbiorników w substancje biogeniczne); W połowie roku 2013 zbiorniki w Arturówku oddano do użytkowania rekreacyjnego. W latach 2014-2015 prowadzono w ramach projektu prace optymalizacyjne systemów i monitoring pozwalający na ocenę skuteczności funkcjonowania zastosowanych rozwiązań. Opracowano system wspierania decyzji wraz z modelem matematycznym, który wykorzystano w działaniach promocyjnych i szkoleniowych oraz opracowywaniu koncepcji rekultywacji innych zbiorników wodnych w Łodzi. Zadanie 1 Zadanie 2 Zadanie 3 Zadanie 4 Zadanie 5 Bzura Zadanie 6 AD AŚ AG SW B17 B16 B8 B7 B7a zbiorniki rekreacyjne Arturówek rzeka Bzura zbiorniki małej retencji legenda: Bzura rzeka Bzura, AD zbiornik Arturówek dolny, AŚ zbiornik Arturówek środkowy, AG zbiornik Arturówek górny, B16, B17 (BpW) dwa ostatnie zbiorniki w sekwencji 17 akwenów, B7, B7a, B8 sekwencja 3 zbiorników połączonych ze sobą w środkowej kaskadzie akwenówk Obszar demosntracyjny projektu EH-REK LIFE08 ENV/PL/000517 wraz z lokalizacja najwązniejszych zadań projektowych 7

3. Introduction (1 page) Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich jest demonstracyjnym projektem programu LIFE+ wskazującym innowacyjne podejście do poprawy jakości małych, rekreacyjnych zbiorników wodnych w obszarach zurbanizowanych, łączącym wiedzę z zakresu hydrologicznych i biologicznych rozwiązań środowiskowych. Obszary silnie zurbanizowane charakteryzują się mocno zwartą zabudową i szczelnością terenu, narażają miejskie ekosystemy wodne na przeciążenia hydrauliczne i wysokie stężenia zanieczyszczeń wprowadzanych do nich w wyniku opadów. Dostarczane w ten sposób znaczne ładunki zanieczyszczeń negatywnie wpływają na stan jakości wód, przyczyniając się między innymi do postępującego wzrostu ich trofii, objawiającego się okresowym (w sezonie letnim) występowaniem zakwitów sinicowych. Opracowane w ramach projektu podejście systemowe uwzględnia harmonizację rozwiązań hydrotechnicznych (retencja wody opadowej i jej podczyszczanie), z wykorzystaniem działań biologicznych, takich jak nasadzenia roślinne czy regulacja procesów troficznych w ekosystemach wodnych. Celem realizowanego od 2010 roku przez Uniwersytet Łódzki, we współpracy z Urzędem Miasta Łodzi (reprezentowanym przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji) oraz Łódzką Spółką Infrastrukturalną Sp. z o.o., projektu EH-REK pn. Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich było podjęcie działań zmierzających do poprawy jakości wód w zbiornikach rekreacyjnych w Arturówku oraz wykluczenie corocznie pojawiających się zakwitów sinic. Wykonana w ramach projektu analiza zagrożeń i szans w pierwszym okresie realizacji projektu posłużyła do opracowania modeli matematycznych niezbędnych w przygotowaniu właściwych rozwiązań środowiskowych, którym celem byłaby poprawa jakości wody poprzez ograniczenie dopływu zanieczyszczeń i podjęcie właściwych działań rekultywacyjnych w celu przywrócenia dobrego stanu wód. Założono cele inwestycyjne uwzględniały poprawę jakości wody o 20% poniżej sekwencji 17 zbiorników małej retencji zlokalizowanych w górnym odcinku rzeki Bzury (powyżej ulicy Wycieczkowej oraz poniżej zbiornika Arturówek górny stanowiący pierwszy zbiornik rekreacyjny w Arturówku. Ponadto założono ograniczenie dopływu zanieczyszczeń o około 50% z ulicy Wycieczkowej do rzeki Bzury poprzez konstrukcję systemu sedymentacyjnobiofiltracyjnego. Z kolei zwiększenie bioróżnorodności biologicznej poprzez rozbudowę stref roślinności przybrzeżnej oraz maty roślinności pływającej skutkować miały możliwością usuwania substancji biogenicznych ze zbiornika w ilości 2,5 kg/rok. W konsekwencji podjęte działania skutkować miały ograniczeniem występowania zakwitów sinicowych w zbiornikach rekreacyjnych. Założone we wniosku projektu cele zostały w pełni osiągnięte, a ich realizacji spowodowała wyeliminowanie toksycznych sinic ze zbiorników. Wiedza i doświadczenie pozyskane w ramach realizowanego projektu zostały wykorzystane do opracowania koncepcji rekultywacji innych miejskich zbiorników rekreacyjnych, stanowiących elementy Błękitno-Zielonej Sieci Łodzi. Szczegółową koncepcją objęto zbiorniki Stawy Jana i Stawy Stefańskiego, które podobnie jak zbiorniki w Arturówku, są miejscem wypoczynku i aktywności fizycznej wielu Łodzian. Ich stosunkowo mała pojemność i długi czas retencji wody sprzyjają powstawaniu zakwitów glonów i sinic, które są obserwowane na tych zbiornikach już od wielu lat. Stworzona w 2014 roku koncepcja została skonsultowana i zaakceptowana przez władze miasta. Obecnie trwają prace wdrożeniowe na zbiorniku Stawy Jana w Łodzi. 8

Jednym z efektów zrealizowanego w Łodzi projektu jest zainteresowanie zastosowanymi rozwiązaniami ze strony władz innych miast w Polsce. Doświadczenia zdobyte w projekcie EH-REK zostały wykorzystane do pozyskania środków w ramach projektu LIFE14 CCA/PL/000101 Adaptacja do zmian klimatu poprzez zrównoważoną gospodarkę wodą w przestrzeni miejskiej Radomia, który został wybrany w 2015 r. jako jedyny z Polski projekt w konkursie Programu LIFE Adaptacje do zmian klimatu. Realizacja tego projektu pozwoli na opracowanie nowych rozwiązań oraz na aplikację i dalszą promocję efektów projektu EH-REK. Sekwencyjny System Sedymentacyjno-Biofitracyjny (SSSB), czyli etapowy system do oczyszczania wody z wykorzystaniem procesu opadania na dno zbiornika zanieczyszczeń stałych (sedymentacja) oraz usuwania z wody związków fosforu i azotu poprzez ich reakcje z wapieniem i dolomitem zawartym w filtrze geochemicznym oraz wbudowywanie w strukturę roślin (biofiltracja) Ekohydrologia jako metoda integrująca rozwiązania hydrotechniczne i biologiczne w obszarach zurabniowanych dla utrzymania dobrego stan wód zastosowana innowacyjnie w ramach projektu EHREK LIFE08/ENV/PL/000517 9

4. Administrative part (maximum 3 pages) 4.1 Description of the management system W styczniu 2010 roku ustanowiono zespół projektowy, składający się z pracowników UL, LSI oraz MOSiR w Łodzi (podlegający pod Wydział Sportu, Urząd Miasta Łodzi). Celem zespołu projektowego była realizacja systemu zarądzania (działanie A7) w celu prawidłowej realizacji zadań projektowych. Strukturę zespołu przedstawiono w Raporcie otwarcia z dnia 30/09/2010. Struktura projektowa do końca trwania projektu pozostała pierwotnym kształcie. Jednkże ze względu na roszdy kadrowe współbeneficjentów ulegały zmianie osoby realziujące zadania projektowe. Imienne zestawienie osób realizujących projekt ujęte zostało w rozliczeniu finansowym projektu oraz poniżej. Schemat zarządzania projektem EH-REK obejmujący zasady współpracy pomiędzy poszczególnymi osobami i zespołami Koordynator projektu wraz z kierownikiem merytorycznym odpowiedzialni są za poprawną i terminową realizację zadań w projekcie. Ponadto kierownik merytoryczny jest osobą kontrolującą realizacje zadań przez bezpośredni kontakt z koordynatorami projektu ze strony ML oraz LSI oraz zespołem technicznym i finansowym UL. Kierownik merytoryczny projektu jest w stałym kontakcie z koordynatorami projektu ze strony ML i LSI, co zapewnia nadzór nad prowadzonymi pracami w ramach projektu przez współbeneficjentów. Łódzka Spółka Infrastrukturalna jako współbeneficjent projektu oprócz typowych zadań związanych z administrowaniem i zarządzaniem projektem realizował zadania związane z dostarczaniem danych wykorzystywanych przez koordynatora w projekcie oraz informacji na 10

temat procedur realizowanych prac inwestycyjnych. Ponadto współbenficjent czuwał nad techniczną stroną realizacji inwestycji i brał udział w działaniach promocyjnych i mających na celu upowszechnienie informacji na temat projektu i jego wyników. Doświadczenie współbeneficjenta w realizacji prac inwestycyjnych wykorzystywane było w poprawności przygotowywania dokumentacji oraz procedur formalnych przy realizacji działań typowo o charakterze inwestycyjnym. LSI weryfikowała poprawność rozwiązań koncepcyjnych oraz pomagała w przygotowywaniu specyfikacji istotnych warunków zamówienia na wykonanie prac projektowych związanych z realizacją planowanych inwestycji. Z kolei Miasta Łódź reprezentowane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Łdozi jako drugi ze współbeneficjentów oprócz działań administracyjnych i związanych z zarządzaniem projektem dodatkowo realizował głównie działania promocyjne w obszarze realizacji projektu. Ponadto jako właściciel i uzytkownik terenów na których realziaowne była zadania projektowe prowadził stałą kontrolę na postępem realziowanych prac oraz we własnym zakresie wykonywał czynności związane z późniejszą ich eksploatacją. Z kolei Uniwersytet Łódzki jako beneficjnet koordynujący blisko współpracował z licznymi instytucjami podlegającymi pdo Urząd Miasta Łodzi jak: Wydział Ochrony Środowiska, Wydział Komunalny, Zarząd Dróg i Trasportu, Zarząd Zieleni Miejskiej wspomagającymi proces realizacji zadań projektowych. Ponadto realziowana była współpraca z innymi instytucjami publicznymi takimi jak: Polski Związek Wędkarski, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Warszawski w celu realizacji zadań. Poniżej przedstawiono listę osób realizujących projekt: Katedra Ekologii Stosowanej: Tomasz Jurczak, Iwona Wagner, Zbigniew Kaczkowski, Małgorzata Łapińska, Bogusława Brewińska-Zaraś, Kamil Dawidowicz, Agnieszka Bednarek, Zuzanna Oleksińska, Renata Włodarczyk, Magdalena Podawca, Zdzisław Gralka, Katarzyna Gorzkowska, Maciej Zalewski. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji: Anna Dębińska, Zbigniew Gajewski, Piotr Rybiński, Jacek Wolski, Krzysztof Malicki, Krzysztof Helman, Grzegorz Rzeźnik, Adam Drabik, Ewa Chybowska, Mirosław Mokrzycki, Szczepan Gosiński, Małgorzata Kaźmierczak Łódzka Spółka Infrastrukturalna: Marek Pater, Żanetta Majcherczak-Skorupa, Barbara Ferta- Błaszkowska, Paweł Anyszewski Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii PAN: Katarzyna Izydorczyk, Ilona Gągała, Monika Dzięgielewska-Geitz, Edyta Cichowicz, Katarzyna Anyszewska, Aleksandra Skowron, Magdalena Urbaniak Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie: Dorota Mirosław-Świątek, Ignacy Kardel, Mikołaj Piniewski Artur Magnuszewski (Uniwersytet Warszawski), Paweł Licznar (Politechnika Wrocławska), Mikołaj Kokociński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Wojciech Frątczak (Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie), Tomasz Mieszczankin (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Bogusław Szulc i Rafał Szczepocki (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi), Krzysztof Tłoczek (Polski Związek Wędkarski w Łodzi), Donata Mathews (Aksikon, Łódź, tłumacz), Ewa Wojtczak 11

Poniżej przedstawiono zespół projektowy obejmujący osoby realizujące poszczególne zadania projektu wraz z funkcją jaką pełni dana osoba w projekcie lub danej instytucji: Koordynator Projektu: Prof. dr hab. Maciej Zalewski (Uniwersytet Łódzki) menadżer projektu Kierownik Merytoryczny i Finansowy Projektu: dr Tomasz Jurczak (Uniwersytet Łódzki) osoba nadzorująca poprawność realizacji projektu pod względem finansowym i merytorycznym w/w osoby są stałym personelem Uniwersytetu Łodzkiego w ramach umowy o pracę Zespół Finansowy UL: Prof. dr hab. Zofia Wysokińska Prorektor ds. Współpracy z Zagranica (Uniwersytet Łódzki) Prof. dr hab. Elżbieta Żądzińska Dziekan Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska (Uniwersytet Łódzki) mgr Donat Kałuża Kwestor (Uniwersytet Łódzki) mgr Lewandowska Kierownik działu płac (Uniwersytet Łódzki) w/w osoby podejmowały okresowo czynności związane z realizacją projektu w ramach wynagrodzenia uzyskiwanego od pracodawcy; udział tych osób nie jest wykazywany i rozliczany w projekcie; Zespół Techniczny UL: mgr inż. Jan Rydz kanclerz (Uniwersytet Łódzki) Agnieszka Talar radca prawny (Uniwersytet Łódzki) mgr inż. Andrzej Kowara kierownik Biura inwestycji i nieruchomości (Uniwersytet Łódzki) mgr Anna Szperlik pracownik Biura inwestycji i nieruchomości (Uniwersytet Łódzki) mgr Lidia Kolbus dyrektor Centrum Gospodarczego ds. Zamówień Publicznych (Uniwersytet Łódzki) mgr Katarzyna Kubsz z-ca dyrektora Centrum Gospodarczego ds. Zamówień Publicznych (Uniwersytet Łódzki) Jolanta Pacura kierownik działu współpracy z zagranicą (Uniwersytet Łódzki) mgr Alina Ochrytkow Biuro Rozliczeń (Uniwersytet Łódzki) Marzena Świątek przedstawiciel działu kadr (Uniwersytet Łódzki) w/w osoby podejmują okresowo czynności związane z realizacją projektu w ramach wynagrodzenia uzyskiwanego od pracodawcy; udział tych osób nie jest wykazywany i rozliczany w projekcie; Współwykonawcy Projektu UL: Dr Zbigniew Kaczkowski osoba koordynująca prace terenowe i laboratoryjne Mgr Bogusława Brewińska-Zaraś osoba odpowiedzialna za prowadzenie sekretariatu projektu Dr Małgorzata Łapińska osoba odpowiedzialna za graficzną stronę projektu Dr Iwona Wagner osoba opracowywująca merytorycznie koncepcje techniczne, nadzorująca prace nas system wspierania decyzji oraz tworzenia podręcznika; Dr Agnieszka Bednarek osoba odpwoiedzialna za koordynacje działań szkoleniowych 12

w/w osoby są stałym personelem UŁ i oddelegeowanym do realizacji zadań projektowych; ponadto osoby te brały ró5.nież udział w realizacji innych zadań projektowych, w tym m.in. działań polegających na upowszechnianiu informacji; Mgr Zuzanna Oleksińska osoba opracowywująca strategię rekultywacji innych zbiorników miejskich Mgr inż. Wojciech Frątczak osoba wspomagająca realizacje zadań związanych z opracowywaniem koncepcji Dr Katarzyna Izydorczyk osoba wspomagająca realizacje zadań związanych z opracowywaniem koncepcji Mgr Ilona Gągała analityk danych (osoba wykonująca analizy próbek) Dr Bogusław Szulc analityk danych (osoba wykonująca analizy próbek) Krzysztof Tłoczek osoba wykonywująca prace terenowe i laboratoryjne Ewa Wojtczak analityk danych (osoba dokująca inwentaryzacji zieleni) Aleksandra Skowron analityk danych (osoba wykonująca analizy próbek) Monika Dzięgielewska-Geitz osoba odpowiedzialna za aktualizację strony internetowej Renata Włodarczyk osoba opracowywująca ankiety społeczne Tomasz Mieszczankin analityk danych (osoba wykonująca analizy próbek) Mathews Donata osoba aktualizująca stronę internetową w wersji anglojęzycznej Artur Magnuszewski recenzent podręcznika "Analiza zagrożeń i szans" Katarzyna Gorzkowska osoba wykonująca korektę podręcznika "Analiza zagrożeń i szans" Zdzisław Gralka osoba wykonująca skład podręcznika "Analiza zagrożeń i szans" Magdalena Podawca osoba zbierająca i porządkująca dane do aktualizacji strony internetowej Zespół techniczno-finansowy UML (Partner 2): Jacek Wolski koordynator projektu ze strony MOSiR UML (od maja 2010 do lipca 2011) Krzysztof Malicki koordynator projektu ze strony MOSiR UML (od sierpnia 2011 do kwietnia 2012 i od kwietnia 2014 do marca 2015) Piotr Rybiński koordynator projektu ze strony MOSiR UML (od maja 2012 do października 2013) Zbigniew Gajewski koordynator projektu ze strony MOSiR UML (od listopada 2013 do kwietnia 2014) Anna Dębińska koordynator projektu ze strony MOSiR UML (od kwietnia 2015 do końca trwania projektu) Ewa Chybowska osoba odpowiedzialna za sprawy administracyjne projektu w MOSiR UML (od początku trwania projektu do końca 2014 roku) Małgorzat Kaźmierczak osoba odpowiedzialna za sprawy administracyjne w ostatnim roku realizacji projektu w MOSiR UML Bożena Janiaczek osoba odpowiedzialna za rozliczenia finansowe; udział osoby nie jest wykazywany i rozliczany w projekcie; Sylwia Jakiel główna księgowa MOSiR; udział osoby nie jest wykazywany i rozliczany w projekcie; Krzysztof Helman osoba odpowiedzialna za sprawy administracyjne m.in. zamówienia publiczne; udział osoby nie jest wykazywany i rozliczany w projekcie; Mirosław Mokrzycki, Grzegorz Rzeźnik, Szczepan Gosiński osoby czasowo oddelegowane do realizcję zadań projektu w zakresie technicznym jako stały personel MOSiR Zespół techniczno-finansowy LSI (Partner 3): Paweł Anyszewski koordynator projektu ze strony LSI (od maja 2010 do października 2011) 13

Żanetta Majcherczak-Skorupa osoba odpiwedzialna za adminstracyjną i finansową część projektu po stronie współbeneficjenta Marek Pater koordynator projektu ze strony LSI (od grudnia 2012 roku) Barbara Fert-Błaszkowska osoba odpowiedzialna za sprawy administracyjne m.in. zamówienia publiczne Umowy partnerskie pomiędzy beneficjentem koordynującym (UL) a współbeneficjentami: ML (Partner 2) (Załącznik 7.1.1) oraz LSI (Partner 3) (Załącznik 7.1.2) przygotowano na podstawie wytycznych do umów partnerskich oraz ogólnych przepisów krajowych. Umowy partnerskie stanowią dokument określający zasady realizacji projektu przez beneficjentów oraz określają sprawy finansowe projektu. Umowy partnerskie pomiędzy beneficjentem koordynującym a współbeneficjentami: ML oraz LSI podpisano odpowiednio dnia: 31 maja 2010 oraz 13 maja 2010. Umowy podpisano w 4 jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron oraz dla KE i NFOŚiGW w Warszawie. Oryginały tych umów przesłano dnia 21 czerwca 2010 roku do KE, a ich kserokopie do zewnętrznego zespołu monitorującego projekt. Obie umowy zostały przesłane Komisji Europejskiej wraz z Raportem otwarcia. Jednakże ze względu na koniecznośc aneksowania umów w trakcie realizacji projektu kompletne dokumenty załączone zostają do nieniejszego raportu. W roku 2011 beneficjent koordynujący wystąpił do Izby Skarbowej z wnioskiem o wydanie interpretacji indywidualnej w celu zaliczenia kosztów podatku VAT do kosztów kwalifikowanych projektu. W dniu 20 grudnia 2011 roku Izba Skarbowa wydała indywidualną interpretację stanowiącą, iż Wnioskodawca nie ma prawa do odliczania podatku VAT naliczonego w związku z realizacja przedmiotowego projektu, ponieważ efekty projektu mają związek wyłącznie z czynnościami zwolnionymi od podatku VAT (Załącznik 7.1.5). W roku 2012 MOSiR uzyskał indywidualną interpretację Izby Skarbowej stanowiącą, iż Wnioskodawca nie ma prawa do odliczania podatku VAT naliczonego w związku z realizacja przedmiotowego projektu, ponieważ efekty projektu mają związek wyłącznie z czynnościami zwolnionymi od podatku VAT (Załącznik 7.1.7). Projekt podzielono na pięć etapów. Analiza zagrożeń i szans (etap 1) wraz z opracowanymi modelami matematycznymi posłużyła stworzeniu koncepcji i projektów technicznych (etap 2) rekultywacji tego obszaru. Zrealizowane inwestycje (etap 3) miały na celu ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do rzeki i zbiorników w Arturówku, a zoptymalizowanie ich działania (etap 4) zwiększyło skuteczność oczyszczania wody. Ostatnim elementem projektu była realizacja szkoleń (etap 5) w oparciu o zaproponowane w projekcie rozwiązania. 14

4.2 Evaluation of the management system Największa zmiana związana z realizacją projektu miała miejsce w roku 2014 kiedy konieczne było przebudowanie systemu zarządzania spowodowane redukcją zaangażowania jednego ze współbeneficjentów w realziacje projektu. Wprowadzone zmiany nie wpłyneły również na poprawność oraz terminowość realizowanych prac. W roku 2014 w okresie od marca do kwietnia przeprowadzono dodatkowe prace inwestycyjne (na realizację nowych zadań KE wyraziła zgodę stosowanym pismem z dnia 24/05/2013) w zakresie: - modyfikacja budowli piętrzącej zlokalizowanej na zbiorniku Arturówek dolny w celu optymalizacji procesu zarządzania wodą w zbiorniku (regulacja hydrotechniczna); - usunięcie osadów dennych ze zbiornika Bzura-16; - umocnienie brzegów zbiornika do przejmowania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej; - wykonanie prac eksploatacyjnych na zbiornikach Arturówek dolny, środkowy i systemu SSSB do przejmowania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej; - wykonanie dodatkowej przegrody filtracyjnej w zbiorniku do przejmowania wód deszczowych poniżej ul. Wycieczkowej W tym czasie w celu zapewnienia prawidłowej realizacji projektu zwiększono częstotliwość spotkań pomiędzy beneficjentem koordynującym a współbeneficjentem (MOSiR) odpowiedzialnym za realizację powyższych zadań oraz zwiększono zaangażowanie osób w realizacje zadań projektowych w ramach posiadanych w budżecie środków. W tym czasie odbywały się cotygodniowe spotkania w obszarze demonstracyjnym projektu. Dodatkowo co kwartał współbeneficjenci raportowali beneficjentowi koordynującemu o postępie realizowanych prac projektowych. Wykonanie w/w prac przyczyniło się do zwiększenia sprawności funkcjonowania zrealizowanych w roku 2013 rozwiązań, a modyfikacja hydrotechniczna budowli piętrzącej zlokalizowanej na zbiorniku Arturówek dolny pozwala na regulację poziomu wody w zbiorniku w taki sposób, by zapewnić optymalny wzrost roślin wodnych w strefach buforowych oraz prawidłowe funkcjonowanie wyspy pływającej. W drugiej połowie roku w związku z koniecznością wystąpienia do KE z prośbą o wydłużenie terminu realizacji projektu (przyczyny szcegółowo opisano w Raporcie postępu z dnia 15/09/2013) przystąpiono do przygotowywania raportu i wniosku o zmianę warunków umowy. Po uzyskaniu stanowiska z KE na wydłużenie terminu realizacji projektu do końca 2015 roku na początku roku przystąpiono do prac związanych z przygotowaniem aneksów do umów partnerskich ze współbeneficjentami i beneficjentem finansującym oraz innymi podmiotami z którymi zawarte były umowy na czas realizacji projektu (m.in. umowa z instytucją przeprowadzającą czynności audytorskie projektu). Prace te zakończone zostały w kwietniu 2015 roku. 15

5. Technical part (maximum 50 pages) 5.1. Technical progress, per task 5.1.1. Action 1. Analiza wariantowa rozwiązań rekultywacyjnych dla zbiorników Arturówek Analiza wariantowa rozwiązań rekultywacyjnych dla zbiorników Arturówek obejmowała aspekt związany z opracowaniem koncepcji (A1.3-A1.6) poszczególnych rozwiązań systemowych popartych analizą sytuacji formalno-prawnej (A1.1) oraz ilościową oceną zagrożeń i szans w kontekście wskazania hierarchii podejmowanych działań (A1.1) i ich ocenę według wskaźnika koszty/efektywność (A1.2) z wykorzystaniem modeli matematycznych. W celu realizacji powyższych zadań niezbędne było pozyskanie danych środowiskowych oraz zebrania kompletu materiałów kartograficznych. Pozyskano dane z WODGiK, PIG, KZGW na podstawie których wykonano mapy do celów projektowych. Niestety ze względu na niewielki i źródłowy obszar zlewni rzeki Bzury, który nie podlega stałemu monitoringowi środowiskowemu przez odpowiednie instytucje (np. WIOŚ), brak było dostępnych danych koniecznych do oceny stanu środowiska wodnego i przyrodniczego. W związku z powyższym podjęto decyzję o dokonaniu w pierwszym roku realizacji projektu wszystkich niezbędnych analiz na danym obszarze w celu pozyskania tych informacji. Monitoringiem objęto wybrane stanowiska zlokalizowane bezpośrednio na rzece Bzurze, pięciu wybranych zbiornikach wodnych na niej utworzonych oraz bezpośredniej zlewni rzeki. Uzyskane wyniki stanowić miały materiał wyjściowy do analizy zagrożeń i szans, modelu matematycznego oraz koncepcji rekultywacji. W celu uproszczenia procedur formalno-prawnych związanych z realizacją poszczególnych inwestycji podjęto decyzję o zastąpieniu pięciu indywidualnych koncepcji (A1.3-A1.6) jedną wspólną obejmująca wszystkie rozwiązania. Tym samym jedna spójna koncepcja dla całego obszaru oparta na zasadach ekohydrologii stanowić miała podstawę do wyłonienia firmy, która w oparciu o regułę zaprojektuj i wybuduj podejmie się realizacji zadań A2.3-A2.7 przewidzianych do wykonania w latach 2011-2013. Zapewnić to miało terminową realizację zadań, redukując tym samym zagrożenia związane z formalnymi aspektami postępowania administracyjnego. W roku 2011 na podstawie pozyskanych danych środowiskowych opracowano strukturę modelu matematycznego SWAT (Załącznik 7.2.2.1), który ma na celu identyfikację i hierarchizację potencjalnych źródeł zanieczyszczeń. W latach następnych model ten podlegał kalibracji, a w latach 2013-2014 po zakończeniu prac inwestycyjnych uzupełniony został o wyniki monitoringu skuteczności funkcjonowania poszczególnych rozwiązań i wraz z kosztami poniesionymi na poszczególne działania systemowe stanowi obecnie narzędzie do szacowania kosztów zarządzania procesami rekultywacji ekosystemów wodnych w aglomeracjach miejskich. Ostateczna wersja modelu wraz nakładką pozwalającą na ogólny dostep do wyników analiz przedstawiono w Załaczniku 7.2.2.2. W roku 2012 wydano publikację pt.: Analiza zagrożeń i szans (Załącznik 7.3.3.7.2), która zawiera informacje na temat stanu środowiska przyrodniczego obszaru demonstracyjnego projektu EH-REK. Publikacja ta zawiera również analizę terenowo-prawną pozwalająca na określenie możliwości realizacji działań inwestycyjnych na obszarze demonstracyjnym projektu. Opóźnienie w publikacji teko dokumentu spowodowane było zmianą w polskim prawodawstwie zapisów w kwestii oceny stanu wód i pojawieniem się w dniu 9/11.2011 nowego Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części 16

wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Załącznik 7.2.3.), co miało przełożenie na koniecznośc przebudowania opracowania. Materiały te posłużyły do opracowania w roku 2012 koncepcji rekultywacji rzeki Bzury i zbiorników Arturówek (Załącznik 7.2.5.) poprzez zastosowanie kompleksowych rozwiązań ograniczających skutki złego stanu wód oraz redukcji zanieczyszczeń dopływających do rzeki zbiorników rekreacyjnych z obszaru miasta. Dokumentacja ta została dosarczona wraz z Raportem postępu z dnia 31/03/2012. Działanie A1.1. Ilościowa ocena zagrożeń i szans Prowadzone w latach 2010-2011 szczegółowe badania monitoringowe wód rzeki Bzury i zlokalizowanych na niej zbiorników rekreacyjnych oraz ich potencjalnych źródeł zanieczyszczeń pozowliły na uzyskanie wiarygodnych wyników stanu środowiska przyrodniczego oraz określenia wielkości wpływu ekosystemu miejskiego na stan wód. W wyniku realizacji w/w prac w III kwartale 2012 roku wydana została Analiza zagrożeń i szans w formie książkowej oraz w formie e-booka dostępnego na stronie internetowej projektu, obejmująca aspekty środowiskowe i prawne obszaru demonstracyjnego. Analiza zagrożeń i szans jako element realizacji koncepcji rekultywacji zbiorników miejskich 17

Dokument ten stanowi kompendium wiedzy na temat stanu środowiska wodnego górnego odcinka rzeki Bzury i zbiorników rekreacyjnych Arturówek oraz wskazuje na najważniejsze zagrożenia związane z pogarszającą się jakością tych wód. Opracowanie to stanowiło materiał wyjściowy do zaprojektowania i wdrażania rozwiązań systemowych mających na celu ograniczenie lub wyeliminowanie zagrożeń, a tym samym maksymalizację szans na poprawę stanu jakości wód. W części środowiskowej opracowania wykonana została analiza najistotniejszych zagrożeń dla jakości środowiska rzeki Bzury i zbiorników Arturówek, zaś w części prawnej wykonana został szczegółowa analiza prawna form ochrony przyrody, własności gruntów oraz infrastruktury dostępnej na tym obszarze. Podsumowaniem każdej z części opracowania jest określenie szans na poprawną realizacje działań w celu skutecznej poprawy jakości środowiska przyrodniczego. Analiza terenowo-prawna stanowi jeden z rozdziałów książki Analiza zagrożeń i szans oraz element projektu budowlanowykonawczego (rozdział 4 Projekt zagospodarowania terenu wraz z załącznikiem nr 9 Wypisy i wyrysy z ewidencji gruntów). Opracowanie pt. Analiza zagrożeń i szans w formie książkowej rozdystrybuowane zostało bezpłatnie wśród instytucji w regionie zajmujących się podejmowaniem decyzji związanych z zarządzaniem środowiskiem wodnym (w tym, wśród wybranych wydziałów Urzędu Miasta Łodzi, Leśnictwo Miejskie, Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych) oraz wśród instytucji zajmujących się kontrolą stanu jakości środowiska wodnego. Dodatkowo publikacja była dystrybuowana w czasie imprez promujących działania projektu oraz podczas szkoleń. W wersji elektronicznej jest ona ogólnodostępna na stronie projektu. Działanie A1.2 Ocena stosunku koszty/efektywność poszczególnych rozwiązań na podstawie modeli matematycznych W ramach zadania wykonano model matematyczny SWAT, w oparciu o który skwantyfikowano procesy zachodzące w zlewni, a na podstawie przeprowadzonego w roku 2014 monitoringu oceny skuteczności zastosowanych w ramach projektu rozwiązań dokonano dalszej kalibracji modelu. Dzięki takiemu rozwiązaniu użytkownik modelu ma możliwość oceny wpływu zastosowanych w projekcie rozwiązań na jakość wód i wielkość doprowadzanych zanieczyszczeń. Model dostępny jest w programie ArcGIS, jednakże ze względu na ogranicziony dostęp do tego oprogramowania wykonano tzw. nakładkę pozowalającą na wizualizacje uzyskanych wyników w sposób ogólnodostępny. Model przygotowany został dla 3 rożnych scenariuszy bazując na dopływie i odpływie zanieczyszczeń ze zlewni dla wartości średnich, minimalnych i maksymalnych w zakresie analizy bazowej (stan sprzed inwestycji), po inwestycji oraz dokonuje porównaniu obu scenariuszy. 18

Nakładka na model SWAT obarzująca zagrożnia dla zlewni rzeki Bzury i zbiorników w Arturówku W oparciu o uzyskane wyniki stworzono drugi model matematyczny będący typowo modelem obliczeniowym (Załacznik 7.2.2.3.) plik do uruchomienia modelu na serwerze. Model ten, ze względu na swoją dostępność i stosunkowo nieskomplikowana obsługę, wynikającą z małej liczby parametrów wejściowych i możliwości przyjmowania przybliżonych oszacowań nieznanych parametrów, może być użytkowany przez pracowników administracji publicznej, osoby zainteresowane zarzadzaniem ekosystemami wodnymi w obszarach zurbanizowanych, bez konieczności zatrudniania specjalistów z zakresu modelowania. Model funkcjonuje bez konieczności dostępu do zaawansowanych technik komputerowych i programowych jakie niósł za sobą model SWAT. Model ten dostępny jest jedynie na stronie projektu. Przy jego 19

zastosowaniu użytkownik posiadając wstępne informacje na temat jakości wód jest w stanie dokonywać oceny zagrożenia pojawieniem się zakwitów sinicowych w miejskich zbiornikach wodnych. Model sugeruje również opracowane w ramach projektu rozwiązania ograniczające zakwity sinic i szacuje ich skuteczność. Katalog rozwiązań obejmuje również koszty jakie użytkownik musiałby ponieść w celu uzyskania efektów zbliżonych do tych osiągniętych w ramach projektu LIFE+ w Arturówku. Opracowano i zastosowano również uniwersalny wskaźnik oparty o przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw, który pozwala z dużym prawdopodobieństwem oszacować koszty inwestycji w latach następmych. 20

W ramach zadania związanego z pracami modelowymi opracowano również grę edukacyjną adresowaną dla dzieci i modzieży pomocną w zrozumieniu procesów zachodzących w ekosystemach wodnych i nabycie podstawowych umiejętności właściwego zarządzania środowiskiem wodnym w obszarach zurbanizowanych, z uwzględnieniem najistotniejszych zagrożeń. Gra w wersji online dostępna jest na stronie internetowej projektu. 21

Działanie A1.3-A1.6 Opracowanie koncepcji rekultywacji zbiorników Arturówek W ramach zadania A1.3-A1.6 dotyczących opracowania koncepcji: 1) systemu sedymentacyjno-biofiltracyjnego powyżej zbiorników Arturówek, 2) adaptacji ekohydrologicznej czaszy zbiornika górnego Arturówek oraz dwóch zbiorników w górnym odcinku rzeki Bzury 3) lokalizacji i konstrukcji stref buforowych i mat roślinności pływających, 4) usuwania osadów dennych w roku 2010 podjęto decyzję opracowania jednej wspólnej koncepcji obejmującej wszystkie rozwiązania systemowe. Prace związane z realizacją tego działania zakończone zostały dnia 29 lipca 2011 roku. W ramach prac koncepcyjnych powstały następujące dokumenty: - koncepcja programowo-przestrzenna część hydrotechniczna - koncepcja programowo-przestrzenna inwentaryzacja zieleni - koncepcja programowo-przestrzenna dokumentacja geotechniczna Koncepcja rekultywacji zbiorników rekreacyjnych w Arturówku 22

Expected results Planned Done Opracowanie nt analizy zagrożeń i szans i sytuacji formalno-prawnej (100 egz) 2 opracownia 1 wspólne opracowanie + wersja online 1 komplet (3 szt + gra) Opracowanie nt wyników analiz modelowania matematycznego 1 szt Publikacja naukowa dotycząca wyników analiz modelowania matematycznego - maszynopis 1 szt - Szczegółowa koncepcja rekultywacji zbiorników Arturówek (100 egz) 1 szt Indicators of Progress Planned Done Model matematyczny 1 szt 3 szt Zestawienie map geodezyjnych i wypisów z rejestru gruntów przedstawiających sytuację formalno-prawną Zestawienie danych w postaci map i/lub tabel z inwentaryzacji zieleni 4 komplety + wersja online 1 komplet 1 komplet 1 opracownie 1 opracownie 23

5.1.2. Action 2. Realizacja projektów inwestycyjnych i działań rekultywacyjnych Działanie A2.1 Identyfikacja firm projektowych Do dnia 30 czerwca 2011 roku dokonano weryfikacji firm zajmujących się pracami projektowymi oraz inwestycyjnymi w zakresie obejmującym działania realizowane w ramach projektu EH-REK dotyczące rekultywacji zbiorników rekreacyjnych. Działania te realizowano poprzez bezpośrednie kontakty z potencjalnymi wykonawcami podczas umówionych spotkań, wizyt na targach m.in. targach POLEKO corocznie organizowanych w Poznaniu oraz dokonanie przeglądu firm w zasobach internetowych. Działanie A2.2 Opracowanie projektów inwestycyjnych Realizowane od marca 2012 roku prace związane z wykonaniem dokumentacji projektowej wraz uzyskanie stosowanych uzgodnień i pozwoleń wykonywane były przez firmę HYDROPROJEKT oddział we Włocławku, wyłonionej w drodze postępowania przetargowego (Załącznik 7.1.4.). W ramach prowadzonych czynności uzyskano decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, na podstawie której w oparciu o koncepcję wykonano projekt budowlano-wykonawczy (Załącznik 7.2.8.) i wizualizacje rozwiązań systemowych (Załącznik 7.2.9.). Dokumenty te zostały dostarczone do KE wraz z raportem śródokresowym z dnia 17/12/2012. W trakcie postępowania administracyjnego opracowano i uzyskano następujące dokumenty: plan realizacyjny i zagospodarowania terenu, projekt elementów konstrukcyjnych, projekt sieci zewnętrznej wod-kan, projekt technologiczny nasadzeń; dokumentacja geotechniczna podłoża gruntowego, projekt rozruchu, sprawdzenie możliwość osiągnięcia efektu ekologicznego, decyzje środowiskowe dotyczące braku konieczności wykonywania oceny oddziaływania na środowisko, instrukcja eksploatacji informacja BIOZ, które zawarto w projekcie budowlanym. Pozostałe dokumenty stanowią osobną część opracowania umożliwiającą realizację zadań projektu w ramach prac inwestycyjnych i są nimi: projekt sieci instalacji elektrycznej zewnętrznej, projekt drogowy, operat wodno-prawny, operat terenowo-prawny, przedmiar robót, zbiorcze zestawienie kosztów, kosztorys inwestorski i nakładczy, specyfikację techniczną wykonania i odbioru robót, projekt odtworzenia nawierzchni zgodnie z wytycznymi Zarządcy Drogi. Na podstawie w/w dokumentów uzyskano pozwolenie wodno-prawne oraz pozwolenie na budowę (dokument z dnia 28 listopada 2012 roku decyzja Nr DAR-UA-V.867.2012) (Załącznik 7.1.6.) obejmujące m.in.: wykonanie urządzeń podczyszczających wodę na istniejących wlotach kanalizacji deszczowej, wykonanie konstrukcji gabionowej, grobli ziemnych, przegród na rowach leśnych, sztucznej wyspy, zjazdu do osadnika, ułożenie w korycie rzeki elementów (kamieni, bali drewnianych) powodujących meandrowanie, modyfkację zastawek, wykonanie stacji monitorujących czystość wody itp. mających na celu poprawę jakości wody rzeki Bzury i zbiorników Arturówek. W ramach prac przygotowawczych pod koniec 2012 roku wykonano prace obejmujące opróżnienie zbiorników Arturówek z wody i przygotowanie ich do prac inwestycyjnych. Ponadto dokonano odłowu ryb i przetransportowano ich do innych zbiorników wodnych na terenie miasta. Prace te udokumentowano na poniższych fotografiach 24

Prace przygotowawcze do działań inwestycyjnych w ramach projektu EH-REK. Zbiorniki Arturówek po opróżnieniu wody przygotowane do prac odmuleniowych 25

Działania A2.3-A2.7 Prace inwestycyjne Dnia 5 grudnia 2012 roku ogłoszono postępowanie przetargowe w trybie przetargu nieograniczonego na realizację zadania pn. Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich. W drodze tego postępowania wyłoniona została firma INMEL Sp. z o.o. z siedzibą w Poznaniu, z którą w dniu 10.01.2013 r. podpisano umowę na realizację inwestycji (Załacznik 7.1.9.) Dokument ten doarczono KE wraz z Raportem postępu z dnia 15/09/2013. Z uwagi na konieczność wykonania wszystkich prac inwestycyjnych (zadania A2.3-A2.7) w jednym terminie przed rozpoczęciem sezonu wakacyjnego, zakończenie tych prac planowane było do końca kwietnia 2013 r. Niestety ze względu na niesprzyjające warunki pogodowe (przedłużający się okres zimowy z dużą ilością śniegu) konieczne było wydłużenie terminu realizacji umowy do dnia 21 czerwca 2013 roku. Zgodnie z podpisanym aneksem w tym terminie roboty inwestycyjne związane z ekohydrologiczną rekultywacją zbiorników rekreacyjnych w Arturówku zostały przez wykonawcę zakończone i zgłoszone do odbioru. W dniu 2 lipca 2013 roku prace zostały odebrane przez inwestora i sporządzony protokół odbioru. Prace te obejmowały następujące elementy: o Adaptacja ekohydrologiczna dwóch zbiorników wodnych zlokalizowanych powyżej zbiorników Arturówek (zadanie A2.3) w celu intensyfikacji procesów samooczyszczania w górze rzeki zadanie koordynowane przez UŁ o Konstrukcja systemu sedymentacyjno biofiltracyjnego poniżej ulicy Wycieczkowej (zadanie A2.4) do retencjonowanie i podczyszczanie wód opadowych zadanie koordynowane przez UŁ o Adaptacja ekohydrologiczna czaszy zbiornika górnego "Arturówek" (zadanie A2.5) w celu intensyfikacji sedymentacji i samooczyszczania wód rzeki Bzury dopływającej do zbiornika zadanie koordynowane przez ŁSI o Konstrukcja stref buforowych i mat roślinności pływającej (zadanie A2.6) w celu graniczenia dopływu substancji biogenicznych ze zlewni zadanie koordynowane przez MOSIR UMŁ o Usuwanie osadów dennych ze zbiornika dolnego i środkowego w Arturówku (zadanie A2.7) w celu ograniczanie zasilania wewnętrznego zbiorników w substancje biogeniczne zadanie koordynowane przez MOSIR UMŁ Podczas spotkania z ekspertem monitorującym projekt, które miało miejsce w dniu 24.04.2013 r. w trakcie realizacji prac inwestycyjnych w Arturówku beneficjent zwrócił się z prośbą do KE o umożliwienie zwiększenie zakresu realizowanych prac w ramach funduszy, które pozostaną po wykonaniu zadań zaplanowanych pierwotnie we wniosku. Zadania te miałyby objąć: hydrologiczną modyfikację 5 budowli piętrzących znajdujących się na zbiornikach Bzura-16, Bzura-17, Arturówek dolny, środkowy i górny dla optymalizacji funkcjonowania stref buforowych oraz redukcji zagrożenia falą powodziową, usunięcie osadów dennych ze zbiorników Bzura-8, Bzura-8a, Bzura-11 i Bzura-16 w celu ograniczanie zasilania wewnętrznego zbiorników w substancje biogeniczne, zwiększenie zdolności samooczyszczania rzeki Bzura na odcinku od ulicy Wycieczkowej do zbiornika górnego w Arturówku poprzez hydrologiczną modyfikację tego ekosystemu. Pismem z dnia 24 maja 2013 roku KE wyraziła zgodę na realizacje w/w zadań stanowiących koszt kwalifikowany projektu w ramach oszczędności, które zostały poczynione podczas rozliczania umowy na podstawowy zakres prac. 26

Część z wyżej wymienionych zadań wykonana została w ramach pierwotnie trwających prac inwestycyjnych i objęła: hydrologiczna modyfikacja budowli piętrzącej na zbiorniku Bzura-17 i Arturówek górny, usunięcie osadów dennych ze zbiorników Bzura-8 i Bzura-8a zwiększenie zdolności samooczyszczania rzeki Bzura na odcinku od ulicy Wycieczkowej do zbiornika górnego w Arturówku poprzez hydrologiczną modyfikację tego ekosystemu. W trakcie realizoawnych prac na bieżąco odbywały się spotkania beneficjentów projektu z wykonawcą w celu weryfikacji poprawności realizacji zakresu inwestycji. Ze spotkań sporządzane bhyły notaki (Załacznik 7.2.10), których kopie przekazane zostały KE wraz z raportem z dnia 15/09/2013. Prace inwestycyjne zakończone zostały z koćem czerwca 2013 roku i potwierdzone protokołem odbioru (Załacznik 7.2.11). Pozostałe zadania wykonano w ramach zaoszczędzonych środków przeznaczonych na realizację zadań inwestycyjnych przeprowadzono w okresie od marca do kwietnia 2014 roku, których celem było zwiększenie sprawności funkcjonowania zrealizowanych w roku 2013 rozwiązań. Prace realziowano były przez formę ADOR wyłonią na drodze postępowania przetargowego. W ramach tych prac wykonano: - modyfikację budowli piętrzącej zlokalizowanej na zbiorniku Arturówek dolny w celu optymalizacji procesu zarządzania wodą w zbiorniku (regulacja hydrotechniczna) (zadanie A2.8); pozwala ona na regulację poziomu wody w zbiorniku w sposób zapewniający optymalny wzrost roślin wodnych w strefach buforowych oraz funkcjonowanie wyspy pływającej. - usunięcie osadów dennych ze zbiornika Bzura-16 (zadanie A2.3); - umocnienie brzegów zbiornika do przejmowania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej (zadanie A2.4); - wykonanie prac eksploatacyjnych na zbiornikach Arturówek dolny, środkowy i systemu SSSB do przejmowania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej (zadanie A2.6 i A2.7); - wykonanie dodatkowej przegrody filtracyjnej w zbiorniku do przejmowania wód deszczowych poniżej ul. Wycieczkowej (zadanie A2.4). Poniżej szczegółowo opisane zakres prowadzonych prac dla poszczególnych zadań: 27

Zadanie A2.3 Adaptacja ekohydrologiczna dwóch zbiorników wodnych zlokalizowanych powyżej zbiorników Arturówek w ramach tego zadania wykonano prace inwestycyjne na kompleksie zbiorników Bzura-7, Bzura-7a i Bzura-8 znajdujących się na nieruchomości należącej do UŁ oraz zbiornika Bzura-17 należącego do osoby prywatnej stanowiącego istotny element całego systemu poprzez zamknięcie kaskady zbiorników zlokalizowanych powyżej ulicy Wycieczkowej. Wykonane roboty polegały na odmuleniu zbiorników, ekohydrologicznej modyfikacji zapory (Bzura-17) oraz wydzieleniu w górnej części zbiorników (na wlocie do zbiorników) podwodnego systemu sedymentacyjno-biogeochemicznego. Część osadnikowa tego systemu utworzona poprzez konstrukcję podwodnej budowli gabionowej, wypełnionej kamieniem dolomito-wapiennym stanowi barierę do zatrzymywania zanieczyszczeń w formie zawiesiny transportowanej w kaskadzie zbiorników. Sama bariera geochemiczna stanowi również element redukcji zanieczyszczeń niesionych wodą w wyniku zachodzących procesów absorpcyjnych tych zanieczyszczeń w strukturze dolomitowo-wapiennej wykorzystanej w konstrukcji tych stref gabionowych. Poniżej budowli gabionowej nasadzono rośliny wodne stanowiące naturalny filtr dla wody poprzez wbudowywanie zanieczyszczeń w ich struktury. W ramach prac dodatkowych, na które wyraziła zgodę KE usunięto dodatkowo osady denne ze zbiorników Bzura-8 i Bzura-8a oraz wykonano hydrologiczną modyfikację budowli piętrzącej na zbiorniku Bzura-17. W roku 2014 w ramach tego zadania wykonano dodatkowe prace inwestycyjne na zbiorniku Bzura-16. Wykonane roboty polegały na usunięciu warstwy namułu zgromadzonej na dnie zbiorników, ekohydrologicznej modyfikacji zapory (Bzura-16) oraz umocnieniu brzegów w celu redukcji procesu ich podmywania. Zadanie to realizowane było przez beneficjenta koordynującego projekt LIFE+ - Uniwersytet Łódzki. Adaptacja ekohydrologiczna dwóch zbiorników wodnych zlokalizowanych powyżej zbiorników Arturówek 28

Adaptacja ekohydrologiczna zbiornika wodnego Bzura-16 zlokalizowanego powyżej zbiorników Arturówek (zdjęcia górne prezentują zbiornik przed wykonaniem zadania, zdjęcia dolne po jego zakończeniu) 29

Zadanie A2.4 Konstrukcja systemu sedymentacyjno biofiltracyjnego poniżej ulicy Wycieczkowej w ramach tego zadania wykonano prace inwestycyjne polegające na skierowaniu wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej do zbiornika znajdującego się bezpośrednio poniżej ulicy, a następnie do rzeki Bzury. Pierwotnie wody te odprowadzane były z pasa jezdni, chodnika, ścieżki rowerowej oraz przyległego parkingu bezpośrednio do rzeki i transportowane dalej do zbiorników rekreacyjnych w Arturówku przyczyniając się do ich znacznego zanieczyszczenia. Po przeprowadzonych działaniach inwestycyjnych wody opadowe z powierzchni utwardzonych wprowadzane są do systemu osadnika wirowego i separatora lamelowego umieszczonych w pasie drogowym, w których następuje wstępne ich oczyszczanie głównie poprzez redukcję zawiesiny oraz substancji ropopochodnych. Następnie wody deszczowe transportowane są do sekwencyjnego systemu sedymentacyjnobiofiltracyjnego, pełniącego również funkcję zbiornika retencyjnego dla wód deszczowych. W zbiorniku wydzielone są podwodną budowlą gabionową dwie części górna stanowiąca dodatkowo element osadnikowy oraz dolna obsadzona roślinami wodnymi dla dodatkowego podczyszczania wód. Modyfikacja przepustu na tym zbiorniku pozwala na wprowadzanie podczyszczonych wód deszczowych do rzeki nie zwiększając przepływu wód w rzece nawet podczas ulewnych opadów deszczu. Zapobiega to powstającym w tym miejscu powodziom oraz transportowi dużej ilości zanieczyszczeń wnoszonych do ekosystemu rzecznego wraz z wodami opadowymi. W ramach prac dodatkowych, na które KE wyraziła zgodę zwiększono zdolności samooczyszczania rzeki Bzury na odcinku od ulicy Wycieczkowej do zbiornika górnego w Arturówku poprzez hydrologiczną modyfikację tego ekosystemu (modyfikacja koryta rzecznego poprzez umiejscowienie w korycie meandrów i kaskad z wykorzystaniem naturalnych materiałów: kamień, bale drewniane itp). Konstrukcja systemu sedymentacyjno biofiltracyjnego poniżej ulicy Wycieczkowej 30

Ponadto, w roku 2014 w ramach tego zadania wykonano dodatkowe prace inwestycyjne polegające na umocnieniu brzegów zbiornika do przejmowania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej oraz wykonaniu dodatkowej przegrody filtracyjnej. Rozwiązanie to zapewnia skuteczniejsze retencjonowanie wód opadowych i zatrzymywania zanieczyszczeń transportowanych bezpośredniego do zbiornika. W roku 2013 zaobserwowano, że przy intensywnych opadach deszczu skuteczność retencji wody znacznie się obniża. Zainstalowanie dodatkowej bariery spowolniło przepływ wody w systemie SSSB, a zastosowana włóknina (współpraca z PŁ) dodatkowo zredukowała ładunki zanieczyszczeń transportowane wraz z wodą opadową. Uzyskane w roku 2014 wyniki badań potwierdziły skuteczność tego rozwiązania. Zadanie to realizowane było przez beneficjenta koordynującego projekt LIFE+ - Uniwersytet Łódzki. Prace optymalizacyjne zwiększające skuteczność systemu sedymentacyjno biofiltracyjnego do oczyszczania wód deszczowych transportowanych z ulicy Wycieczkowej 31

Zadanie A2.5 Adaptacja ekohydrologiczna czaszy zbiornika górnego "Arturówek" w ramach tego zadania wykonano prace inwestycyjne na zbiorniku Arturówek górny polegające na odmuleniu zbiornika, hydrologicznej modyfikacji znajdującej się na nim zapory wodnej dla zwiększenia skuteczności retencjonowania wód burzowych oraz wydzieleniu w górnej części zbiornika (na jego wlocie) podwodnego systemu sedymentacyjno-bioftracyjnego. Część osadnikowa tego systemu utworzona poprzez konstrukcję podwodnej budowli gabionowej, wypełnionej kamieniem dolomito-wapiennym stanowi barierę do zatrzymywania zanieczyszczeń głównie w formie zawiesiny transportowanej rzeką Bzura. Sama bariera geochemiczna stanowi również element redukcji zanieczyszczeń niesionych wodą w wyniku zachodzących procesów absorpcyjnych tych zanieczyszczeń w strukturze dolomitowowapiennej wykorzystanej w konstrukcji strefy gabionowej. Poniżej budowli gabionowej obsadzone zostały rośliny wodne na wykonanej grobli ziemnej wraz z przepustami dla migracji organizmów wodnych. Konstrukcja tego typu systemu w czaszy zbiornika jest innowacją na skalę światową i z powodzeniem może być wykorzystywana do podczyszczania wód rzecznych czy burzowych wprowadzanych bezpośrednio do zbiorników wodnych. Tego typu rozwiązania nie wymagają nie wymagają dostępności znacznych powierzchni, które w obszarach zurbanizowanych są znacznie ograniczone. W ramach prac dodatkowych wykonano hydrologiczną modyfikację budowli piętrzącej na tym zbiorniku, dzięki której zwiększono zdolność retencyjną zbiornika dla redukcji fali opadowej. Adaptacja ekohydrologiczna czaszy zbiornika górnego "Arturówek" Zadanie to realizowane było przez współbeneficjenta projektu LIFE+ - Łódzką Spółkę Infrastrukturalną Sp. z o.o.. 32

Zadanie A2.6 Konstrukcja stref buforowych i mat roślinności pływającej w ramach tego zadania wykonano prace inwestycyjne na zbiornikach Arturówek dolny (1 stanowisko) i środkowy (2 stanowiska) polegające na konstrukcji systemu oczyszczającego wody opadowe dostające się bezpośrednio wlotami wód burzowych do tych zbiorników. W tym celu na istniejących dopływach wód deszczowych zainstalowano pod ziemią system osadników mających na celu redukcję zawiesiny transportowanej wraz z wodami opadowymi, a na wylocie wód deszczowych (w czaszy zbiornika) skonstruowano podwodny system sedymentacyjnobiofiltracyjny. Część osadnikowa tego systemu utworzona poprzez konstrukcję podwodnej budowli gabionowej, wypełnionej kamieniem dolomito-wapiennym stanowi barierę do zatrzymywania zanieczyszczeń transportowanych wodą opadową głównie w formie zawiesiny nie wyłapanej w zainstalowanych osadnikach. Sama bariera geochemiczna, w wyniku zachodzących niej procesów adsorpcji zanieczyszczeń w strukturze dolomitowo-wapiennej, stanowi również element redukcji zanieczyszczeń wnoszonych do zbiornika wodą opadową. Poniżej budowli gabionowej obsadzone zostały rośliny wodne stanowiące naturalny filtr dla wody poprzez wbudowywanie zanieczyszczeń w ich struktury. Dodatkowo w górnej części zbiornika Arturówek dolny zainstalowano wyspę pływającą o powierzchni 100 m2 oraz stworzono dwie strefy buforowe o łącznej powierzchni 125 m2 (30 gatunków roślin wodnych w ilości 500 osobników), których zadaniem jest redukcja przez system korzeniowy roślin pokrywających wyspę zanieczyszczeń wpływających do tego akwenu ze zbiornika środkowego i ulicy znajdującej się między zbiornikami. Wyniki badań prowadzone w projekcie wykazały, iż poszczególne gatunki roślin akumulują związki azotu i fosforu średnio w ilości 0,091 g N i 0,015g P w ciągu roku na osobnika. Ze wzglądu na bardzo ubogą strefę litoralną zbiorników wyspa ta pełnić ma również funkcje siedliskowe dla mikroorganizmów oraz zooplanktonu (tzw. refugia). Konstrukcja stref buforowych i mat roślinności pływającej 33

Dodatkowo w roku 2014 podjęto decyzję o konstrukcji dodatkowej strefy buforowej w górnej części zbiornika środkowego w celu doczyszczania wód dopływających z akwenu zlokalizowanego powyżej. Konstrukcja dwóch stref o łącznej powierzchni 385 m2 (1540 szt. osobników roślin wodnych) już w następnym roku przyczyni się do redukcji związków azotu i fosforu w ilości odpowiednio 140 g N i 23 g P, a w roku następnym szacuje się, że ilości te mogą wzrosnąć nawet 3,5-krotnie. Tabela. Ilość związków biogenicznych usunięta w strefach buforowych w roku 2014 i 2015 w ramach działań podjętych w projekcie (Załacznik 7.12.17). Strefa buforowa ilość osobników (szt) akumulacja N g/strefa/rok akumulacja P g/strefa/rok ilość osobników (szt) akumulacja N g/strefa/rok akumulacja P g/strefa/rok lokalizacja 2014 2015 stanowisko 1 AD zachód powierzchni 146,25 m2 stanowisko 2 AD wschód powierzchni 189,5 m2 stanowisko 5 AŚ zachód powierzchni 349,5 m2 stanowisko 6 AŚ wschód powierzchni 356,25 m2 stanowisko 7 AG powierzchni 1136,5 m2 stanowisko 10 W powierzchni 265,5 m2 stanowisko 11 BpW powierzchni 159,5 m2 stanowisko 12 UŁ powierzchni 62,75 m2 585 53,48 8,74 1895 173,24 28,30 758 69,29 11,32 1164 106,41 17,39 1398 127,80 20,88 2930 267,85 43,76 1425 130,27 21,28 2705 247,28 40,40 4546 415,85 67,90 14572 1332,13 217,64 1062 97,09 15,86 5071 463,58 74,74 638 58,32 9,53 5017 458,64 74,93 251 22,95 3,75 616 56,31 9,20 Prowadzone w raamch badań monitoringowych systemu demnetrastycjnego analizy wykazały, iż poprzez jesienne wykaszanie roślinności wodnej w strefach łącznie w roku 2014 usunięto 975,05 g azotu i 159,26 g fosforu, a już w roku następnym 3105,44 g azotu i 506,36 g fosforu (szacowano do zusunięcia z wody min. 2,5 kg związków biogenicznych w wyniku funkcjonowania stref buforowych) Zadanie to realizowane było przez współbeneficjenta projektu LIFE+ - Miejski Ośrodek Spotu i Rekreacji w Łodzi. 34

Zadanie A2.7 Usuwanie osadów dennych ze zbiornika dolnego i środkowego w Arturówku w ramach tego zadania wykonano prace inwestycyjne na zbiornikach w Arturówku polegające na usunięciu osadów zdeponowanych na ich dnie. W ramach tego zadania wywieziono około 11000 m 3 osadu, który wykorzystano w procesie kompostowania. W trakcie trwania prac odmuleniowych pobierano próbki osadu w celu identyfikacji związków biogenicznych oraz metali ciężkich. Wyniki badań wskazują na podwyższone wartości jedynie związków żelaza w osadach, a średnie stężenie związków biogenicznych zdeponowanych w osadach oszacowno na 0,036 kg P i 1 kg N w każdym metrze sześciennym namułu. stanowisko data Ilość usuniętego osadu [m3] stężenie kg/osad P2O5 N og. stężenie kg/m3 P2O5 N og. stężenie kg/m3 Pb Cd Cu Cr Ni Zn Fe Mn As Hg stężenie mg/m3 bagrowanie zb. Średnia 0,082 1,003 0,010 0,000 0,007 0,004 0,004 0,032 3,289 0,045 0,001 0,000 0,254 0,016 0,154 0,270 0,424 AG 10.04.13 3548 237 2696 0,067 0,760 0,006 0,000 0,003 0,003 0,003 0,016 2,663 0,037 0,001 0,000 0,281 0,011 0,275 0,293 0,567 PCDD PCDF PCB PCDD/PCDF PCDD/PCDF i PCB AŚ 10.04.13 2840 278 2265 0,098 0,798 0,014 0,000 0,012 0,006 0,007 0,053 4,887 0,045 0,001 0,000 0,437 0,036 0,064 0,472 0,536 AD 22.05.13 3041 211 4797 0,069 1,578 0,007 0,000 0,005 0,003 0,004 0,023 3,238 0,044 0,001 0,000 0,074 0,008 0,142 0,082 0,224 Usuwanie osadów dennych ze zbiornika dolnego i środkowego w Arturówku Zadanie to realizowane było przez współbeneficjenta projektu LIFE+ - Miejski Ośrodek Spotu i Rekreacji w Łodzi. 35

Zadanie A2.8 Modyfikacja hydrotechniczna budowli piętrzącej zlokalizowanej na zbiorniku Arturówek dolny w ramach tego zadania wykonano prace inwestycyjne na zbiornikach Arturówek dolny w celu optymalizacji procesu zarządzania wodą w zbiorniku w taki sposób, by zapewnić optymalny wzrost roślin wodnych w strefach buforowych oraz prawidłowe funkcjonowanie wyspy pływającej i strefy roślinności buforowej zlokalizowanych na tym akwenie. Modyfikacja hydrotechniczna budowli piętrzącej zlokalizowanej na zbiorniku w Arturówku Zadanie to realizowane było przez współbeneficjenta projektu LIFE+ - Miejski Ośrodek Spotu i Rekreacji w Łodzi. Podobne rozwiązanie zastosowano na zbiornikach Arturówek górny, zbiornik do przejmowania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej, zbiornika Bzura-17 i Bzura-16 oraz zbiornik Bzura- 8. Zastsowoanie w budowli piętrzącej tzw szandoru szczelinowego. Zastosowanie szandoru szczelinowego w sposób bezobsługowy poprawia zdolność retencyjną przy nagłych wysokich opadach deszczu, utrzymuje stały przepływ poniżej rzeki przy niskich stanach wody, łagodzi ekstrema przepływów w rzece poniżej zbiornika, zwiększa sedymentację materii transportowanej z wodami rzecznymi zwłaszcza w trakcie wysokich przepływów przyczyniając się do podczyszczania wód. Zastosowane prototypowo rozwiązanie na zbiorniku do przejmowania wód opadowych z ulicy Wycieczkowej skutecznie ograniczało falę powodziową w rzece Bzurze. Rozwiązanie to było podstawą do złożenia wniosku paterntowego oraz jego zastosowania na innych zbiornikach wodnych. Zastsowanie systemu szandoru szczelinowego jako elementu regulującego przepływ wody i ograniczającego skutki powodzi. 36

W wyniku zrealizowanych prac po obfitych opadach desczu zaobserowano ponad 10-krotny spadek przepływu wody w rzece poniżej zbiornika, w którym zastosowano w budowli piętrzącej systemem szadoru szczelinowego. Ogranicza to skutki powodzi, ale dodatkowo zatrzymuję większą ilość zanieczysczeń ograniczając ich transport w dół systemu rzecznego. Ograniczenie fali powodziowej w wyniku zastosowania szadoru szczelinowego na zbiorniku do przejmownaia wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej W latach 2014-2015 po zakończonych pracach inwestycyjnych prowadzono bieżące prace eksploatacyjne dla zrealizowanych inwestycji, obejmujących m.in.: - wykaszanie i pielęgnację stref buforowych i mat roślinności pływającej, - usuwanie osadów z systemu separatorów i osadników dla skutecznego i prawidłowego ich funkcjonowania, - modyfikację struktury troficznej w zbiornikach jako element wspomagający utrzymanie dobrego stanu wód w trakcie prac eksploatacyjnych pobierano próbki roślin i osadu do analiz w celu oszacowania wielkości zanieczyszczeń akumulowanych w poszczególnych rozwiązaniach. 37

Prace eksploatacyjne rozwiązań demonstracyjnych w Arturówku Zadanie to realizowane było przez beneficjenta koordynującego projektu LIFE+ - Uniwersytet Łódzki. Expected results Planned Done Projekty inwestycyjne 5 szt 1 wspólne opracownie Adaptacja ekohydrologiczna zbiorników na Bzurze 2 szt 3 szt System sedymentacyjno-biofiltracyjny 1 szt 1 szt Adaptacja ekohydrologiczna czaszy zbiornika górnego 1 szt 1 szt Arturówek Strefy buforowe i maty roślinności pływającej - 13 szt Oczyszcanie dna zbiorników z osadów dennych - 11000 m3 Modyfikacja hydrotechniczna budowli piętrzącej - 5 szt. Indicators of Progress Planned Done Ograniczenie intensywności zakwitów sinicowych w zbiornikach Arturówek Redukcja stężenia toksyn sinicowych poniżej normy WHO (brak okresów zamknietego kąpieliska z powodun występowania toksycznych zakwitów sinicowych) Wzrost zadowolenia społecznego z poprawy jakości środowiska 50% 100% brak brak 20% 42% 38

5.1.3. Action 3. Monitoring systemu modelowego (demonstracyjnego) rekultywacji ekohydrologicznej na obszarach zurbanizowanych Działanie A3.1 Zakup i instalacja systemu monitoringu on-line do pomiaru przepływów i parametrów hydrochemicznych W IV kwartale 2011 roku dokonano zakupu urządzeń do instalacji stacji monitoringowej zadania A3.1 i A3.3, jednakże ze względu na konieczność wykonania przyłączy energetycznych do tych stacji ich montaż zaplanowano w ramach wykonywania prac inwestycyjnych w Arturówku. Do tego czasu prowadzono monitoring manualny. Montaż stacji monitoringowych on-line zrealizowano bezpośrednio po zakończeniu prac inwestycyjnych (Załącznik 7.2.6). Instalacja systemu monitoringu on-line Dzięki zastosowanym rozwiązaniom na bieżąco można było monitorowac wielkośc dopływu i odpływu wód ze zbiorników rekreacyjnych w Arturówku, co miało wpływ na określenie stanu jakości wód i wielkości transportowanych zanieczyszczeń. 0,06 Przepływ poniżej zb. dolnego Przepływ powyżej zb. górnego 0,05 0,04 Q [m -3 /s] 0,03 0,02 0,01 0 10-06-140:00 30-06-14 0:00 20-07-140:00 09-08-14 0:00 29-08-140:00 18-09-14 0:00 08-10-140:00 28-10-14 0:00 17-11-140:00 07-12-14 0:00 Data Ujemny bilans dopływu wód rzeką Bzurą do zbiorników rekreacyjnych w Arturówku jako głowny czynnik determinujący pogarszający się satn wód w tych akwenach 39

Wyniki badań wskaują jednoznacznie, że znacznie wiecej wodu odpływa ze zbiorników rekreacyjnych rzeką Bzurą niż jest nią doprowadzana. Oznacza to, że dopłwy wód do zbiorników w Arturówku generują spływy wód powierzchnowicyh i wód z kolektorów deszczowych, co dodatkowo potwierdza koniecznośc ograniczenia dopływu zanieczyzceń z właśnie z tych źródeł poprzez zastosowanie w projekcie rozwiązań opartych na systemach SSSB. Z kolei zainstalowana w zbiorniku kąpieliskowym sonda do pomiaru jakości wody on-line umożliwiała na bieżąco ocene stanu tych wód pod katem pojawienia się zakwitów sinicowych. 30,00 Temperatura wody [ºC] Fikocyjanina sinicowa [μg dm-3] 6100 Temperatura wody [ºC] 25,00 20,00 15,00 10,00 5100 4100 3100 2100 1100 Fikocyjanina sinicowa [μg dm -3 ] 5,00 100 14-06-30 0:00 14-07-20 0:00 14-08-09 0:00 14-08-29 0:00 14-09-18 0:00 14-10-08 0:00 14-10-28 0:00 14-11-17 0:00 Data 30,00 Temperatura wody [ºC] Stężenie tlenu [mg dm-3] 20,00 Temperatura wody [ºC] 25,00 20,00 15,00 18,00 16,00 14,00 12,00 Stężenie tlenu [mg dm -3 ] 10,00 10,00 5,00 8,00 14-06-30 0:00 14-07-20 0:00 14-08-09 0:00 14-08-29 0:00 14-09-18 0:00 14-10-08 0:00 14-10-28 0:00 14-11-17 0:00 Data Niski stopień zagrożenia występowaniem sinic w zbiorniku Arturówek w roku 2014 40

Działanie A3.2 Instalacja piezometrów do pomiaru parametrów hydrochemicznych wód gruntowych w obszarach stref ekotonowych i kluczowych obszarach zagrożeń Zadnie A3.2 (instalacja piezometrów) zostało wykonane zgodnie z harmonogramem projektu w I kwartale 2011 roku (Załącznik 7.2.4). Prace te zrealizowane zostały przez firmę Przedsiębiorstwo Geologiczne sp z o.o. z siedzibą w Kielcach, a szczegółowe wyniki badań zostały zaprezentowane w raporcie pn.: Dokumentacja z wyników sieci piezometrów obserwacyjnych w rejonie zbiorików rekreacyjnych Arturówek w Łodzi. W latach 2011-2015 prowadzony był monitoring wód podziemnych, którego wyniki wykorzystano w działaniach modelowych. Wyniki badań przedstawiono w opracowaniu Analiza zagrożeń i szans w części środowiskowej (rozdział 5.1) oraz w raporcie Ocena wpływu wód gruntowych na jakość rzeki Bzury i zbiorników Arturówek w Łodzi będącego pracą magisterską Pani Agnieszki Kotwas (Załącznik 7.2.12.4). Montaż sieci pieometrów wykonywanych przez pracowników firmy Przedsiębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o. z siedziba w Kielcach. 41

Lokalizacja sieci piezometrów w zlewni rzeki Bzura przedstawiona na mapie hydroizohips Wyniki prowadzonego monitoringu wykazały wpływ wielkości opadu deczszu na stan ilości i jakości wód w wybranych peizometrach. Dla przykładu na poniższym wykresie wykazo aktywne reagowanie piezometru 3 na opad, co szczególnie widoczne jest na początku sierpnia. Głębokość zalegania wód sięga w nim zaledwie 1,5 m. Z kolei podczas pierwszych trzech analizowanych miesięcy (sierpień-listopad) w piezometrze 4, o znacznej głębokości (ok. 4 m), zaobserwowano stały, powolny spadek głębokości zalegania zwierciadła wód podziemnych. Średnio wynosi on 3,5 cm na miesiąc. Na porównywanym stanowisku 3, zmiany te były dużo bardziej dynamiczne ok. 30 cm na miesiąc. Pod koniec roku badawczego można doszukać się korelacji bardzo niskich opadów w październiku oraz listopadzie i najniższych stanów wód w grudniu. W piezometrze 4 poziom wody wykazuje niewielkie zmiany, pozostając w ciągu roku na zbliżonym poziomie. Ponadto, szcegółowa analiza chemiczna wód gruntowych wykazała znaczne różnice między posczególnymi stanowiskami, co wskazuje na wpływ działaności człowieka na stan jakości tych wód oraz możliwości transport zanieczysczeń do wód powierzchniowych. 42

Wahania poziomu wód w piezometrze 3 (kolor niebieski) i 4 (kolor czerwony) zmierzony minidiverem przedstawiony okres jednego roku. Zielonymi pionowymi liniami oznaczono przeprowadzone pobory wód, czerwoną koniec okresu badawczego. Dla przykładu w wodach piezometru nr 8 stwierdzono prawie 12-krotnie wyższe stężenie TN i 13-krotnie TP oraz aż 106-krotnie wyższe stężenie azotanów i 79-krotne azotu amonowego w stosunku do średniej ze stanowisk terenu naturalnego. Odnotowano również podwyższone stężenia fluorków, magnezu oraz potasu w stosunku do pozostałych stanowisk, niekiedy w ilościach świadczących o złym stanie wód (klasa IV-V). Świadczy to o dużej presji człowieka na tym obszarze, związanej z zabudową zlewni oraz znacznym jej nachyleniem, nawet do 20%. W wodach piezometru nr 9 stwierdzono 15-krotnie wyższe stężenia TN i 14-krotnie wyższe stężenie TP oraz aż 500-krotnie wyższe stężenia azotanów w stosunku do średniej ze stanowisk obszaru naturalnego. Stan ten świadczyć może o zanieczyszczeniach mających miejsce na tym obszarze w dłuższym horyzoncie czasowym. Może to mieć również ścisły związek z brakiem systemu kanalizacji sanitarnej na obszarze domków jednorodzinnych, zlokalizowanych ok. 800 m. powyżej piezometru tego stanowiska, przy nachyleniu zlewni na tym obszarze wynoszącym nawet do 8%. 43

Azot całkowity [mg/l] Stężenie azotynów [mg/l] Stężenie azotanów [mg/l] 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 0,100 0,080 0,060 0,040 0,020 0,000 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 N S A Jony amonowe [mg/l] 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Klasa I Klasa III Dyanmika zmian stężenia związków azotu w wodach gruntowych w piezometrach obszaru N-naturalnego S-seminaturalnego i A-antropogenicznego. 44

Dyanmika zmian stężenia związków fosforu w wodach gruntowych w piezometrach obszaru N-naturalnego S-seminaturalnego i A-antropogenicznego. 45

Działanie A3.4 Stały monitoring systemu modelowego, obejmujący parametry hydrologiczne, hydrochemiczne, biologiczne (fitoplankton, zooplankton, zbiorowiska ryb, zbiorowiska organizmów bentosowych) i toksyczność. Opracowany system monitoringowy w ramach zadania A3.4 mający na celu określenie skuteczności realizowanych w ramach projektu zadań inwestycyjnych i działań rekultywacyjnych realizowany był na bieżąco w trakcie trwania projektu. W ramach tych prac prowadzone były corocznie badania obejmujące ocene stanu środowiska rzeki Bzury i zbiorników rekreacyjnych Arturówek oraz realizację prac eksperymentalnych obejmujących istotne dla projektu zagadnienia. Prace te realizowane były przez studentów Katedry Ekologii Stosowanej UŁ pod opieką pracowników projektu, a uzyskane wyniki prezentowane były corocznie w postaci prac magisterskich oraz wykorzystywane do realizacji poszczególnych zadań projektu (np. modelowanie matematyczne). W ramach tych badań wykonano raporty obejmujące następujące zagadnienia: 1. Wnuk A. 2010. Ocena stanu jakości wód zbiorników Arturówek oraz źródłowego odcinka rzeki Bzury w aspekcie ekohydrologicznej ich rekultywacji. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 2. Ulężałka S. 2011. Analiza zagrożeń jakości wód rzeki Bzury i zbiorników Arturówek dla ekohydrologicznej ich rekultywacji. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.1). 3. Podawca M. 2012. Zastosowanie ekohydrologii dla redukcji zagrożenia zanieczyszczeniami wód burzowych w aglomeracjach miejskich na przykładzie zbiorników Arturówek. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.2) 4. Jankowska M. 2013. Wpływ nasłonecznienia na produkcję pierwotną na przykładzie zbiornika małej retencji. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.3) 5. Kotwas A. 2013. Ocena wpływu wód gruntowych na jakość rzeki Bzury i zbiorników Arturówek w Łodzi. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.4) 6. Tarka R. 2014. Analiza porównawcza zbiorników Stawy Jana i Stawy Stefańskiego pod kątem ich rekultywacji. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.5) 7. Walczak M. 2015. Ocena skuteczności zastosowanych rozwiązań dla stanu jakości wód rzeki Bzury i zbiorników rekreacyjnych w Arturówku (praca porównawcza lata 2010-2012 i 2013-2014). Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.6) 8. Lenartowicz P. 2015. Ocena skuteczności sekwencyjnego systemu sedymentacyjnobiofiltracyjnego w oczyszczaniu wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź (Załacznik 7.2.12.7) praca nagrodzona w konkursie organizowanym przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi na najlepszą pracę magisterską. Po zakończonych pracach inwestycyjnych w roku 2013 stacja sanitarno-epidemiologiczna w Łodzi dopuściła zbiorniki w Arturówku do użytkowania rekreacyjnego. W trakcie kolejnych dwóch lat 46

nie obserwowano rozwoju zakwitów sinicowych, a jednocześnie od wiosny do jesieni w zbiornikach utrzymywała się wysoka przejrzystość wody. Osiągnięcie założonych celów przyczyniło się nie tylko do stworzenia przyjaznej przestrzeni wokół Arturówka, ale przede wszystkim wpłynęło pozytywnie na zadowolenie korzystających z niego mieszkańców Łodzi. W wyniku przeprowadzonych w roku 2013 kompleksowych działań rekultywacyjnych i ochronnych dla zbiorników w Arturówku i rzeki Bzury w latach 2013-2014 w wodach tych akwenów odnotowano redukcję Cyanoprocariota na stanowisku AD o 99,8% i na stanowisku AG o 96,9%, tym samym zredukowano ilość pojawiających się w sezonie letnim toksyn sinicowych (mikrocystyn) z 57 µg/l do zaledwie 0,25 µg/l. Działania inwestycyjne prowadzone w roku 2013 spowodowały spadek biomasy zooplanktonu w zbiornikach AD, AŚ i AG odpowiednio z wartości 52,0 mg do 19,8 mg, z 51,4 mg do 4,0 mg i z 121,6 mg do 4,4 mg. Przeprowadzona w roku 2014 na tych zbiornikach biomanipulacja, jako metoda wspomagająca działania rekultywacyjne, polegająca na wprowadzeniu do zbiorników ryby drapieżnej przyczyniła się do znacznego wzrostu biomasy zooplanktonu już w roku 2015. Wyniki badań z lat 2013-2014 na stanowiskach: BpW, BW, LM i UŁ zlokalizowanych w górnej części zlewni Bzury wskazują na redukcję od 25% do 86% średnich wartości takich parametrów wody jak: zawiesina, TN, NH4 3+, PO4 3-, która jest niższa w stosunku do stanowisk zlokalizowanych w dolnej części zlewni (BP, AD, AŚ i AG), gdzie redukcja tych parametrów wyniosła od 72% do 98%, co potwierdza trudność rekultywacji terenów nieskanalizowanych. Przeprowadzone zabiegi ochronne i rekultywacyjne najskuteczniej poprawiły jakość wód na wszystkich badanych stanowiskach dla takich parametrów jak azot całkowity i jony amonowe, a ich średnia redukcja wyniosła odpowiednio 53,5% oraz 73,5%. Wyniki badań na stanowisku referencyjnym LM (na zbiorniku tym nie prowadzono żadnych prac inwestycyjnych) w przypadku takich parametrów jak: TP, PO4 3-, NH4 3+ wykazują wzrost stężenia tych substancji odpowiednio o 147%, 107% i 195% oraz brak znaczących zmian dla azotu całkowitego i jonów azotanowych, co może wskazywać na wzrost presji człowieka na ekosystem rzeki Bzury w górnej części jej zlewni. 47

3,50 2010-2012 2013-2014 3,00 stężenie TN [mg/l] 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 UŁ LM BpW BW BpG AG AŚ AD BP Dynamika zmian azotu na stanowiskach monitoringowych przed (2012-2013) i po (2013-2014) zrealizowanych pracach rekultywacyjnych. 0,60 2010-2012 2013-2014 0,50 stężenie TP [mg/l] 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 UŁ LM BpW BW BpG AG AŚ AD BP Dynamika zmian fosforu na stanowiskach monitoringowych przed (2012-2013) i po (2013-2014) zrealizowanych pracach rekultywacyjnych. W wyniku zabiegu odmulania przeprowadzonego na zbiorniku UŁ uległa poprawie jakość wód zbiornika poprzez wyeliminowanie nieprzyjemnego zapachu oraz redukcję NH4 3+ o 98% i wzrost stężenia tlenu z wartości 2,8 mg/l (pojedyncze pomiary wielokrotnie notowane były poniżej 1 mg/l) do 9,5 mg/l. Przeprowadzone zabiegi rekultywacyjne w postaci usunięcia namułów z dna zbiorników przyczynił się do redukcji TP od 27% do 48% dla stanowisk BpG, AD oraz AG. Jednocześnie zaobserwowano wzrost jonów fosforanowych w wodzie od 6% do 187,5% dla stanowisk BP, AD, AŚ, AG, BpW, BpG i UŁ. Jednakże maksymalne średnie stężenie tych substancji w 48

wodzie nie przekraczały wartości 0,25 mg. Wzrost wartości fosforanów w wodzie mógł być wywołany zabiegiem bagrowania zbiorników wodnych. W celu utrzymania dobrego stanu wód wprowadzono we współpracy z Poslkim Związkiem Wędkarskim zarybienia głównie gatunkami ryb drapieżnych, jako metody wspomagającej, której celem w dłuższym horyzoncie czasowym (okres 3-5 lat) będzie ograniczenie ryb zooplanktonożernych w zbiornikach przez co wzrośnie biomasa zooplanktonu kontrolującego fitoplankton w zbiornikach. W drugim roku funkcjonowania systemu stwierdzono wzrost liczebności i biomasy ryb drapieżnych co skutkuje wzrostem biomasy zooplanktonu w wodzie. Drapieżne 1,8 1,8 0,3 AG AŚ AD Zooplanktonożerne 0,3 0,0 41,6 Zooplanktonożerne/bentosożerne 27,7 83,1 78,0 Bentosożerne/detrytusożerne 10,2 13,3 21,4 Wszystkożerny 1,5 0,3 18,7 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 Udział [%] w liczebności ryb Drapieżne 18,0 22,2 50,0 AG AŚ AD Zooplanktonożerne 0,0 44,4 75,6 Zooplanktonożerne/bentosożerne 0,0 1,3 10,0 Bentosożerne/detrytusożerne 4,1 18,5 40,0 Wszystkożerny 0,0 0,9 14,8 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 Udział [%] w liczebności ryb Wpływ procesów zarybiania na zmianę struktury troficznej zbiorników w Arturówku. 49

Zastosowany w projekcie innowacyjny system (SSSB) do przejmowania i oczyszczania wód deszczowych np. z ulicy Wycieczkowej, zbudowany z części podziemnej i naziemnej stabilizuje odpływ wody deszczowej ze zlewni miejskiej, minimalizując zagrożenie powodziowe oraz skutecznie eliminuje zawiesinę i substancje biogeniczne, ograniczając tym samym proces postępującej eutrofizacji rekreacyjnych zbiorników wodnych. System ten usuwa 90,0% zawiesiny, 75,9% azotu całkowitego (TN), 76,4% fosforu całkowitego (TP) oraz od 47,5% do 74,2% innych substancji biogenicznych transportowanych wraz z wodami opadowymi z ulicy do rzeki. Równie wysoka skuteczność uzyskano dla pozostałych stanowisk. W roku 2014 przeprowadzono działania mające na celu optymalizację zrealizowanych inwestycji oraz ocenę skuteczności ich działania. W celu utrzymania wysokiej jakości wód zoptymalizowano strukturę troficzną ryb poprzez zwiększanie do 40-45% udziału ryb drapieżnych. Zwiększono strefy roślinności brzegowej w zbiornikach poprzez dodatkowe nasadzenia roślinności wodnej tj.: pałki wąsko- i szerokolistnej, kosaćca żółtego, manny mielec, oczeretu jeziornego, turzycy błotnej, dzióbkowatej i brzegowej, których skuteczność w usuwaniu azotu i fosforu wahała się w zakresie odpowiednio: 2,28-7,42 g i 0,39-1,28 g z każdego metra kwadratowego strefy. Konstrukcja systemu sedymentacyjno biofiltracyjnego do przejmowania i podczyszczania wód deszczowych z ulicy Wycieczkowej stężenie [mg/] 7 6 5 4 3 azot fosfor zawiesina 280 240 200 160 120 stężenie [mg/] 2,1 1,8 1,5 1,2 0,9 azotany fosforany amoniak 2 80 0,6 1 40 0,3 0 1 2 3 4 5 6 etapy oczyszczania wody 0 0,0 1 2 3 4 5 6 etapy oczyszczania wody Wielkośc redukcji związków biogenicznych i zawiesiny przez SSSB transportowanej wodami opadowymi z ulicy Wycieczkowej do rzeki Bzury. 50

Działanie A3.5 Badanie percepcji społecznej W ramach zadania A3.5 (konsultacje społeczne) wyniki ankiet przeprowadzonych w okresie wakacyjnym w roku 2010 mające na celu określenie nastawienia lokalnej społeczności do jakości wód zbiorników Arturówek oraz działań realizowanych w ramach projektu przedstawiono w formie trzyczęściowego raportu pt.: Badanie percepcji społecznej, zadowolenia i nastawienia do realizowanego projektu i umieszczono na stronie internetowej projektu. Badania terenowe dotyczące realizacji ankiet, ukierunkowanych na ocenę postrzegania społecznego w zakresie realizacji projektu, przeprowadzono w sierpniu 2010 roku (w pierwszym roku realizacji projektu, przed rozpoczęciem prac inwestycyjnych) (Załącznik 7.2.13.1), w kwietniu 2013 roku (w trzecim roku realizacji projketu, w trakcie trwania prac rekultywacyjnych) (Załącznik 7.2.13.2) oraz w trakcie Międzynarodowego Festiwalu Piknikowego, który odbył się w dniach 16-17 maja 2015 r. (w ostatnim roku projektu, dwa lata po zakończeniu prac inwestycyjnych) w Arturówku (Załącznik 7.2.13.3), wśród osób przebywających w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników wodnych oraz miejsc do nich przyległych, na których zrealizowano prace inwestycyjne. Realizacja badań percepcji społecznej działań podjętych w ramach projektu EH-REK Analiza porównawcza wyników ankiet z trzech etapów realizacji badań wykazała, że po zmniejszeniu liczby osób zadowolonych z dostępności kąpielisk na stawach w II etapie badań (5% zadowolonych respondentów) w stosunku do I etapu (12% zadowolonych respondentów), odnotowano znaczny wzrost takich osób do 23% w III etapie badań. Nastąpił także spadek liczby respondentów niezadowolonych z dostępności kąpieliskach na stawach w Łodzi w stosunku do I etapu badania (spadek z 57% do 25%). Liczba respondentów wskazujących na małą atrakcyjność obszarów zielonych lub kąpielisk w każdym kolejnym etapie badań maleje, począwszy od 67% w I etapie do 38% w III etapie (II etap 54%), co można powiązać z pozytywną rolą jaką pełnią rozwiązania wdrażane przez projekt EH-REK dla podniesienia zadowolenia z takich miejsc w Łodzi. W badaniu przeprowadzonym w 2015 roku, wzrosła liczba respondentów uważających, że nastąpiło zwiększenie liczby osób odwiedzających Arturówek w sezonie letnim (34% w I etapie, 43% w II etapie, 51% w III etapie). Wyniki ankiet pokazały wzrost liczby respondentów uważających czystość wody w kąpielisku za dobrą z zaledwie 2-3% w I i II etapie badań do 42% w etapie trzecim. Stan zdecydowanie zły wskazywany jest przez zaledwie 13% respondentów, a nie jak w latach poprzednich przez 68% i 59%. 51

Analiza ankiet wykazała, że w trakcie realizacji projektu EH-REK wzrosła liczba osób zaznajomionych z projektem, z 20% w pierwszym etapie do 64% w trzecim etapie (40% w drugim etapie). Osoby znające stronę internetową stanowiły 30% badanej grupy (zmiana z 3% w pierwszym i drugim etapie). W stosunku do wcześniejszych lat badań zwiększył się udział osób (64%) postrzegających poprawę jakości wody w zbiorniku za najważniejszą korzyść płynąca z projektu EH-REK (48% w II etapie, 53% w I etapie). Przeprowadzone w ramach projektu badania ankietowe pokazały, że realizowany w Łodzi na terenie Arturówka projekt, którego celem była demonstracja metod i technik umożliwiających redukcję zanieczyszczeń transportowanych z terenu miasta do rzeki i zbiorników wodnych wykorzystywanych rekreacyjnie, może pozytywnie wpływać na postrzeganie przez mieszkańców obszarów zielonych i kąpielisk na stawach w Łodzi. Wyniki badań wykazują rosnące zadowolenie z dostępności i atrakcyjności tychże obszarów w Łodzi. Zwiększenie udziału osób oceniających czystość wody w kąpielisku Arturówek za dobrą oraz wzrost liczby respondentów mówiących o zwiększeniu liczby osób odwiedzających Arturówek w sezonie letnim w porównaniu z latami ubiegłymi, świadczy o skuteczności działań realizowanych w ramach projektu. Dodatkowo, wśród respondentów, wzrosła rozpoznawalność projektu i realizowanych w ramach niego inwestycji mających na celu poprawę jakości wody. Korzystny wpływ działań prowadzonych w ramach projektu EH-REK, dostrzegany przez respondentów, umożliwia zmianę nastawienia mieszkańców do obszarów zielonych i kąpielisk. Tym samym może kształtować pozytywny stosunek do realizowanego projektu i podejmowanych w nim działań. Expected results Planned Done Bieżąca informacja na temat stanu jakości wody w zbiornikach i jej wahań oraz zmian długoterminowych - - (baza danych na stronie internetowej projektu) Indicators of Progress Planned Done Coroczne tabelaryczne i/lub graficzne zestawienie wyników monitoringu. 6 szt 6 szt Coroczne raporty w postaci prac magisterskich (min. 1 sztuka rocznie). 6 szt 8 szt Ankiety, 3 komplety 3 komplety Graficzne i/lub tabelaryczne zestawienie wyników ankiet (na początku, w środku i na zakończenie projektu) obrazujące nastawienie społeczeństwa do realizowanych działań 3 komplety 3 komplety Bazę danych obejmującą elementy hydrologiczne, fizyko-chemiczne, biologiczne i toksykologiczne wybranych parametrów jakości wody, która w okrsie trwania projektu na bieżąco była uzupełniana i służyła do gromadzenia wyników badań i oceny efektywności systemu modelowego jest obecnie wykorzystywana do publikacji naukowych. Ze względu na ten fakt oraz brak zgody na publikwoanie wyników nie może być ona w całości udostępniona. Do raportu przekazana jest baza danych oparta na wartościach średnich z poszczególnych stanowisk. Część wyników dostępna jest w postaci wykresów corocznych raportach z realizacji prac monitoringowych. 52

5.1.4. Action 4. Przygotowanie podręcznika/instrukcji zarządzania systemem modelowym (demonstracyjnym) rekultywacji ekohydrologicznej na obszarach zurbanizowanych W ramach zadania opracowano we współpracy z Fundacją Sendzimira podręcznik pt.: Woda w mieście w wersji polskiej i angielskiej. Podręcznik dotyczy możliwości zastosowań rozwiązań ekologicznych (nature-based solutions) w zakresie zasobów wodnych dla zrównoważonego rozwoju miast. Podręcznik wydrukowano w ilości 1000 egzemplarzy. Jest on również dostępny na stronie projektu w wersji polsko- i anglojęzycznej. Dystrybucja odbyła się w trakcie targów POLEKO 2014. Podręcznik rozesłano również do najważniejszych instytucji w kraju odpowiedzialnych za zarządzenie zasobami wodnymi. Podręcznik posłużył również do przeprowadzenia szkoleń dla decydentów i trenerów przeprowadzanych przez beneficjentów projektu w Arturówku w okresie 16-29 maja wśród uczestników warsztatów. W roku 2015 z uwagi na duże zaintresowanie publikacją, głównie z instytucji zagranicznych, w tym UNESCO, przygotowano i wykonano wydruk 500 szt. podręcznika w wersji anglojęzycznej. Jest on dystrybuowany przez UŁ, Fundację Sendzimira oraz UNESCO. Zadanie to realizowane było przez beneficjenta koordynującego projekt LIFE+ - Uniwersytet Łódzki. Expected results Planned Done Publikacja podręcznika/instrukcji 1 szt 1 szt Indicators of Progress Planned Done Publikacja podręcznika/instrukcji 50 str,1000 egz 72 str,1500 egz 53

5.1.5. Action 5. Opracowanie i realizacja programu szkoleń Działanie A5.1 Opracowanie programu szkoleń dostosowanych do potrzeb i poziomu poszczególnych grup docelowych Do końca III kwartału 2012 roku opracowano program szkoleń dostosowany do potrzeb i poziomu poszczególnych grup docelowych (Załacznik 7.2.14). Program zamieszczono na stronie internetowej projektu. W ramach projektu przeprowadzono szkolenia dla 6 grup docelowych: Szkolenia dla nauczycieli i trenerów Szkolenia dla uczniów szkół podstawowych, licealnych i gimnazjalnych Szkolenia dla studentów wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŁ Szkolenia dla studentów/stażystów międzynarodowych Szkolenia dla członków Learning Alliance w Łodzi oraz dla pracowników WIOŚ, RZGW, administracji miast Szkolenia dla lokalnej społeczności W trakcie trwania projektu w latach 2010-2015 realizowano na bieżąco szkolenia dla studentów wydziału BiOŚ UŁ, studentów/stażystów międzynarodowych oraz lokalnej społeczności, głównie w czasie organizowanych imprez i uroczystości o charakterze sportowym i wypoczynkowym. W pierwszej połowie 2015 roku na bazie osiągniętych rezultatów projektów przygotowano jedek kompleksowy pakiet szkoleniowe zawierający (Załacznik 7.2.16): notatnik zawierający również wydrukowane materiały prezentowane podczas szkoleń w formie multimedialnej (3 prezentacje) program szkoleń książka pt.: Analiza zagrożeń i szans podręcznik pt.: Woda w mieście opracowanie pt. System wspierania decyzji w zarządzaniu ekosystemami wodnymiw obszarach zurbanizowanych opracowanie pt.: Koncepcja rekultywacji zbiorników stawy Jana i stawy Stefańskiego w Łodzi dwie broszury informacyjne o pracach inwestycyjnych zrealizowanych w ramach projektu oraz uzyskanych wynikach ulotkę na temat wpływu dokarmiania ptactwa wodnego na stan jakości wód film pt.: Woda w mieście z realizacji projektu gadżety promujące projekt krówki, jojo, kredki dla dzieci oraz notesy certyfikat uczestnictwa w projekcie dodatkowo grupy nauczycieli i uczniów otrzymały materiały szkoleniowe w postaci ćwiczeń z zadaniami osobno dla szkół podstawowych adresowanych do uczniów klas IV-VI oraz szkół ponadpodstawowych (gimnazja i licea). 54

Działania A5.2-A5.6 Przeprowadzenie szkoleń dla grup docelowych Szkolenia dla studentów wydziału BiOŚ UŁ (Załącznik 7.2.15.4), studentów/stażystów międzynarodowych (Załącznik 7.2.15.5) prowadzone były w ramach działań dydaktycznych (realizacja prac magisterskich, zajęć w terenie, wykładów i ćwiczeń) przez pracowników Katedry Ekologii Stosowanej UŁ (koordynatora projektu. W tym okresie przeprowadzono następujące szkolenia: lp forma zajęć data miejsce kierunek liczba osób 1. ćwiczenia terenowe (4h) 12.04.2011 UŁ Biologia środowiskowa 22 2. Ćwiczenia 10h (cykl 5 zajęć) 18.10.2011- UŁ ERASMUS/MUNDUS 12 10.01.2012 Ecyhydrology 3. Wykład 2h 12.03.2012 UŁ Biotechnologia 27 4. Ćwiczenia terenowe 5.11.2012 WSSM hotelarstwo 6 5. wykład (2h) 21.11.2012 UŁ Ochrona środowiska 20 6. Ćwiczenia 5h 22.11.2012 Poznań Ochrona środowiska 19 ERASMUS/MUNDUS 7. wykład (2h) 14.03.2013 UŁ Biotechnologie ekologiczne 9 8. Ćwiczenia terenowe 14.05.2013 UŁ ERASMUS/MUNDUS 5 Ecohydrology 9. Ćwiczenia terenowe 2h 15.04.2013 UŁ Ochrona środowiska 28 10. Ćwiczenia terenowe 2h 15.04.2013 UŁ Ochrona środowiska 21 11. Ćwiczenia terenowe 2h 14.05.2013 UŁ chemia 20 12. Ćwiczenia 5h 10.10.2013 Poznań Ochrona środowiska 9 13. Ćwiczenia 10.10.2013 Poznań ERASMUS/MUNDUS 13 14. Ćwiczenia terenowe 6h 12.11.2013 UŁ ERASMUS/MUNDUS 13 Ecohydrology 15. Ćwiczenia terenowe 6h 19.11.2013 UŁ ERASMUS/MUNDUS 13 Ecohydrology 16. Ćwiczenia terenowe 6h 26.11.2013 UŁ ERASMUS/MUNDUS 13 Ecohydrology 17. Wykład 2h 27.11.2013 UŁ Ochrona środowiska 4 18. Wykład 2h 13.03.2014 UŁ Ochrona środowiska 9 19. Ćwiczenia terenowe 13.05.2014 UŁ Chemia z biologią 18 20. Ćwiczenia terenowe 12.05.2014 UŁ Ochrona środowiska 8 21. Ćwiczenia terenowe 12.05.2014 UŁ Ochrona środowiska 30 22. Wykład 2h 19.05.2014 UŁ Biotechnologia 19 23. Ćwiczenia terenowe 27.05.2014 UŁ ERASMUS/MUNDUS 6 Ecohydrology 24. Ćwiczenia 5h 15.10.2014 Poznań Ochrona środowiska 8 25. Ćwiczenia 6h 15.10.2014 Poznań ERASMUS/MUNDUS 21 Ecohydrology 26. Ćwiczenia terenowe 4h 21.10.2014 UŁ ERASMUS/MUNDUS 19 Ecohydrology 27. Ćwiczenia terenowe 4h 21.10.2014 UŁ ERASMUS/MUNDUS 20 Ecohydrology 28. Ćwiczenia terenowe 2h 3.11.2014 UŁ Biologia środowiskowa 18 29. Ćwiczenia terenowe 3h 5.11.2014 UŁ Ochrona środowiska 8 30. Ćwiczenia terenowe 9h 18.11.2014 UŁ Ochrona środowiska 8 25.11.2014 31. Wykład 2h 28.11.2014 ERCE hydrologia 28 32. Ćwiczenia 28.10.2015 Poznań Ochrona środowiska 12 33. Ćwiczenia 28.10.2015 Poznań ERASMUS/MUNDUS 14 55

Poniżej zaprezentowano zdjęcia wybranych grup szkolnych biorących udział w realizowanych warsztatach. Warsztaty szkoleniowe dla uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych 56

W dniach 18-26 maja 2015 roku w godzinach 9:00-13.30 przeprowadzone zostały warsztaty dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i licealnych. Zajęcia szkolne dla dzieci i młodzieży składały się z trzech poniższych modułów i trwały łącznie 2,5 godziny: warsztaty, podczas których uczestnicy zapoznawali się z najważniejszymi zagadnieniami dotyczącymi ochrony zbiorników wodnych w obszarach miejskich, źródeł i rodzajów zanieczyszczeń oraz ochrony i rekultywacji zbiorników (czas trwania zajęć: 45 min.), wycieczka terenowa w obszarze realizacji projektu, podczas której uczniowie zobaczyli jak w terenie wyglądają i w jaki sposób funkcjonują zastosowane przez naukowców innowacyjne rozwiązania ograniczające dopływ zanieczyszczeń do ekosystemów wodnych (czas trwania zajęć: 45 min.), liczne atrakcje, które pokażą jak ważne dla mieszkańców miast są obszary zielone (zabawy na świeżym powietrzu m.in. dmuchane zjeżdżalnie, zabawy integracyjne, a dla starszej młodzieży konkursy celności z wykorzystaniem paintballa i ognisko z pieczeniem kiełbasek) (czas trwania zajęć: 60 min.). Szkolenia te odbyły się w Łodzi na terenie ośrodka wypoczynkowo-hotelowego Prząsniczka (ul. Studencka 20/24) mieszczącego się w Arturówku, który jest również obszarem demonstracyjnym realizowanego projektu EH-REK. Szkolenia realizowane były w poniższych dniach i godzinach: 18-22 maja szkolenia dla uczniów szkół podstawowych (klas 4-6) w godzinach: I grupa 9:00-11:30, II grupa 10:00-12:30, III grupa 11:00-13:30. 25-26 maja szkolenia dla uczniów szkół ponadpodstawowych w godzinach: I grupa 9:00-11:30, II grupa 10:00-12:30, III grupa 11:00-13:30. Warsztaty szkoleniowe dla nauczycieli i trenerów 57

Ponadto, w dniu 27 maja w godzinach 9:00-16.00 przeprowadzone zostały warsztaty dla nauczycieli i trenerów, których celem było pogłębianie wiedzy w zakresie ochrony i rekultywacji zbiorników wodnych w obszarach zurbanizowanych w oparciu o rezultaty projektu LIFE+. Omówione i udostępnione zostały również przygotowane materiały edukacyjne związane z projektem, których wykorzystanie może urozmaicić i zwiększyć atrakcyjność w pracy z uczniami w ramach zajęć z przyrody i ochrony środowiska, wzmacniając tym samym proces nauczania. W dniach 28-29 maja w godzinach 9:00-16.00 przeprowadzone zostały szkolenia adresowane do pracowników administracji publicznej, instytucji kontrolujących stan jakości środowiska oraz decydentów i członków grupy Learning Alliance Łódź. Celem szkoleń była prezentacja wyników projektu w zakresie stosowania innowacyjnych rozwiązań ekohydrologicznych dla poprawy jakości wody w małych, miejskich zbiornikach retencyjnych, w tym wykorzystanie opracowanego w ramach projektu matematycznego modelu obliczeniowego w systemie decyzyjnym. W trakcie szkoleń podejmowane będą również tematy związane z możliwością wykorzystywania i zagospodarowywania wód opadowych w mieście oraz zaprezentowane zostaną zastosowane w projekcie demonstracyjne rozwiązania środowiskowe funkcjonujące obecnie w Arturówku. Warsztaty szkoleniowe dla pracowników administracji publicznej i decydentów Udział w zajęciach był bezpłatny. Łącznie w szkoleniu uczestniczyło: 321 uczniów szkół podstawowych w 15 grupach, 169 uczniów szkół ponadpodstawowych w 6 grupach (Załącznik 7.2.15.3), 40 nauczycieli (Załącznik 7.2.15.2) i ponad 30 pracowników administracji publicznej oraz decydentów (Załącznik 7.2.15.1). Zrealizowane szkolenia i pokazy cieszyły się dużym zainteresowaniem o czym świadczą liczne podziękowania kierowane w stronę projektu realizowanego przez Uniwersytet Łódzki oraz liczne zapytania dotyczące możliwości kontynuowania realizowanych szkoleń w celu poszerzania wiedzy z zakresu zarządzania ekosystemami wodnymi w obszarach 58

zurbanizowanych oraz pogłębiania świadomości społecznej w zakresie zagrożeń dla wód miejskich jakie niesie człowiek. Podziękowania od jednej ze szkół biorących udział w warsztatach dla realizatorów szkoleń organizowanych w Arturówku w ramach projektu EH-REK 59

Działania A5.7 Prowadzenie szkoleń i działań promujących projekt dla lokalnej społeczności (min. 5 spotkań, min. 200 osób) W ramach różnych akcji sportowych i imprez rekreacyjnych organizowanych w obszarze demonstracyjnym projektu w Arturówku, realizowane były zadania szkoleniowe dla lokalnej społeczności polegające na informowaniu o działaniach podejmowanych w ramach projektu dla utrzymania dobrego stanu wód w zbiornikach rekreacyjnych. W ramach tych spotkań prowadzono również rozmowy zwiększające świadomość obywateli w zakresie wpływu człowieka na stan jakości wód, szczególnie w obszarach zurbanizowanych. Prezentowano wyniki i osiągnięcia projektu, rozdawano materiały informacyjne i gadżety. W okresie trwania projektu przeprowadzono następujące działania w ramach tego zadania: lp Rodzaj imprezy data miejsce opis liczba uczestników 1. XVII Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki w Łodzi 18.04.2012 Arturówek lista 23 2. XXVIII Bieg Sylwestrowy 31.12.2012 Arturówek lista 811 3. XXVI Turystyczny Marsz na Orientację "Orientuj się i Licz" 19.10.2013 Arturówek open ok. 400 4. XXIX Bieg Sylwestrowy 31.12.2013 Arturówek lista 903 5. 6. XXXIII Mistrzostwa Szkół Województwa Łódzkiego w Biegu na Orientację Dzień Otwarty Funduszy Europejskich 5.04.2014 Arturówek open ok. 300 11.05.2014 Arturówek lista 28 7. XXX Bieg Sylwestrowy 31.12.2014 Arturówek lista 1018 8. XXXI Bieg Sylwestrowy 31.12.2015 Arturówek lista 981 9. 10. Łódzkiego Międzynarodowego Festiwalu Piknikowego Łódzkiego Międzynarodowego Festiwalu Piknikowego 16/17.05.2015 Arturówek open ok. 1500 19.09.2015 Arturówek open ok. 300 W ramach tych działań przeprowadzono około 10 spotkań z lokalną społecznością, w ramach których podjęto działania związane z upowszechnieniem informacji na temat projektu i jego rezultatów wśród ponad 5 tysięcy uczestników (Załącznik 7.1.15.7). Jednym z tych wydarzeń było spotkanie szkoleniowe dnia 18 kwietnia 2012 r. w godzinach 9:00-11:30, w ramch którego przeprowadzono wycieczkę fakultatywną pn. Arturówek wczoraj, dziś i jutro, czyli Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich w ramach XVII Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki w Łodzi. 60

Wycieczka fakultatywna pn. Arturówek wczoraj, dziś i jutro, czyli Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich zrealizowana w ramach XVII Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki w Łodzi. W wycieczce uczestniczyły 23 osoby. Podczas spaceru wzdłuż zbiorników Arturówek i rzeki Bzury zaprezentowano uczestnikom wycieczki plan działań inwestycyjnych projektu oraz przybliżono charakter inwestycji i oczekiwane rezultaty. Uczestnikom wycieczki rozdano materiały informacyjne i promocyjne. Wycieczka zrealizowana była przez pracownika Katedry Ekologii Stosowanej UŁ dr. Tomasza Jurczaka. Działanie to wpisuje się w szeroko rozumiany program szkoleniowy adresowany dla lokalnej społeczności, czyli grupy osób blisko związanej z obszarem demonstracyjnym projektu ze względu na miejsce zamieszkania lub częsty pobyt rekreacyjny w miejscu realizacji projektu. Społeczność lokalna jest grupą osób najbardziej zainteresowana dobrym stanem jakości wód ze względu na częste korzystanie z możliwości rekreacyjnych zbiorników w Arturówku, a tym samym wykorzystująca w pełni zastosowane w ramach projektu rozwiązania systemowe. Lokalna społeczność okazała się grupą najbardziej zainteresowania realizacja projektu i uzyskanymi wynikami. W związku z powyżsym utworzno w ramach projekt dodatkową grupę szkoleniową, do której adresowano działania związane z upowszechnianiem informacji na temat tego projektu. Innym tego typu wydarzeniem był zorganizowany w Arturókwu w dniach 16-17 maja 2015 r. piknik ekologiczny w ramach Łódzkiego Międzynarodowego Festiwalu Piknikowego 2015, w ramach którego odwiedzający Arturówek mieszkańcy Łodzi mogli zapoznać się m.in. z zastosowanymi w projekcie rozwiązaniami zastosowanymi w Arturówku ograniczającymi dopływ zanieczyszczeń oraz wynikami projektu, a także uzyskali wszelkie informacje na temat działań realizowanych w ramach projektu LIFE+. Dodatkowo, w ramach działań szkoleniowych podjęto decyzje o wyprodukowaniu materiałów promujących program LIFE+ i działania zrealizowane w ramach projektu EH-REK. Wytworzono balon dmuchany z logotypami beneficjentów projektu, który ustawiany był przy stoisku podczas festiwalu piknikowego oraz każdego dnia w trakcie realizowanych szkoleń. Ponadto wytworzono gadżety tj.: jojo, kredki, notesiki z logotypami beneficjentów projektu oraz cukierki typu krówki które rozdawano podczas działań promocyjnych i szkoleniowych. Stworzono również makietę odwzorowującą powstały w ramach projektu sekwencyjny system sedymentacyjno-biofiltracyjny zintegrowany z systemem podziemnych osadników i separatorów do przejmowania wód burzowych. Pokazy demonstrowane przy użyciu makiety przedstawiały zasadę działania systemu, a sama makieta była jednym z najciekawszych punktów szkoleń, cieszącym się dużym zainteresowaniem wśród uczestników. 61

Piknik ekologiczny projektu EH-REK w ramach Łódzkiego Międzynarodowego Festiwalu Piknikowego 2015, Łódź (Arturówek). Materiały promocyjne wytworzone w ramach projektu EH-REK na potrzeby szkoleń 62

Ponadto, od roku 2012 projekt EH-REK włączył się w realizację działań szkoleniowych poprzez współdział jako jeden z organizatorów dużej imprezy, która każdego roku organizowana jest w Arturówku. Tym wydarzeniem był Bieg Sylwestrowy przprowadzany corocznie ostatniego dnia roku w Arturówku. Działania informacyjne realizowane były w ramach tego wydarzenia z wykorzystaniem stoiska oraz poprzez bezpośredni kontakt z uczetnikami spotkania. Uczestnikom biegów wręczane były materiały informacyjne na temat projektu i działań podejmowanych w Arturówku. Osobom zainteresowanym demonstrowano na stoisku zasadę funkcjonowania opracowanych w ramach projektu systemów poprawiających jakość wód dzięki przygotowanemu makietowemu modelowi tych rozwiązań. Expected results Planned Done Opracownie pakietów szkoleniowo-dydaktycznych 7 pakietów 1 pakiet Indicators of Progress Planned Done Przeprowadzenie szkoleń dla szkół 20 grup 20 grup 490 os Przeprowadzenie szkoleń dla nauczycieli 2 grupy 3 grupy 55 os Przeprowadzenie szkoleń dla studentów wydziału BiOŚ 20 grup 22 grupy Przeprowadzenie szkoleń dla studentów zagranicznych 10 osób 12 grup Przeprowadzenie szkoleń w ramach kursów międzynarodowych 2 kursy 2 kursy Przeprowadzenie szkoleń dla administracji publicznej i 3 szkolenia 3 grupy 48 os decydentów oraz grupy Learning Alliance Przeprowadzenie szkoleń dla lokalnej społeczności min. 5 szkoleń min. 200 osób 10 grup >5000 osób 63

5.1.6. Action 6. Opracowanie ramowej strategii rekultywacji zbiorników i rzek Łódzkich Działanie A6.1 Zebranie i uporządkowanie istniejącej informacji na temat konieczności rekultywacji inny zbiorników i rzek na terenie miasta Łodzi; W latach 2010-2012 prowadzono rozmowy z przedstawicielami Miasta Łódź w zakresie zebrania i uporządkowania informacji na temat konieczności rekultywacji innych zbiorników miejskich. W tym okresie odbyto spotkania z Prezydentem Miasta, Dyrekcją Wydziału Ochrony Środowiska w UMŁ, Dyrekcją Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Łodzi oraz urzędnikami, planistami, instytucjami kontrolującymi stan środowiska wodnego łódzkich rzek i zbiorników rekreacyjnych oraz osobami zainteresowanymi rekultywacja zbiorników. W latach 2013-2014 w ramach zadań projektowych monitoringiem objęto dwa inne zbiorniki rekreacyjne w Łodzi: Stawy Jana i Stawy Stefańskiego, charakteryzujące się postępującą degradacją objawiającą się podobnie jak zbiorniki Arturówek corocznie pojawiającymi się symptomami eutrofizacji w postaci występujących zakwitów sinicowych. Badaniami objęto wody zbiorników jak i rzek, na których są one utworzone. Badania realizowane były raz w miesiącu i obejmowały analizę podstawowych parametrów fizycznych, chemicznych, hydrologicznych, biologicznych i toksykologicznych wody. W 2014 zakończono realizację zadania, którego wynikiem było przygotowanie raportu w postaci pracy magisterskiej pt.: Analiza porównawcza zbiorników Stawy Jana i Stawy Stefańskiego pod kątem ich rekultywacji autorstwa Rafała Tarki (Załącznik 7.2.12.5). Praca dostępna jest na stronie internetowej projektu. Dodatkowo, w oparciu o prowadzony monitoring, stworzona została baza danych z obu akwenów. Praca zawiera informacje na temat stanu środowiska wodnego powyższych zbiorników rekreacyjnych. Opracowanie to stanowiło materiał wyjściowy do przygotowania koncepcji rekultywacji innych zbiorników miejskich (A6.3) oraz systemu wspierania decyzji (A6.2). Ponadto podjęto rozmowy z UML dotyczących wdrożenia zaproponowanej w ramach projektu EH-REK strategii rekultywacji innych zbiorników rekreacyjnych w Łodzi. Dnia 24 kwietnia 2014 roku miało miejsce spotkanie uczestników projektu z Panem Prezydentem Krzysztofem Piątkowskim, którego celem było przedstawienie wstępnych wyników uzyskanych w ramach ekohydrologicznej rekultywacji zbiorników w Arturówku oraz podjęcie działań zmierzających do poprawy jakości wód w Stawach Jana i Stefańskiego w Łodzi. W spotkaniu z Panem Prezydentem uczestniczyli Pani Luiza Staszczak-Gąsiorek Dyrektor Departamentu Spraw Społecznych UMŁ, Pan Radosław Podogrocki Dyrektor MOSiR, Prof. dr bab. Maciej Zalewski koordynator projektu LIFE+ i dr Tomasz Jurczak. Podczas spotkania Prof. Maciej Zalewski i Tomasz Jurczak (przedstawiciele UŁ) zaprezentowali koncepcje rekultywacji Stawów Stefańskiego w Łodzi. Władze Miasta poinformowały, iż jeszcze w tym roku zrealizowane zostanie zadanie dotyczące rekultywacji zbiornika Stawy Jana obejmujące ekohydrologiczne rozwiązania testowane obecnie w Arturówku oraz zapewnili oni, iż podjęte zostaną działania zmierzające do przewrócenie zbiornikowi Stawy Stefańskiego funkcji rekreacyjnej dla mieszkańców Łodzi, Rzgowa, Ksawerowa czy Pabianic. Deklaracja te został również zaprezentowana w realizowanym materiale filmowym pt. Woda w mieście (Załacznik 7.3.3.8.3). Miejski Ośrodek Spotu i Rekreacji podjął działania zmierzające do pozyskania środków na realizację zadań poza projektowych związanych z rekultywacją jednego ze zbiorników wodnych, dla którego opracowano strategie rekultywacji. W roku 2014 przeprowadzono działania odmuleniowe na zbiorniku Stawy Jana, a pod koniec 2015 roku zrealizowano inwestycję polegającą na konstrukcji systemu sedymentacyjno-biofiltracyjnego na wlocie rzeki Olechówki do zbiornika Stawy Jana w celu ograniczenia dopływu zanieczyszczeń odpowiedzialnych za powstawanie zakwitów sinicowych w zbiorniku. W roku 2016 UŁ 64

prowadzić będzie badania monitoringowe mające na celu określenie skuteczności podjętych działań w celu utrzymania dobrego stanu wód w tym zbiorniku. Działanie A6.2 Opracowanie Systemu Wspierania Decyzji w działaniach rekultywacyjnych na terenie miasta Łodzi; Działanie związane z opracowaniem systemu wspierania decyzji w działaniach rekultywacyjnych na terenie miasta Łodzi zrealizowano wykorzystując opracowany w ramach zadania A1 model matematyczny służący jako narzędzie do zarządzana ekosystemami wodnymi w obszarach zurbanizowanych W ramach zadania przygotowane zostało w formie książkowej opracowanie dotyczące systemu wspierania decyzji (Załacznik 7.3.3.7.4). Celem opracowania jest pomoc w podejmowaniu decyzji przy zintegrowanym zarządzaniu i rekultywacji małych zbiorników miejskich w oparciu o zasady ekohydrologii. Podstawowym celem wspieranych działań jest poprawa jakości wód i ograniczenie występowania zakwitów sinicowych, co umożliwia rekreacyjne korzystanie ze zbiorników. Kluczowym elementem systemu wspierania decyzji jest model obliczeniowy EH-REK v1.0, który pozwala ocenić zagrożenie wystąpienia zakwitu sinicowego w małym zbiorniku miejskim oraz wskazuje działania pozwalające na jego zmniejszenie. Przedstawiony model obliczeniowy jest przystępnym narzędziem analitycznym. Jego podstawą jest bilans związków biogenicznych doprowadzanych punktowo ze zlewni miejskich, na podstawie parametrów mierzonych przy ich ujściu do zbiornika. Dzięki ograniczonej liczbie wymaganych danych wejściowych i możliwości przyjmowania przybliżonych oszacowań, model pozwala dokonać szybkiej analizy stanu zbiornika bez konieczności wykonywania specjalistycznych analiz, pozyskiwania danych przestrzennych lub wieloletnich, czy korzystania z pomocy specjalistów. Stąd mamy nadzieję, że model EH-REK będzie przydatny w praktycznej eksploatacji małych zbiorników miejskich. Model jest dostępny na stronie projektu. Katalog rozwiązań proponowanych zarówno w tym opracowaniu jak i w samym modelu jest opracowany w oparciu o koncepcję ekohydrologii i innowacyjne rozwiązania przetestowane w ramach projektu. 65

Działanie A6.3 Opracowanie ramowej strategii rekultywacji innych ekosystemów wodnych w Łodzi Ograniczona dostępność miejsc rekreacyjnych w Łodzi powoduje, iż obszary takie jak Arturówek są miejscem cennym dla jej mieszkańców. Dobrej jakości woda jest więc priorytetem w zarządzaniu, wykorzystaniu i prawidłowym funkcjonowaniu tych ekosystemów. Wiedza i doświadczenie pozyskane w ramach realizowanego projektu zostały wykorzystane do opracowania koncepcji rekultywacji innych zbiorników rekreacyjnych (Załacznik 7.3.3.7.5), stanowiących elementy Błękitno-Zielonej Sieci Łodzi. Ze względu na ich znaczenie, szczegółową koncepcją objęto zbiorniki Stawy Jana i Stawy Stefańskiego, które podobnie jak zbiorniki Arturówek, są miejscem wypoczynku i aktywności fizycznej wielu Łodzian. Ich stosunkowo mała pojemność i długi czas retencji wody sprzyjają powstawaniu zakwitów sinic, które są obserwowane na tych zbiornikach już od kilku lat. W ramach realizacji zadania wykonano wydruk 100 sztuk opracowania pt.: Koncepcja rekultywacji Stawów Stefańskiego i Stawów Jana w Łodzi. Opracowanie to zostało rozdystrybuowane bezpłatnie wśród uczestników szkolenia oraz instytucji zarządzających ekosystemami wodnymi w Łodzi. Celem koncepcyjnego opracowania było zwrócenie uwagi na problemy stanowiące zagrożenie dla funkcjonowania obu akwenów oraz zaproponowanie działań ochronnych (ograniczających dopływ zanieczyszczeń) i rekultywacyjnych (przywracających naturalny charakter ekosystemów) poprawiających jakość wody. Ponadto zaproponowano działania wspomagające długotrwałe utrzymanie osiągniętych efektów. Na podstawie tego opracownia możliwe est dalsze wykoanie koncepcji technicznej oraz podjęcie działań związanych z zaprojketowaniem i realziacją wymienionych w opracowniu rozwiązań ograniczających dopływ zanieczysczeń do zbiorników i działań wspomagających utrzymanie dobrego stanu wód. Koncepcja rekultywacji stawów Stefańskiego i Stawa Jana w Łodzi oraz System wspierania decyzji w rekultywacji małych zbiorników wodnych opracownie projektowe zrealizowane w ramach zadania A6. 66

Expected results Planned Done System wspierana decyzji w działaniach rekultywacyjnych na terenie miasta 1 opracownie 1 opracownie Ramowa strategia rekultywacji innych ekosystemów wodnych w Łodzi 1 opracownie 1 opracownie Indicators of Progress Planned Done Rozpowszechnienie systemu wspierania decyzji wśród 100 interesariuszy na poziome miasta, narodowym i interesariuszy międzynarodowym Rozpowszechnienie ramowej strategii rekultywacji innych ekosystemów wodnych w Łodzi wśród interesariuszy w Łodzi i regionie 50 interesariuszy 67

5.2 Dissemination actions 5.2.1 Objectives Celem zadania było podjęcie działań mających na celu informowanie na temat założeń projektu EH-REK, a w dalszej kolejności postępu realizowanych prac i uzyskiwanych wyników. Działania skierowane były do poniższych grup docelowych: - lokalna społeczność odwiedzająca obszar realizacji projektu (głównie mieszkańcy miasta Łodzi i okolic); - sportowcy i osoby czynny fizycznie korzystające z infrastruktury mieszczącej się w obszarze realizacji projektu oarz bioraących udział w imprezach realziowanych na tym terenie - ogółu społeczeństwa poprzez media za pośrednictwem prasy, radia, telewizji i internetu - środowiska naukowego poprzez prezentację wyników projektu na konferencjach seminarioach i publikację w czasopismach i książkach 5.2.2 Dissemination: overview per activity Działanie A8.1 Projekt i realizacja tablic informacyjnych; W ramach zadania A8.1 w trakcie trwania projektu w roku 2010 umieszczono w dwóch budynkach Uniwersytetu Łódzkiego tablice informujące o realizowanym projekcie. Dodatkowo podobne tablice zostały umieszczone w siedzibie dwóch pozostałuych beneficjentów projektu MOSiR w Łodzi oraz Łódzkiej Spółce Infrastrukturalnej Sp. z o.o. W maju 2012 roku przed planowanym rozpoczęciem prac inwestycyjnych umiejscowiono w obszarze realizacji projektu (wjazd do Arturówka) tablicę informacyjną projektu, jego beneficjentach i zastosowanych w nim rozwiązaniach. Dzięki tej lokalizacji osoby odwiedzające Arturówek bezpośrednio miały styczność z informacją dotycząca realizowanego projektu. Montaż tablic informacyjnych projektu EH-REK na wjeździe do Arturówka. Ponadto w roku 2013 w trakcie trwających prac inwestycyjnych zainstalowano trzy tablice informujące o negatywnym wpływie dokarmiania ptactwa wodnego na stan jakości wód. Przeprowadzone w ramach analizy zagrożeń i szans badania wykazały, iż dokarmianie ptactwa 68

wodnego w przypadku tak niewielkich i płytkich zbiorników miejskich jakimi są akweny w Arturówku przy bardzo długim czasie retencji wód stanowią jedno z poważniejszych zagrożeń dopływem zanieczyszczeń. Dodatkowo w trakcie imprez sportowych i rekreacyjnych realizowanych w Arturówku rozwieszano plakaty i rozdawano ulotki informujące o negatywnym wpływie dokarmiania ptactwa wodnego na stan zdrowotny zwierząt oraz stan jakości wód. Podjęte działania nieznacznie, ale ograniczyły dopływ zanieczyszczeń do zbiornika z tego źródła jednakże w celu osiągnięcia długoterminowego rezultaty konieczne podejmowanie dalszych działań informacyjnych oraz zastosowanie regulacji prawnych. Informacje te zostały przekazane użytkownikom rozwiązań w ramach opracowanej Instrukcji eksploatacji. Tablica informująca o negatywnym wpływie dokarmiania ptactwa wodnego na stan jakości wód w zbiornikach rekreacyjnych Po zakończeniu prac inwestycyjnych w obszarze trzech zbiorników rekreacyjnych w Arturówku, górnym odcinku rzeki Bzury oraz dwóch zbiornikach retencyjnych zlokalizowanych na rzece powyżej ulicy Wycieczkowej, zainstalowano łącznie 9 tablic informacyjnyvh opisujących każde ze zrealizowanych rozwiązań w zakresie informacji o rozwiązaniu i funkcji jakie pełnią. Tablice te stanowi element ścieżki edukacyjnej odsyłając osoby zwiedzające do kolejnych rozwiązań. Tablice zamontowane zostały w obszarze realizacji projektu w dniach 16-17 września 2013 roku po zakończeniu prac inwestycyjnych. Wszystkie tablice zostały zaprojektowane przez beneficjenta koordynującego i wykonane na zlecenie. 69

Projekt tablicy informacyjnej dla zadania pn Adaptacja ekohydrologiczna czaszy zbiornika górny Arturówek (Action A2.5) 70

Działanie A8.2 Stworzenie i aktualizacja strony internetowej projektu; W ramach zadania do dnia 30 czerwca 2010 roku została zakupiona domena projektowa www.arturowek.pl oraz utworzona strona internetowa projektu (Załącznik 7.2.1). W ciągu trwania projektu na bieżąco była on aktualizowana w zakresie: - publikacji newsów projektowych - publikacji dokumentów projektowych (raporty, publikacje, artykuły prasowe, materiały informacyjne, materiały szkoleniowe itp.) - publikacji zdjęć z postępu realizacji projektu - zainstalowania i dostępności gry interaktywnej - zainstalowania i dostępności modelu matematycznego Strona zawiera podstawowe informacje o projekcie i miejscu jego realizacji. Znajdują się na niej informacje o beneficjentach projektu oraz instytucjach finansujących projekt. Na stronie na bieżąco uzupełniane są doniesienia prasowe i telewizyjne dotyczące projektu. Z kolei zakładka Realizacja projektu stanowi jego główne rezultaty w aspekcie związanym z identyfikacja zagrożeń, realizowanych wdrożeniach wraz z ich wizualizacją oraz systemie szkoleń. Dodatkowo w ramach tych prac opracowano i wstawiono na stronę grę edukacyjną, która ma pełnić funkcję modelu matematycznego zbiornika i zlewni bezpośredniej Arturówek oraz wykorzystywana może być w działaniach edukacyjnych i szkolenipwych jako materiał demonstracyjny obrazujący zachodzące procesy w ekosystemie wodnym i pokazujący wpływ presji człowieka na jakość wód. Gra stanowić również system modelowy pokazujący w jaki sposób zarządzać środowiskiem wodnym w celu eliminacji zagrożeń i maksymalizacji szans dla poprawy stanu jakości wód i ograniczenia zakwitów sinicowych. Prace związane z przygotowaniem gry edukacyjnej zakończone zostały w IV kwartale 2012 roku i gra jest ogólniedostępna na stronie internetowej projektu. W roku 2013 zgodnie z sugestią Komisji Europejskiej strona projektowa uległa przebudowie oraz uzupełniona została o część anglojęzyczną. Ponadto, współbeneficjenci projektu na swoich stronach internetowych umieścili informacje na temat tego projektu oraz link odsyłający do głównej strony projektu LIFE. 71

Działanie A8.3 Raport w języku niespecjalistycznym; W grudniu 2015 roku w ramach jednego z ostatnich zadań projektu przygotowano raport w języku niespecjalistycznym, tzw. raport laika, który wydrukowano w 500 egzemplarz. Obecnie raporty przekazano beneficjentom projektu, i instytucjom zainteresowanym stanem środowiska wodnego, administracji publicznej, głównie sektora wodnego, a wraz z opracowana w ramach projektu Instrukcją eksploatacji również użytkownikom/władającym nieruchomościami, na których znajdują się zrealizowane w ramach projektu rozwiązania projektowe. Obecnie trwa dalsza dystrybucja raportu. Dokument ten wraz z Instrukcja eksploatacji i Planem komunikacji po zakończeniu projektu są dostępne na stronie internetowej projektu. 72

Działanie A8.4 Działalność medialna W roku 2009, w okresie po uzyskaniu informacji ze strony KE o akceptacji projektu lokalnych mediach pojawiła się informacja radiowa i dwie wzmianki prasowe na temat możliwosci realizacji projektu Ekohydrologicznej rekultywacji zbiorników rekreacyjnych w Arturowku wraz z wzmianką dotyczącą źródła finansowania. Ponadto w pierwszym roku realizacji projektu pojawiły się dodatkowe informacje w postaci artykułu prasowego i programu telewizyjnego dotyczące problemów jakości wody w łódzkich kąpieliskach m.in. w Arturówku oraz dotyczących realizacji projektu EHREK.. W latach 2011-2012, w okresie przed rozpoczęciem prac inwestycyjnych w Arturówku pojawiło się kolejnych 6 materiałów prasowych i 1 materiał telewizyjny z postępu realziji prac projektowych i zabiegach przygotowawczych do działań inwestycyjnych. Dodatkowo w roku 2011 wyemitowany został w regionalnej telewizji (TVP Łódź) dnia 7 września 2011 r. jeden z pięciu odcinków (pt. Strefa Biznesu) filmu Woda najważniejszy dar natury. Z myślą o obecnych i przyszłych pokoleniach", którego część poświecona była na promocję programu LIFE+ i działań informacyjnych w ramach projektu EH-REK. Film zrealizowany został przez Łódzką Spółkę Infrastrukturalna i sfinansowany ze środków własnych Spółki oraz WFOSiGW w Łodzi jako jeden z wniosków, który uzyskał dotację na realizację zadanie konkursowego pn. Edukacja ekologiczna poprzez media. W ramach realizacji projektu EHREK odcinek filmu Strefa Biznesu zapisany i skopiowany na płytach DVD stanowi obecnie materiał promocyjny działań związanych z Ekohydrologiczną rekultywacja zbiorników Arturówek W roku 2013, w okresie realizacji prac inwestycyjnych w Arturówku w ramach projektu LIFE+ oraz bezpośrednio po ich zakończeniu w mediach pojawiły się kolejne doniesienia na temat postępu realizowanych prac projektowych, m.in.: 4 materiały prasowe, 3 materiały telewizyjne i 1 udokumentowane doniesienie radiowe. W latach 2014-2015 w mediach pojawiły się kolejne informacje na temat projektu, w tym 5 wzmianek prasowych (jedna wzmianka na początku roku 2016 dotycząca zakończenia realizacji prac inwestycyjnych na zbiorniku Stawy Jana w Łodzi w oparciu o przygotowaną w ramach projektu EH-REK koncepcję rekultywacji tego akwenu), 1 radiowej, 1 telewizyjnej z dnia 16 maja 2015 roku z organizowanego w obszarze realizacji projektu Festiwalu Piknikowego, w której projekt EH-REK brał udział i 1 wzmianki internetowej w serwisie Polskiej Agencji Prasowej. Poniżej w tabeli przedstawiono zestawienie wszystkich materiałów medialnych udokumentowanych w trakcie realizacji projektu oraz załączono do niniejszego raportu (Załacznik 7.3.3.9) i (Załacznik 7.3.3.10). Większość z prezentowanych w zestawieniu materiałów dostępne są na stronie internetowej projektu: Tabela. Zestawienie materiałów prezentowanych na temat projektu w mediach. źródło data publikacji tytuł publikacji Dziennik Łódzki 20090731 Arturówek wypięknieje Dziennik Łódzki 20090926 Wykwity glonów Express Ilustrowany 20090926 Oczyszczą Arturówek Radio Łódź 20091001 Materiał radiowy 73

TVP Łódź 20100206 Punkt widzenia materiał telewizyjny Dziennik Łódzki 20100709 "Pompuj pieniądze do wody Gazeta Wyborcza 20110323 "Więcej betonu w mieście to mniej wody Express Ilustrowany 20110525 "Przebadali wodę w Arturówku" Dziennik Łódzki 20111007 "W Arturówku i na Stawach Jana zbudują odkryte baseny" Express Ilustrowany 20120126 "By była czysta jak kryształ" naszemiasto.pl 20121022 "Rozwiązania z pogranicza biologii i inżynierii poprawią jakość wody w stawach Arturówka" Telewizja TOYA 20121110 Wydarzenia materiał telewizyjny Dziennik Łódzki 20121112 "W Arturówku odłowiono 200 kg ryb" Express Ilustrowany 20121112 "Wyprowadzka ryb z Arturówka" Express Ilustrowany 20130301 "Koparki w Arturówku" Dziennik Łódzki 20130524 "Arturówek prawie jak nowy" Express Ilustrowany 20130606 "Pływająca wyspa w Arturówku" Express Ilustrowany 20130710 "Arturówek już gotowy" Radio Łódź 20130806 Materiał radiowy TVP Łódź 20130918 Kocham Łódzkie materiał telewizyjny TVP Łódź 20130711 Wiadomości dnia materiał telewizyjny Telewizja TOYA 20130713 Wydarzenia materiał telewizyjny Express Ilustrowany 20140408 "Kąpielisko dopiero w wakacje" Express Ilustrowany 20140428 "Ponad 2 mln złotych na Stawy Jana" Dziennik Łódzki 20140502 "Oczyszczą kolejne łódzkie zbiorniki" Express Ilustrowany 20140715 "Arturówek wolny od toksyn" Polskie Radio 20140831 Materiał radiowy TOYA Wydarzenia 20150524 "Piknikowy Festiwal w Arturówku" materiał telewizyjny PAP 20150514 Materiał filmowy Express Ilustrowany 20160105 "Suche Stawy Jana czekają na wiosnę" 74

Wycinki z lokalnej prasy nt prowadzonych prac inwestycyjnych w Arturówku w ramach projektu LIFE+ 75

Działanie A8.5 Prezentacja wyników i postępu prac w projekcie W ramach tego zadnia zagadnienia związane z realizacją projektu, uzyskanymi wynikami i podejmowanymi działaniami prezentowane były w trakcie projektu na konferencjach krajowych i zagranicznych, seminariach, licznych spotkaniach służbowych zarówno w formie posterów jak i prezentacji multimedialnych. Listę wybranych i udokumentowych prezentacji przedstawiono w Załączniku 7.3.3.11 oraz znaleźć można na stronie projektu wraz z prezentowanymi tam materiałami. Poniżej w tabeli zestawiono najważniejsze z nich: data miejsce tytuł rodzaj prezentacji osoba prezentująca Prezentacja "Ecohydrology & multimedialna Biotechnology for Sustainable 12-22.09.2010 Łódź podczas Dr Tomasz Jurczak Integrated Water Resources międzynarodowego Management in HELP Basins", kursu Dzień informacyjny LIFE+ 05.04.2011 Warszawa stoisko Dr Tomasz Jurczak 28-29.09.2011 Łódź 18.04.2012 Łódź 25-26.05.2012 Toruń 29.08.2012 Gdańsk 19-22.09.2012 Kraków 21.02.2013 Warszawa 19-21.03.2013 Gdańsk 6-8.06.2013 Toruń NFOŚiGW "Zrównoważone Ekologiczne zamówienia publiczne w miastach europejskich" Arturówek wczoraj, dziś i jutro, czyli Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich. Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników miejskich Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich. Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich Dzień Informacyjny LIFE NFOŚiGW Rekultywacja jezior jako proces mający na celu poprawę stanu ekosystemów jeziornych. Kryteria wyboru, metody rekultywacji, doświadczenia administracji samorządowej. Strategia rekultywacji miejskich zbiorników rekreacyjnych ocena stanu zbiorników Stawy Stefańskiego w Łodzi. Prezentacja multimedialna na konferencji wycieczkę fakultatywną Prezentacja multimedialna podczas seminarium Ekologia Miasta. Prezentacja multimedialna podczas konferencji on-line Poster na konferencji XXII Zjeździe Hydrobiologów Polskich Stoisko wystawowe Prezentacja multimedialna podczas seminarium Dwie prezentacje multimedialne podczas konferencji Ochrona i rekultywacja jezior. Dr Tomasz Jurczak Dr Tomasz Jurczak Mgr Zuzanna Oleksińska Dr Tomasz jurczak Mgr Zuzanna Oleksińska Dr Tomasz Jurczak Mgr Zuzanna Oleksińska Mgr Tomasz Jurczak Dr Tomasz Jurczak Dr Zbigniew Kaczkowski Mgr Zuzanna Oleksińska 76

25.06.2013 Barcelona 17-19.09.2013 Łódź 11.05.2014 Łódź 27.05.2014 Warszawa 19-22.05.2014 Cetniewo 19.09.2014 Łódź 12-17.10.2014 Turcji (TÜBITA K) 17-19.11.2014 Puławy 13-16.04.2015 Austria (Wiedeń) 12-13.05.2015 Kołobrzeg 26-27.11.2015 Łódź Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich The Water Research to Market experience as a chance to boost the implementation of innovative solutions into the water sector W dniach 17-19 września Ecohydrology, Biotechnology and Engineering: Towards Harmony between the Biogeosphere and Society on the basis of Long-Term Ecosystem Research. Dzień Otwartych Funduszy Europejskich Uniwersytetu Łódzkiego forum naukowo-polityczne dotyczące podjęcia przez Polskę działań adaptacyjnych do zmian klimatu. "The influence of the ecohydrological rehabilitation in the cascade of the Arturówek reservoirs in Łodź (Central Poland) on the cyanobacterial and algae blooming" Zastosowanie zielonej infrastruktury w ekohydrologicznej rekultywacji zbiorników wodnych Restoration in perspective assessment of restoration possibilities in two urban recreational reservoirs (Łódź) Reduction of heavy metals concentrations as an effect of ecohydrological recultivation of the Arturowek reservoirs ECOHYDROLOGY -the scientific framework for the use of water/biota interplay for mitigation of intermediate and diffuse impacts at freshwater ecosystems Zielona i Błękitna Infrastruktura - retencja krajobrazowa w miastach Polskie Zreszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Prezentacja multimedialna podczas seminarium Stoisko informacyjne Wycieczka fakultatywna Wycieczka fakultatywna Prezenatcja multimedialna Poster podczas XXXIII Międzynarodowej Konferencja Polskiego Towarzystwa Fykologicznego Prezentacja multimedialna podczas Międzynarodowego Kongresu Bioekonomii Poster podczas konferencja Shallow Lakes XII Międzynarodowe Sympozjum pt. "Trace elements in the environment" Prezentacja otwierająca konferencję HYDROECO2015 Prezentacja podczas X Konferencji Wody opadowe aspekty prawne, ekonomicznei techniczne Stoisko wystawowe Dr Tomasz Jurczak Dr Tomasz Jurczak Dr Zbigniew Kaczkowski Mgr Zuzanna Oleksińska Dr Tomasz Jurczak Mgr Zuzanna Oleksińska Prof. Maciej Zalewski Dr Tomasz Jurczak Dr Bogdan Szulc Dr Tomasz Jurczak Dr Iwona Wagner Mgr Zuzanna Oleksińska Dr Magdalena Urbaniak Prof. Maciej Zalewski Dr Iwona Wagner Żanetta Majcherczak- Skorupa 77

Dodatkowo projekt EH-REK co roku uczestniczył w targach POLEKO, które służyły wymianie doświadczeń i informacji. W tym czasie dwukrotnie udział w targach zrealizowany był poprzez wystawienie stoiska w celu realizacji działań promocyjnych. W dniach 7-10.10.2013 w Poznaniu odbyła się jubileuszowa, 25 edycja Międzynarodowych Targów Ochrony Środowiska POLEKO. Wśród ponad 600 wystawców z Polski i z zagranicy znalazł się Uniwersytet Łódzki. Na stoisku Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska prezentowano najnowsze informacje dotyczące projektu Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich. Dnia 15 października 2014 roku projekt EHREK zagościł na targach POLEKO w Poznaniu, podczas których wraz z Fundacją Sendzimira promował przygotowany wspólnie poradnik dotyczący Wody w mieście. Poradnik jest kompendium wiedzy na temat możliwości zagrospodarowania wód opadowych w obszarach zurbanizowanych oraz prezentowane są w nim m.in. rozwiązania zastosowane w ramach projektu LIFE08 ENV/PL/000517 EH-REK w Arturówku. W promocji podręcznika pomogli studenci i stażyści UŁ. W trakcie targów zaprezentowano również wyniki projektu, rozdano ulotki oraz podjęte zostały rozmowy z instytucjami zainteresowanymi zastosowaniem rozwiązań projektowych w praktyce. Działania promocyjne i dystrybucja materiałów na targach POLEKO w Poznaniu na stosiku Uniwersyetteu Łodzkiego oraz współpracującej z projektem Fundacji Sendzimira. 78

Działanie A8.6 Prezentacja założeń projektu podczas imprez sportowych i rekreacyjnych W okresie pierwszych dwóch lat projektu prowadzona była kampania reklamowa podczas wszelkiego rodzaju imprez sportowych realizowanych głównie poza obszarem demonstracyjnym projektu: Textilcross 2011 : 07.05.2011r. organizator: Stowarzyszenie Włókienników Polskich i MOSiR, Bieg Świętojański : 18.06.2011r. organizator: Klub Biegacza Arturówek i MOSiR, Bieg Lata : 21.08.2011r. organizator: Klub Biegacza Arturówek i MOSiR, Rajd Młodych Oszczędnych : 17.09.2011r. organizator: PTTK i MOSiR, Światowy Dzień Biegania : 06.11.2011r.organizator: Klub Biegacza Arturówek i MOSiR). W trakcie tych spotkanie dystrybuowane były materiały infomacyjne w postaci broszur (Załącznik 7.3.3.3), długopisów(załącznik 7.3.3.4), płyt CD wśród uczestników spotkań osobiście lub w postaci stoiska informacyjnego. Od roku 2012 projekt EH-REK włączył się na stałe jako współorganizator Biegu Sylwestrowego przeprowadzanego każdego roku ostatniego dnia kalendarzowego w Łodzi w Arturówku w obszarze demonstracyjnym projektu. Jako współorganizator projekt swoje działania kierował głównie na kampanię promocyjną w zakresie organizacji biegu, a podczas imprezy, w której corocznie bierze udział ponad 2000 osób, w tym około 1000 biegaczy, wystawiane było stoisko z materiałami informacyjnymi i promocyjnymi. Bieg Sylwestrowy w Arturówku (31.12.2012 r.) Podczas biegu każdy z uczestników na plastronie z numerem startowym miał logo projektu, programu LIFE+ i beneficjentów finansujących działania projektowe. Na trasie biegu rozmieszczone były banery informacyjne dotyczące projektu, a obsługa biegu ubrana była w koszulki odblaskowe z logo programu dostarczone na 20-lecie instrumentu finansowego LIFE+ przez KE. W trakcie imprezy na specjalnie przygotowanym stoisku rozdawane były materiały informacyjne oraz inne gadżety dostarczone przez KE i wyprodukowane w ramach realizacji projektu EHREK (m.in.: broszury, książki, długopisy, ołówki, torby, balony). Ponadto każdy z uczestników biegu otrzymał ciepły posiłek w postaci zupy grochówki przygotowanej w kuchni polowej oraz kiełbaskę z grilla, które przygotowane zostały przez jednego z organizatorów 79

biegu i sfinansowe w ramach projektu EH-REK LIFE+. Działania takiego podejmowane było 4 krotnie w latach 2012-2015. Bieg Sylwestrowy w Arturówku (31.12.2013 r.) Bieg Sylwestrowy w Arturówku (31.12.2014 r.) Bieg Sylwestrowy w Arturówku (31.12.2015 r.) Ponadto na stałe w dwóch ośrodkach wypoczynkowych Arturówek i Prząśniczka mieszczących się w obszarze demonstracyjnym projektu wystawione są dla gości oraz uczestników imprez sportowych materiały informacyjne projektu EH-REK w postaci broszur. 80

Plakat promujący imprezę pn.: Bieg Sylwestrowy 81

Dodatkowo projekt włączał się w organizację innych imprez sportowych i/lub promocję projektu w trakcie tych zawodów. Między innymi 19 października 2013 r. odbył się XXVI Turystyczny Marsz na Orientację "Orientuj się i Licz", organizowany przez Uczniowski Klub Sportowy Orientuś. Projekt EH- REK włączył się w przygotowanie marszu poprzez promocję projektu na wydrukowanych dla uczestnikw mapach. W zawodach wzięło udział ponad 400 osób startujących w czterech kategoriach wiekowych: szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne oraz dorośli. Oprócz wspaniałej zabawy na terenie rezerwatu, promującej aktywny i zdrowy styl życia, uczestnicy biegu mogli zapoznać się z zabiegami rekultywacyjnymi przeprowadzonymi w obrębie kompleksu rekreacyjnego "Arturówek" oraz spróbować własnych sił w zarządzaniu ekosystemami wodnymi poprzez grę edukacyjną Arturówek. W trakcie imprezy rozdawane były także ulotki informacyjne o projekcie. XXVI Turystyczny Marsz na Orientację "Orientuj się i Licz Z kolei dnia 5 kwietnia 2014 r. odbyły się XXXIII Mistrzostwa Szkół Województwa Łódzkiego w Biegu na Orientację zorganizowany przez Uczniowski Klub Sportowy Orientuś. Partnerem Mistrzostw był projekt EH-REK, który włączył się również w organizację biegu. Na wystawionym stoisku uczestnicy biegu mogli zaczerpnąć informacji o przeprowadzonej rekultywacji zbiorników rekreacyjnych. Dostępne były także ulotki dotyczące projektu oraz gra edukacyjna Arturówek. XXXIII Mistrzostwa Szkół Województwa Łódzkiego w Biegu na Orientację zorganizowany przez Uczniowski Klub Sportowy Orientuś 82

Działanie A8.7 Przygotowanie i publikacja broszur W ramach zadania w trakcie realizacji projektu przygotowane zostały i wydrukowane 3 ulotki informacyjne (Załacznik 7.3.3.3.1-7.3.3.3.3) dotyczące projektu oraz ankieta (Załącznik 7.3.3.2). służąca do realizacji zadania A3.5. Broszury te zostały przekazane do dystrybucji współbeneficjentom projektu oraz umieszczone w takich instytucjach jak: WOS UML, LM, PKWL oraz w dwóch ośrodkach wypoczynkowych Arturówek i Prząśniczka mieszczących się w obszarze demonstracyjnym projektu. Materiały te stanowiły kolejny element związany z kampanią promocyjno-informacyjną dotyczącą zakresu realizacji projektu wśród lokalnej społeczności, instytucji kontrolujących stan jakości wód oraz administracji samorządowej. Ponadto w ramach tego zadania wykonywany był druk drobnych materaiłów informacyjnych, np.: ulotki o negatywnym wpływie dokarmiania ptactwa wodnego m.in. na staan jakości wód zbiorników miejskich. Dodatkowo w roku 2013 wyprodukowana został teczka (Załącznik 7.3.3.5) na materiały informacyjne w formacie A4 w ilości 1000 szt., która wykorzystywana była do codziennej korespondencji oraz podczas planowanych szkoleń. Wybrane materiały informacyjne opublikowane w ramach zadania projektowego 83

Działanie A8.8 Realizacja filmu informacyjnego Realizacja filmu informacyjnego (Załacznik 7.3.3.8.3) trwała 2 lata i rozpoczęła się w roku 2013 w okresie trwania prac inwestycyjnych w Arturówku. W tym okresie rejestrowane był głównie ujęcia z zakresu realizowanych w Arturówku prac budowlanych. W między czasie prowadzone były wywiady z osobami realizującymi projekt oraz mieszkańcami miasta. Po zakończeniu tych działań prowadzone były wywiady z użytkownikami rozwiązań. W filmie zaprezentowane są pierwsze wyniki projektu. Całość filmu została złożona w roku 2014 i przekazana beneficjentom projektu w postaci płyt DVD. Film prezentowany jest w wersji polskiej i angielskiej oraz złożony jest z części krótkiej 10 minutowej i długiej 25 minutowej. Dystrybucja filmu przeprowadzona została w trakcie warsztatów szkoleniowych oraz pikniku ekologicznego w maju 2015 roku. Film z realizacji projektu EH-REK pt.: Woda w mieście nawiązuje tytułem do opracowanego w ramach zadania A4 podręcznika do zarządzania systemem modelowym, tak by dokumenty te spójnie kojarzyły się z rezultatami projektu. Ponadto zakupiono kopie filmu pt.: Ekohydrologia dla miasta przyszłości (Załacznik 7.3.3.8.1) informujący również o działaniach projektu EH-REK, który wraz z filmem pt.: Woda najważniejszy dar natury (Załacznik 7.3.3.8.2) wykorzystywany b ył do promowania działań związanych mm.in.z realizacją projektu EH-REK., Projekt koperty i płyty filmu pt.: Woda w mieście zrealizowanego w ramach projektu EH-REK. 84

Działanie A8.9 Przygotowanie i publikacja artykułów o charakterze naukowotechnicznym W ramach realizacji tego zadania opublikowano następujące pozycje o charakterze naukowotechnicznym: Publikacje techniczne zaprezentowano w zestawieniu poniżej oraz Załączniku 7.3.3.6: Jurczak T., Wagner I., Zalewski M. 2012. Urban aquatic ecosystems management. Public Services Review: Europe: Issue 24, page 178. Jurczak T., Wagner I., Zalewski M. Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich. Analiza zagrożeń i szans. 2012. Łódź. Jurczak T., Wagner I., Mirosław-Świątek D., Jaglewicz M., Kaczkowski Z., Oleksińska Z., Łapińska M. System wspierania decyzji w rekultywacji małych zbiorników wodnych. 2015. Agent PR. Uniwersytet Łódzki. Jurczak T., Oleksińska Z., Kaczkowski Z., Frątczak W., Bednarek A., Wagner I., Zalewski M. Koncepcja rekultywacji Stawów Stefańskiego i Stawów Jana w Łodzi opracowana w ramach projektu EH-REK. 2014. Agent PR. Uniwersytet Łódzki. Publikacje naukowe zaprezentowano w zestawieniu poniżej oraz Załączniku 7.3.3.7: Wagner, Breil 2013. The role of ecohydrology in creating more resilient cities. Ecohydrology & Hydrobiology 13:113-134. Wagner, Zalewski 2013. Błękitno-Zielona Sieć poprawa jakości życia w miastach w obliczu zmian klimatu. Panorama Polskiej Akademii Nauk 4(4):9-12. Wagner Zalewski 2013a. SIL Working Group on Ecohydrology, Symposium Report. International Symposium: Ecohydrology, Biotechnology & Engineering: Towards Harmony between the Biogeosphere and Society on the basis of Long-Term Ecosystem Research. 17-19 September 2013, Łódź, Poland. SIL News 63:18-20. Oleksińska, Z., Jurczak, T., Wojtal-Frankiewicz, A., Kaczkowski, Z. Strategia rekultywacji miejskich zbiorników rekreacyjnych ocena stanu zbiorników Stawy Stefańskiego w Łodzi w Wiśniewski R. [Red.] Ochrona i rekultywacja jezior. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Toruń, Toruń 2013, str. 145-158, ISBN 978-83-931293-9-3. Jurczak, T., Kaczkowski, Z., Wojtal-Frankiewicz, A., Oleksińska, Z., Zalewski, M., Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich w Wiśniewski R. [Red.] Ochrona i rekultywacja jezior. Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Toruń, Toruń 2013, str. 81-98, ISBN 978-83-931293-9-3.Bergier T., Kronenberg J., Wagner I. [red.] Woda w mieście. Zrównoważony rozwój. Zastosowania. Fundacja Sendzimira. Kraków 2014. Szulc B., Jurczak T., Szulc K., Kaczkowski Z. 2015. The influence of the ecohydrological rehabilitation in the cascade of the Arturówek reservoirs in Łodź (Central Poland) on the cyanobacterial and algae blooming. Oceanological and Hydrological Studies 44(2):236-244. Zalewski M. 2014. Ecohydrology and Hydrologic Engineering: Regulation of Hydrology- Biota Interactions for Sustainability. Journal of Hydrologic Engineering. DOI: 10.1061/(ASCE)HE.1943-5584.0000999. Wagner I., Krauze, Jurczak T., Zalewski M. 2015. Zielono błękitna-infrastruktura a retencja krajobrazowa w miastach. Wodociągi-kanalizacja 9(139):21-25. 85

Ratajczyk N., Wolańska-Kamińska A., Wagner I., Jurczak T., Zalewski M. 2017. University s multi-scale initiatives for redefining city development. International Journal of Sustainability in Higher Education Expected results Planned Done Tablice informacyjne 6 szt 13 szt Strona internetowa 1 szt 1 szt Informacje w prasie 5 art 20 art. Informacje w radio 5 audycji 3 audycje Reportaże telewizyjne 2 reportaże 7 reportaży Prezentacje na warsztatach i konferencjach krajowych i międzynarodowych 20 prezentacji 21 prezentacji Prezentacje podczas imprez sportowych i rekreacyjnych na terenie projektu 3 prezentacje 6 prezentacji Broszury 2 szt 1000 egz 3 szt 3000 egz Film 1 szt 3 szt Publikacje naukowe i techniczne 5 szt 10 szt Indicators of Progress Planned Done Powszechna wiedza na temat realizacji projektu wśród 90% i 50% 64% interesariuszy i społeczeństwa Powszechna wiedza na temat realizacji projektu w międzynarodowym środowisku naukowym ilośc cytowań prac przygotowanych w ramach realizacji projektu 50 szt. nie zwymiarowano 86

Action 9. Plan komunikacji po zakończeniu projektu Plan komunikacji (Załącznik 7.3.3.2) skierowany jest to następujących grup interesariuszy: 1. Właściciele nieruchomości, na których zrealizowane zostały inwestycje demonstracyjne projektu wraz z umieszczonymi urządzeniami technicznymi i rozwiązaniami biotechnologicznymi, odpowiedzialni za bieżące utrzymanie i eksploatacje: Leśnictwo Miejskie, Zarząd Zieleni Miejskiej w Łodzi właścicie/użytkownik: o zbiornika małej retencji zaadaptowanego do funkcji sekwencyjnego systemu sedymentacyjno-biofiltracyjnego (SSSB) do przejmowania wód opadowych z ulicy Wycieczkowej; o konstrukcji sekwencyjnego systemu sedymentacyjno-biofiltracyjnego o powierzchni zlokalizowanej w zbiorniku Arturówek górny; o terenu w miejscu lokalizacji tablic informacyjnych przy zbiorniku górnym i przy ulicy Wycieczkowej w Arturówku. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Łodzi właściciel/użytkownik: o strefy biofiltracyjnej w górnej część zbiornika Arturówek środkowy; o konstrukcji sekwencyjnego systemu sedymentacyjno-biofiltracyjnego (SSSB) zlokalizowanej w północno-wschodniej części zbiornika Arturówek środkowy; o wpustów ulicznych, studni połączeniowej, osadnika spinowego, separatora koalescencyjnego oraz konstrukcji SSSB zlokalizowanych w północnozachodniej części zbiornika Arturówek środkowy; o stref roślinności szuwarowej oraz wyspy pływającej w zbiornikach dolnym i środkowym w Arturówku; o osadnika spinowego oraz konstrukcji SSSB zlokalizowanych w północnej części zbiornika Arturówek dolny; o terenu w miejscu lokalizacji tablic przy zbiorniku środkowym i dolnym w Arturówku. Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi właściciel/użytkownik: o koryta rzeki Bzury; Osoby prywatne właściciele/użytkownicy: o konstrukcji SSSB na zbiorniku Bzura-17; o właściciel gruntu przez który przechodzi fragment kolektora doprowadzającego wodę do SSSB poniżej ulicy Wycieczkowej; Uniwersytet Łódzki właściciel i użytkownik konstrukcji SSSB na zbiorniku Bzura- 7; Zarząd Dróg i Transportu Urzędu Miasta Łodzi właściciel i użytkownik systemu wpustów ulicznych, studni połączeniowej, osadnika spinowego, separatora lamelowego, studni wyrównawczej zainstalowanych w ulicy Studenckiej i Wycieczkowej; Zarząd Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w Łodzi użytkownik rybacki górnego, środkowego i dolnego zbiornika w Arturówku. 2. Decydenci i specjaliści w zakresie zarządzania zasobami wodnymi oraz sektor prywatny Urząd Miasta Łodzi 87

Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Łodzi Łódzka Spółka Infrastrukturalna Sp. z o.o. Grupowa oczyszczalnia Ścieków w Łodzi Leśnictwo Miejskie, Zarząd Zieleni Miejskiej w Łodzi Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Łodzi Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi Zarząd Dróg i Transportu Urzędu Miasta Łodzi Zarząd Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w Łodzi inne jednostki zajmujące się zasobami wodnymi, sportem i rekreacją analogiczne jednostki administracji lokalnej w innych miastach Polski 3. Mieszkańcy Łodzi Osoby odwiedzające zespół zbiorników rekreacyjnych Arturówek Mieszkańcy okolic Arturówka Uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów, liceów 4. Naukowcy Pracownicy naukowi Uniwersytetu Łódzkiego Pracownicy naukowi innych uniwersytetów w kraju Międzynarodowe środowisko naukowe 5. Studenci Uniwersytetu Łódzkiego Innych uniwersytetów w kraju Studenci studiów międzynarodowych i stażyści w ramach wymiany ERASMUS, MUNDUS, TEMPUS, UNESCO IHP i innych programów Dla każdej z grup zostały opracowne następujące cele: 1. Właściciele nieruchomości, na których zrealizowane zostały inwestycje demonstracyjne projektu wraz z umieszczonymi urządzeniami technicznymi i rozwiązaniami biotechnologicznymi, odpowiedzialni za bieżące utrzymanie i eksploatacje. Podstawowym celem komunikacji skierowanej do tej grupy docelowej jest zapewnienie właściwego użytkowania urządzeń technicznych i rozwiązań biotechnologicznych zlokalizowanych na terenie Arturówka. Ich właściwe użytkowanie zapewni utrzymanie efektów ekologicznych osiągniętych w projekcie. W tym celu opracowano dokument pn.: Instrukcja dla użytkowników urządzeń technicznych oraz rozwiązań biotechnologicznych, którego celem jest pomoc we właściwej eksploatacji i prawidłowym utrzymaniu zastosowanych w projekcie rozwiązań. 2. Decydenci i specjaliści w zakresie zarządzania zasobami wodnymi oraz sektor prywatny. Podstawowym celem komunikacji skierowanej do tej grupy docelowej jest rozpowszechnianie opracowanych w ramach projektu technologii oraz zapewnienie ich aplikacyjności w innych obszarach Łodzi i innych miastach Polski, w projektach i działaniach dotyczących 88

rekultywacji małych zbiorników miejskich oraz doczyszczania odprowadzanych do nich wód opadowych. 3. Mieszkańcy Łodzi Podstawowym celem komunikacji skierowanej do tej grupy docelowej jest poprawa świadomości ekologicznej prowadzącej do właściwego i świadomego korzystania ze zbiorników rekreacyjnych, ich ochrony przed presją antropogeniczną wynikającą z użytkowania rekreacyjnego, a w konsekwencji do utrzymania efektów ekologicznych osiągniętych w projekcie. 4. Naukowcy Podstawowym celem komunikacji skierowanej do tej grupy docelowej jest rozpowszechnianie informacji na temat opracowanych w projekcie inwestycji demonstracyjnych, urządzeń technicznych i rozwiązań biotechnologicznych oraz ich działania, wydajności, efektu ekologicznego i możliwości aplikacji w innych obszarach miejskich. Działania skierowane są do naukowców i specjalistów w kraju i za granicą. Rozpowszechnianie informacji w grupie pracowników naukowych jest również ukierunkowane na zwiększenie możliwości prowadzenia badań interdyscyplinarnych w ramach projektów własnych i środków statutowych. 5. Studenci Podstawowym celem komunikacji skierowanej do tej grupy docelowej jest rozpowszechnianie wiedzy teoretycznej dotyczącej koncepcji ekohydrologii terenów miejskich oraz wiedzy technicznej związanej z zastosowaniem opracowanych technologii. Takie działania prowadzą do poprawy potencjału ludzkiego w zakresie ochrony środowiska, poprzez kształcenie kadry zdolnej do wykorzystania wypracowanej w projekcie wiedzy w praktyce, w ramach przyszłej pracy zawodowej. oraz działania rozpowszechniające: 1. Projekty Demonstracyjne Zrealizowane w ramach projektu inwestycje będą utrzymywane, zarządzane i konserwowane przez właścicieli/władających nieruchomościami, na których zostały one zrealizowane. Do celów komunikacji z aktualnymi właścicielami urządzeń technicznych i rozwiązań biotechnologicznych, opracowano dokument pod tytułem: Instrukcja dla użytkowników urządzeń technicznych oraz rozwiązań biotechnologicznych wypracowanych w ramach projektu: Ekohydrologiczna rekultywacja zbiorników rekreacyjnych Arturówek (Łódź) jako modelowe podejście do rekultywacji zbiorników miejskich (EH-REK) LIFE08/ENV/PL/000517. Dokument ten zostanie rozpowszechniony pomiędzy przedstawicielami grupy docelowej. Uniwersytet Łódzki w ramach badań własnych będzie koordynował prace monitoringowe służące ocenie skuteczności realizowanych rozwiązań. 2. Prace badawcze Współpraca ze środowiskiem naukowym w Łodzi, Polsce i środowiskiem międzynarodowym w oparciu o projekty demonstracyjne i stworzoną w trakcie realizacji projektu bazę danych, będą inicjować badania interdyscyplinarne nad ekohydrologią terenów miejskich oraz 89

stanowić podstawę do aplikowania o środki na dalsze badania. W szczególności, planowane jest pozyskanie środków finansowych na rozwijanie i uszczegółowienie modelu matematycznego stanowiącego podstawę Systemy Wspierania Decyzji EH-REK v1. 3. Aplikacja technologii w Łodzi i innych miastach Polski Wiedza i doświadczenie pozyskane w ramach realizowanego projektu zostały wykorzystane do opracowania koncepcji rekultywacji innych miejskich zbiorników rekreacyjnych, stanowiących elementy Błękitno-Zielonej Sieci Łodzi. Szczegółową koncepcją objęto zbiorniki Stawy Jana i Stawy Stefańskiego, które podobnie jak zbiorniki w Arturówku, są miejscem wypoczynku i aktywności fizycznej wielu Łodzian. Ich stosunkowo mała pojemność i długi czas retencji wody sprzyjają powstawaniu zakwitów glonów i sinic, które są obserwowane na tych zbiornikach już od wielu lat. Stworzona w 2014 roku koncepcja została skonsultowana i zaakceptowana przez władze miasta. Obecnie trwają prace wdrożeniowe na zbiorniku Stawy Jana w Łodzi. Jednym z efektów zrealizowanego w Łodzi projektu jest zainteresowanie zastosowanymi rozwiązaniami ze strony władz innych miast w Polsce. Doświadczenia zdobyte w projekcie EH-REK zostały wykorzystane do pozyskania środków w ramach projektu LIFE14 CCA/PL/000101 Adaptacja do zmian klimatu poprzez zrównoważoną gospodarkę wodą w przestrzeni miejskiej Radomia, który został wybrany w 2015r. jako jedyny z Polski projekt w konkursie Programu LIFE Adaptacje do zmian klimatu. Realizacja tego projektu pozwoli na opracowanie nowych rozwiązań oraz na aplikację i dalszą promocję efektów projektu EH-REK. 4. Komercjalizacja Dla zapewnienia dalszej aplikacyjności opracowanych i wdrożonych demonstracyjnie w projekcie rozwiązań podjęto działania w kierunku komercjalizacji wyników projektu. W obecnej chwili finalizowany jest proces zgłoszenia trzech wniosków o udzielenie patentów związanych z opracowanymi w ramach projektu wynalazkami. Planowane jest również poddanie wniosków komercjalizacji bezpośredniej w oparciu o udzielone przedsiębiorstwom licencje. 5. Publikacje naukowe i udział w konferencjach Wyniki projektu zostaną opublikowane w czasopismach o zasięgu międzynarodowym. Obecnie trwają prace związane z przygotowaniem publikacji do druku. Informacje na temat projektu i wygenerowanej w nim wiedzy będą rozpowszechniana na krajowych i międzynarodowych konferencjach i seminariach naukowych, branżowych i samorządowych. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy: Eccosummit 2016, Ecosummit 2020, ICLEI Resilient City Congress (2016-2020). 6. Zajęcia ze studentami Projekty demonstracyjne są zlokalizowane w bliskości Uniwersytetu Łódzkiego. Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŁ jest największym wydziałem biologicznym w Polsce. Jest jednostką o uznanej renomie naukowej w Polsce i za granicą, posiadającą kategorię naukową A przyznaną przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Działalność dydaktyczna Wydziału została pozytywnie oceniona przez Polską Komisję Akredytacyjną (PKA), według której w stopniu wyróżniającym spełnia kryteria oceny instytucjonalnej. Wydział prowadzi również międzynarodowe studia magisterskie w zakresie Ekohydrologii, a także wymianę studentów w ramach programów TEMPUS i ERAZMUS. W trakcie trwania projektu EH- REK realizowane w Arturówku projekty demonstracyjne były miejscem licznych zajęć i praktyk studenckich. Stanowiły również poligony realizacji prac magisterskich i doktorskich. Zarówno zajęcia dydaktyczne jak i realizacja prac magisterskich i doktorskich będzie 90

kontynuowana przez pracowników i studentów Uniwersytetu Łódzkiego po zakończeniu projektu. 7. Szkolenia Przeprowadzone w ramach projektu szkolenia dla szkół, nauczycieli, trenerów, decydentów i specjalistów spotkały się z dużym zainteresowaniem i poparciem. W związku z wyrażaną przez uczestników szkoleń chęcią udziału w kolejnych cyklach treningowych, planujemy pozyskanie środków pozwalających na kontynuację rozpoczętych w projekcie szkoleń. W chwili obecnej przeprowadzone szkolenia wśród nauczycieli i trenerów pozwalają na kontynuacje procesu nauczania uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych w oparciu o pozyskaną w trakcie szkoleń wiedzę i materiały dydaktyczne opracowane w ramach projektu dla nauczycieli i trenerów. Materiały te zostały spójnie ujete w dokumencie pn. Plan komunikacji po Projekcie LIFE I skierowane do posczególnych grup docelowych. Dokument pn. Plan komunikacji po projekcie LIFE opracowny w ramach projektu EH-REK i rozdystrybuowany pomiędzy beneficjentów prjektu i grupy docelowe. Expected results Planned Done Przygotowaniespójnej strategi komunikacji wyników i doświadczeń projektu w mieście, kraju i poza granicami 1 opracowanie 1 opracowanie Indicators of Progress Planned Done Złożony Raport 1 raport 1 raport 91