PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DOTYCZĄCY KLATKI SCHODOWEJ I PRZEJAZDU BRAMNEGO KAMIENICY PRZY UL. ŚW. MARCIN 39 W POZNANIU Opracowanie na zlecenie: Wspólnota Mieszkaniowa ul. Św. Marcin 39 Autor opracowania: Konserwator Dzieł Sztuki mgr Katarzyna Michalak ul. Omańkowskiej 89a/6 60-465 Poznań
SPIS TREŚCI PROGRAMU PRAC KONSERWATORSKICH Lp. Zawartość Str. 1. Przedmiot opracowania 3 2. Podstawa opracowania 3 3. Cel i zakres opracowania 3 4. Opis obiektu 4 5. Stratygrafia warstw 5 6. Stan zachowania i przyczyny zniszczeń 6 7. Cel oraz założenia konserwacji 6 8. Program prac konserwatorskich 7 9. Zalecenia i uwagi konserwatorskie 11 10. Dokumentacja fotograficzna 12 11. Spis fotografii 20 2
1. Przedmiot opracowania Przedmiotem opracowania jest klatka schodowa i przejazd bramny kamienicy zlokalizowanej przy ul. Św. Marcin w Poznaniu. Kamienica została wzniesiona w 1905 roku. Wpisana jest do rejestru zabytków pod nr A 346 z dnia 22.10.1991 i objęta jest ochroną konserwatorską. 2. Podstawa opracowania # Opracowanie powstało na zlecenie Wspólnoty Mieszkaniowej ul. Św. Marcin 39 z dnia 17.08.2016 roku. & Podstawą opracowania są: wizje lokalne w kamienicy przy ul. Św. Marcin w Poznaniu w sierpniu 2016 roku, dokumentacja fotograficzna, sondażowe badania warstw stratygraficznych. 3. Cel i zakres opracowania & Celem opracowania jest ocena stanu zachowania klatki schodowej i przejazdu bramnego oraz sformułowanie programu prac konserwatorskich z podaniem: - szczegółowego zakresu prac, - proponowanych materiałów konserwatorskich, - technologii wykonania. 3
4. Opis obiektu Kamienica zlokalizowana jest na ul. Św. Marcin, która początki swego istnienia ma w XIII w., gdy wokół kościoła św. Marcina powstała osada o tej właśnie nazwie. Do początków XX w. ulica kończyła się Bramą Berlińską. Po jej rozebraniu w 1901 r. ulicę przedłużono do torów kolejowych. W pierwszych latach XX stulecia pierzeje nowego odcinka zabudowano okazałymi i reprezentacyjnymi kamienicami. Wśród kamienic nowego odcinka południowej pierzei Św. Marcina zlokalizowana jest kamienica nosząca numer 39, której klatki schodowej i przejazdu bramnego dotyczy poniższy program. Kamienicę wzniesiono w 1905 roku w stylu neorenesansowym, który był popularny na przełomie XIX i XX w. Elewacja kamienicy jest licowana cegłą oraz tynkowana. Zdobią ją detale sztukatorskie. Nad przejazdem bramnym znajduje się wykusz zwieńczony renesansowym szczytem. Wejście do kamienicy prowadzi przez przejazd bramny. Klatka schodowa znajduje się w głębi, po lewej - wschodniej stronie. Przejazd bramny posiada pozostałości po sztukatorskiej fasecie oraz rozety w centralnych partiach sufitu. W obrębie przejazdu wszystkie narożniki zabezpieczone oraz ozdobione metalowymi listwami z ornamentem, pierwotnie eksponowanymi (obecnie pod tynkiem). Posadzka współczesna, z okładziną z szarych płytek ceramicznych. Na ścianach liczne uzupełnienia gipsowe w miejscach wymienianych instalacji oraz wtórne tynki strukturalne. Klatka schodowa obecnie odgrodzona od przejazdu metalową kratą z bramą. Schody prowadzące na poszczególne kondygnacje drewniane, z balustradą z drewnianym pochwytem i tralkami. Słupki balustrady oraz zakończenie pochwytu ozdobne. Tralki na wszystkich kondygnacjach oprócz ostatniej wtórne - proste. Pierwotne pralki toczone, profilowe. Listwy przypodłogowe i policzki schodów także drewniane. Tynki na ścianach wapienne, wielokrotnie przemalowywane naprawiane i reprofilowane. Pierwotnie z dekoracją malarską w postaci marmoryzacji utrzymanej w kolorystyce szaro-brązowej. 4
5. Stratygrafia warstw Sondażowe badania warstw stratygraficznych wykonano w obrębie tynków ścian klatki schodowej. Ustalono, iż ściany były pierwotnie rozmalowane. Natrafiono na dekorację malarską - marmoryzacje - wzdłuż biegów schodowych utrzymaną w kolorystyce szaro - brązowej (Fot.18). Na etapie wykonawczym należy odsłonić większe partie dekoracji malarskiej, po uprzednim wzmocnieniu podłoża, gdyż tynki są w bardzo złym stanie zachowania. Należy wykonać wtedy właściwe odkrywki warstw stratygraficznych i postanowić z nadzorem konserwatorskim i Miejskim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu o zakresie konserwacji czy rekonstrukcji dekoracji malarskich. Dekorację malarską klatki schodowej należy zinwentaryzować. Tab. 1 STRATYGRAFIA TYNKÓW ŚCIAN PRZED KONSERWACJĄ: Nr warstwy Oznaczenie graficzne warstwy Charakterystyka warstwy Faza chronolo giczna 1 nawarstwienia pelitowe i sadzowe V 5 kilka warstw malarskich, ostatnia w kolorze beżowym z lamperią olejną IV 6 uzupełnienia mineralne tynków III 7 pierwotna dekoracja malarska ścian - marmoryzacja II 8 tynk wapienny I 5
6. Stan zachowania i przyczyny zniszczeń Stan zachowania klatki schodowej i przejazdu bramnego jest ogólnie zły. Tynki ścian przejazdu są wtórne, fakturalne, brudne, z ubytkami i nieestetycznymi naprawami. W obrębie przejazdu bramnego znajdują się nowe skrzynki od instalacji. Posadzki są wtórne, z płytek ceramicznych. W obrębie naroży dekoracyjne, metalowe listwy pokryte produktami korozji żelaza. Sufit dekorują dwie rozety i w partii za wejściem pozostałość fasety. Sposób jej zakończenia świadczy, iż obiegała ona sufit i dzieliła go na kwadratowe czy prostokątne pola. Detal sztukatorski silnie przemalowany co zatraca ostrość formy. Tynki ścian klatki schodowej mocno odspajają się od podłoża, są brudne, spękane, z ubytkami, wtórnymi uzupełnieniami i są wielokrotnie przemalowane. Obecnie ściany pomalowane farbami w kolorze beżowym, z olejną lamperią. Pierwotnie z dekoracją malarską w formie marmoryzacji. Biegi schodowe i podesty są silnie wytarte, drewno zszarzałe. W obrębie dekoracji snycerskich ubytki. Większość tralek wtórna. Pierwotne toczone, ozdobne tralki na ostatniej kondygnacji. W obrębie pochwytu i słupków ubytki oraz wtórne powłoki malarskie. W obecnym stanie zachowania klatka jest mało estetyczna i nie odzwierciedla jej pierwotnego, bogatego wyglądu. 7. Cel oraz założenia konserwacji i restauracji Głównym założeniem i celem konserwacji klatki schodowej i przejazdu bramnego kamienicy przy ul. Św. Marcin 39 w Poznaniu jest poprawa ich estetyki polegająca w miarę możliwości i wiedzy na przywróceniu jej pierwotnego wyglądu oraz zabezpieczeniu istniejącej substancji zabytkowej przed dalszym niszczeniem. Poniższy program konserwatorski jest programem ramowym, opartym na analizie wizualnej obiektu, założenia konserwatorskie mogą więc podczas prac konserwatorskich ulec zmianie. 6
8. Program prac konserwatorskich i restauratorskich 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej stanu zachowania klatki schodowej i przejazdu bramnego przed konserwacją. Szczegółowa dokumentacja fotograficzna powinna być także wykonywana w trakcie konserwacji i remontu i zawierać wszystkie istotne zmiany stanu zachowania. Każdy etap prac powinien być należycie udokumentowany. 2. Po zakończeniu prac należy wykonać dokumentację powykonawczą - opisową i fotograficzną z przeprowadzonych prac. 3. Wykonanie właściwych, wielkoformatowych odkrywek warstw stratygraficznych w obrębie tynków ścian po rozpoczęciu prac i ustawieniu rusztowania. Odkryte dekoracje malarskie należy zinwentaryzować oraz ustalić z nadzorem konserwatorskim i MKZ w Poznaniu zakres ich konserwacji i rekonstrukcji. Należy wykonać odkrywki w obrębie sztukaterii zdobiącej sufit przejazdu oraz prowadzić nadzór podczas usuwania wtórnych tynków ścian przejazdu, gdyż możliwe iż odsłoni się pierwotne opracowanie ścian. 4. W celu przywrócenia klatce schodowej i przejazdowi bramnemu jak najbardziej pierwotnego, bogatego charakteru należałoby: wykonać kwerendę archiwalną w celu poszukiwania zdjęć archiwalnych ukazujących klatkę czy przejazd bramny, zrekonstruować sztukaterie przysufitowe - fasetę w obrębie przejazdu, usunąć wtórne, strukturalne tynki w obrębie przejazdu, wykonać nową posadzkę wzorowaną na analogicznych kamienicach z tego okresu, odsłonić pierwotny wystrój malarski klatki schodowej i w miejscach możliwych poddać konserwacji oraz wykonać rekonstrukcje, zrekonstruować tralki balustrady na podstawie zachowanych w ostatnim biegu schodowym 7
Ściany przejazdu bramnego - tynki 1.Usunięcie wtórnych tynków strukturalnych z dokładnym przeglądem warstw spodnich w celu ustalenia pierwotnego opracowania i wyglądu tynków ścian. 2. Usunięcie wszelkich wtórnych, niewłaściwych uzupełnień tynków - gipsowych czy cementowych. 3.Zagruntowanie ścian z pozostawionymi tynkami czy pierwotnymi powłokami malarskimi gruntem mocno wnikającym w podłoże na bazie rozpuszczalników o działaniu wzmacniającym stare powłoki. 4.Uzupełnienie ubytków w tynkach tynkiem wapiennym z dodatkiem trasu, np.: Lekki Tynk Na Zabytkowe Podłoża Optosan Trassputz firmy Optolith. 5.Wykonanie na całej powierzchni ścian cienkowarstwowego tynku wykończeniowego, scalającego fakturalnie, np.: Cienkowarstwowy Tynk Na Zabytkowe Podłoża Optosan Trassfeinputz firmy Optolith. Tynk należy zacierać na gładko. 6.W przypadku gdy podczas usuwania wtórnych tynków zostanie odkryte pierwotne dekoracyjne opracowanie kolorystyczne ścian należy je zachować i zrekonstruować na nowych tynkach lub gdy nie zostaną znalezione warstwy historyczne opracować monochromatycznie w kolorystyce zaakceptowanej przez MKZ w Poznaniu. Sztukaterie 1.W celu przywrócenia pierwotnej estetyki przejazdu bramnego zaleca się zrekonstruowanie fasety. Należy to wykonać zdejmując z zachowanej partii formy silikonowe, wykonanie odlewów z zapraw sztukatorskich i montaż. 2.Istniejące sztukaterie należy poddać konserwacji przed zdjęciem formy oraz w celu poprawy ich estetyki. 3.W obrębie sztukaterii, na etapie wykonawczym, po ustawieniu rusztowania należy wykonać odkrywki warstw stratygraficznych w celu ustalenia ich pierwotnego opracowania kolorystycznego. 4.Oczyszczenie powierzchni sztukaterii z luźnych zabrudzeń (pyłu, kurzu) oraz wtórnych warstw malarskich przy użyciu parownicy - mycie przegrzaną parą pod ciśnieniem wspomagane metodą chemiczną - okłady ze zmywaczy farb. 8
5.Podklejenie wszystkich luźnych elementów sztukaterii i wypełnienie pustek lejnym gipsem alabastrowym czy sztukatorskim. Zdemontowanie i ponowny, właściwy montaż odspojonych sztukaterii. 6.Uzupełnienie ubytków w sztukateriach gipsem sztukatorskim lub gotowymi zaprawami sztukatorskimi. 7.Opracowanie powierzchni rekonstrukcji poprzez cyzelowanie. 8.Zatarcie drobnych ubytków formy takich jak rysy, pęknięcia przy użyciu elastycznego kitu winylowego Italstucco czy analogicznego preparatu. 9.Zagruntowanie powierzchni sztukaterii w celu wzmocnienia i przytwierdzenia pierwotnych warstw malarskich jeśli takowe zostaną odsłonięte na jej powierzchni oraz wyrównania chłonności podłoża, np.: 10% roztworem Paraloidu B-72 w toluenie. 10.Opracowanie kolorystyczne powierzchni sztukaterii w kolorystyce i estetyce dopasowanej do oryginalnej. Metalowe listwy narożnikowe 1.Odsłonięcie listew spod zapraw. 2.Usunięcie produktów korozji metalu metodą piaskowania. 3.Naniesienie powłoki antykorozyjnej na metal oraz dwukrotne malowanie farbą do metalu w kolorze ciemno-grafitowym. 4.W analogicznym kolorze należy pomalować kratę oddzielającą klatkę schodową od przejazdu. Ściany klatki schodowej - tynki 5.Usunięcie wtórnych warstw powłok malarskich. Konieczne jest usunięcie powłok olejnych. Podczas mechanicznego usuwania farb konieczny jest nadzór konserwatorski. Odsłonięcie dużych połaci ścian, np.: w obręļie jednego biegu i podestu z pozwoli na ustalenie pierwotnego opracowania dekoracyjnego i wykonanie jego inwentaryzacji. 6.Usunięcie luźnych, odspojonych partii tynków oraz wtórnych uzupełnień. 7.Zagruntowanie ścian z pozostawionymi pierwotnymi tynkami i powłokami malarskimi gruntem mocno wnikającym w podłoże o działaniu wzmacniającym stare powłoki. 9
8.Uzupełnienie ubytków w tynkach tynkiem wapiennym z dodatkiem trasu, np.: Lekki Tynk Na Zabytkowe Podłoża Optosan Trassputz firmy Optolith. 9.Wykonanie na tynkach podkładowych cienkowarstwowego tynku wykończeniowego, scalającego fakturalnie, np.: Cienkowarstwowy Tynk Na Zabytkowe Podłoża Optosan Trassfeinputz firmy Optolith. Tynk należy zacierać na gładko dopasowując do partii oryginalnych. 10. Rekonstrukcja wystroju malarskiego klatki schodowej w technice dopasowanej do oryginalnej. Należy starać zachować się jak największą ilość partii oryginalnych. Drewniana balustrada schodów 1.Usunięcie powłok malarskich z powierzchni drewna metodą chemiczną - pasty na bazie chlorku metylu Akultex Abbeiser firmy Remmers czy 3V3 wspomaganą metodami mechanicznymi. 2.Delikatne przeszlifowanie powierzchni drewna. 3.Impregnacja wzmacniająca osłabionej tkanki drzewnej przez nasączenie roztworem Paraloidu B 72 w toluenie. 4.Uzupełnienie brakujących elementów stolarki - flekowanie odpowiednio dobranym gatunkiem drewna zgodnym z oryginałem czy uzupełnienie elementów snycerskich poprzez dorzeźbienie czy wytocznenie. 5.Uzupełnienie drobnych ubytków w drewnie - kitowanie, kitem akrylowym dobranym do gatunku drewna. 6.Opracowanie powierzchni uzupełnień. 7.Impregnacja drewna przed szkodliwym działaniem sinizny, grzybów i owadów. 8.Opracowanie kolorystyczne drewna dopasowane do pierwotnych powłok na drewnie. 9.Naniesienie warstwy wykończeniowej lakieru półmatowego lub satynowego na drewno. Poleca się preparaty firmy Remmers. 10.Zaleca się rekonstrukcję oryginalnego tralkowania. 10
Drewniane schody 1.Ze względu na bardzo zły stan zachowania stopni, podestów i listw przypodłogowych zaleca się wymianę najbardziej zniszczonych i wytartych elementów na nowe z drewna dopasowanego do oryginału. 2.Wykonanie niezbędnych napraw stolarskich - klejenie, flekowanie, kitowanie pozostawianych elementów. 3. Przeszlifowanie powierzchni stopnic czy podestów nadających się do pozostawienia na obiekcie. 4.Zabezpieczenie oraz opracowanie kolorystyczne przy użyciu bejcy oraz dwuskładnikowego lakieru do parkietów. 9. Zalecenia i uwagi konserwatorskie 1. Po zakończeniu prac należy wykonać pełną dokumentację powykonawczą zgodnie z zaleceniem Ośrodka Dokumentacji Zabytków. 2. Nieodłącznym i częstym zjawiskiem przy renowacji zabytków, w trakcie przeprowadzanych prac, jest występowanie problemów i zadań nie zawartych w programie konserwatorskim, należy je wówczas rozpatrzyć i podjąć decyzję dalszego postępowania wspólnie z Inwestorem, Miejskim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu i nadzorem autorskim i konserwatorskim. 3. Zaproponowane w niniejszym opracowaniu materiały i ich producenci podani zostali jako przykładowi, więc dopuszcza się zastosowanie innych materiałów, lecz o równoważnych parametrach. Stosowane do robót materiały powinny posiadać atesty lub dopuszczenia do stosowania w zabytkach i odpowiadać obowiązującym normom. 4. Prace powinny być prowadzone zgodnie z regułami sztuki konserwatorskiej, pod nadzorem dyplomowanego Konserwatora Dzieł Sztuki i w kontakcie z Miejskim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu. 5. W związku z zabytkowym charakterem budynku, który został wpisany do rejestru zabytków i objęty jest ochroną konserwatorską prace remontowe należy wykonywać ze szczególną starannością, wrażliwością estetyczną, zgodnie z przepisami techniczno - budowlanymi, a także pod nadzorem osób posiadających odpowiednie przygotowanie zawodowe. 11
10.Dokumentacja fotograficzna 12
Fot. 1 Przejazd bramny. Widoczne wtórne tynki oraz współczesna posadzka. Fot. 2 Faseta oraz rozeta zdobiąca sufit przejazdu bramnego w partii za drzwiami wejściowymi. 13
Fot. 3 Metalowa, ozdobna listwa na narożu. Fot. 4 Nieestetyczne uzupełniania gipsowe w obrębie ścian przejazdu. 14
Fot. 5 Współczesna krata oddzielająca klatkę schodową od przejazdu. Fot. 6 Pierwszy bieg schodowy, z ozdobnym słupkiem i zakończeniem pochwytu. 15
Fot. 7 Wtórne tralki balustrady. Fot. 8 Pierwotne tralki balustrady. 16
Fot. 9 Zbliżenie na wytarte stopnie klatki schodowej. Fot. 10 Wtórne, nieestetyczne uzupełnienia tynków ścian klatki schodowej powstałe po wymianie instalacji. 17
Fot. 11 Zbliżenie na spękania i odspojenia licznych warstw malarskich w obrębie ścian oraz tynków. Fot. 12 Odkrywka ukazująca pierwotne opracowanie ścian - marmoryzację. 18
Fot. 13 Odkrywka ukazująca pierwotne opracowanie ścian - marmoryzację. Fot. 14 Odkrywka ukazująca pierwotne opracowanie ścian - marmoryzację. 19
11.Spis fotografii Fot. 1 Przejazd bramny. Widoczne wtórne tynki oraz współczesna posadzka. Fot. 2 Faseta oraz rozeta zdobiąca sufit przejazdu bramnego w partii za drzwiami wejściowymi. Fot. 3 Metalowa, ozdobna listwa na narożu. Fot. 4 Nieestetyczne uzupełniania gipsowe w obrębie ścian przejazdu. Fot. 5 Współczesna krata oddzielająca klatkę schodową od przejazdu. Fot. 6 Pierwszy bieg schodowy, z ozdobnym słupkiem i zakończeniem pochwytu. Fot. 7 Wtórne tralki balustrady. Fot. 8 Pierwotne tralki balustrady. Fot. 9 Zbliżenie na wytarte stopnie klatki schodowej. Fot. 10 Wtórne, nieestetyczne uzupełnienia tynków ścian klatki schodowej powstałe po wymianie instalacji. Fot. 11 Zbliżenie na spękania i odspojenia licznych warstw malarskich w obrębie ścian oraz tynków. Fot. 12 Odkrywka ukazująca pierwotne opracowanie ścian - marmoryzację. Fot. 13 Odkrywka ukazująca pierwotne opracowanie ścian - marmoryzację. Fot. 14 Odkrywka ukazująca pierwotne opracowanie ścian - marmoryzację. 20