Agnieszka Sobolewska Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych SGGW w Warszawie

Agnieszka Sobolewska Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych SGGW w Warszawie Zmiany w polskim programie rolnośrodowiskowym i ich wpływ na dochody małych gospodarstw rolnych Changes in Polish agri environmental programme and their influence on the gross income in small farms Wprowadzenie Programy rolnośrodowiskowe są obowiązkowym instrumentem polityki rozwoju obszarów wiejskich stosowanym we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Mają one zachęcać rolników do wprowadzania metod produkcji zgodnych z zasadami ochrony środowiska. Zakładają rekompensowanie strat w dochodzie rolniczym powstałych w wyniku podjęcia określonych działań na rzecz ochrony środowiska i krajobrazu 1. W państwach członkowskich wdrażane są w od 1993 roku. W latach 1992-1999 zasady i warunki realizacji programów rolnośrodowiskowych określone były w odrębnym Rozporządzeniu Rady EWG 2078/92 w sprawie metod produkcji rolnej zgodnych z wymogami ochrony środowiska i utrzymania krajobrazu. W 1999 roku rozporządzenie to zostało zastąpione Rozporządzeniem Rady WE 1257/99 o rozwoju obszarów wiejskich 2 [LIRO 2000]. W Polsce zasady realizacji programu rolnośrodowiskowego i zadania instytucji wdrożeniowych reguluje ustawa o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej [2003] oraz Rozporządzenia Rady Ministrów [2004,2005] i Ministra Rolnictwa [2004]. W krajach Unii Europejskiej nie obowiązuje jeden, modelowy program rolnośrodowiskowy. Rozporządzenie Rady WE 1257/99 określa jedynie ogólne ramy programów. Natomiast szczegółowe rozwiązania, takie jak wybór celów, warunki uczestnictwa czy stawki płatności za poszczególne działania lub pakiety działań 3 określają 1 Dopuszcza się także możliwość zastosowania dodatkowo tzw. zachęty ekonomicznej w celu zwiększenia atrakcyjności programów w niektórych regionach. Nie może jednak ona przekroczyć 20% należnej rolnikowi rekompensaty. 2 Rozporządzenie 1257/99 zastąpiło również Rozporządzenie Rady EWG 2079/92 w sprawie rent strukturalnych oraz Rozporządzenie Rady EWG 2080/92 w sprawie wspierania zalesiania gruntów rolniczych [LIRO 2000]. 3 Rozporządzenie Rady WE 1257/99 wyznacza maksymalne kwoty płatności w przeliczeniu na jeden hektar. Wynoszą one [NIEWĘGŁOWSKA 2001]: - dla upraw jednorocznych - 600 EUR, - dla wyspecjalizowanych upraw wieloletnich - 900 EUR, - dla pozostałych upraw - 450 EUR. 1

państwa członkowskie. Wsparciem finansowym w ramach programów mogą być objęte [KLISOWSKA 2001]: - sposoby użytkowania gruntów ornych zgodne z ochroną oraz przywracaniem utraconych wartości środowiska przyrodniczego i krajobrazu, zasobów naturalnych, gleb i różnorodności genetycznej, - ekstensyfikacja działalności rolniczej, - ochrona zagrożonych walorów przyrodniczych terenów rolniczych, - utrzymanie krajobrazu i historycznych cech obszarów rolniczych, - tworzenie planów ochrony środowiska w działalności rolniczej. Programy rolnośrodowiskowe mogą być ograniczone do określonych stref (tzw. programy strefowe) lub obejmować terytorium całego kraju (tzw. programy horyzontalne). Każdy program jest przedmiotem oceny, a następnie negocjacji z Komisją Europejską, która go ostatecznie zatwierdza [LIRO 2000]. W Polsce prace nad opracowaniem programu rolnośrodowiskowego trwają od kilku lat. Zrealizowano dwa projekty pilotażowe. Pierwszy w latach 2001-2002 w ramach programu Phare 99 obejmował dwa regiony: warmińsko-mazurski oraz podkarpacki. Przystąpiło do niego 583 gospodarstwa (16820,3 ha) w tym 380 gospodarstw (7401,1 ha) z terenu Podkarpacia i 203 (9419,1 ha) z Warmii i Mazur. Całkowita kwota dopłat wyniosła 1,2 mln EUR. Drugi program pilotażowy realizowany był od jesieni 2003 roku w ramach programu SAPARD. Objął on cztery obszary [NIEWĘGŁOWSKA 2003]: - dolinę Biebrzy i Narwi (200 gospodarstw, łączna powierzchnia ok. 2000 ha), - dolinę ujścia Warty (50 gospodarstw, łączna powierzchnia ok. 1000 ha), - region warmińsko-mazurski (200 gospodarstw, łączna powierzchnia ok. 6000 ha), - region podkarpacki (300 gospodarstw, łączna powierzchnia ok. 6000 ha). Przedmiot i metodyka badań W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi przy współpracy z Ministerstwem Środowiska, IERiGŻ, IMUZ oraz IUNG powstało kilka kolejnych wersji polskiego programu rolnośrodowiskowego. W niniejszej pracy przedstawiono wybrane różnice pomiędzy pilotażowym programem rolnośrodowiskowym [Pilotażowy... 2001] a aktualnie obowiązującym w Polsce Krajowym Programem Rolnośrodowiskowym [Przewodnik... 2004]. Przeprowadzono również symulacje reakcji modelowego gospodarstwa rolnego na zmianę warunków gospodarowania wywołaną przystąpieniem do programu rolnośrodowiskowego i 2

wprowadzeniem warunków pakietu rolnictwo zrównoważone 4. W tym celu wykorzystano obydwie wymienione powyżej wersje polskiego programu rolnośrodowiskowego. Uzyskane wyniki pozwoliły na porównanie efektów ekonomicznych. Wybrano pakiet RZ gdyż w pilotażowym programie rolnośrodowiskowym [Pilotażowy 2001] obligatoryjnym warunkiem uczestnictwa było wdrożenie na terenie całego gospodarstwa poza zasadami dobrej praktyki rolniczej jednego z dwóch pakietów systemowych: rolnictwo ekologiczne lub RZ. Wybrany pakiet systemowy rolnicy mogli rozszerzyć o wybrane (maksimum dwa) pakiety dodatkowe. Ponieważ rozwój rolnictwa ekologicznego napotyka w Polsce na wiele trudności [RUNOWSKI 1996, PŁUCIENNIK 1999, RYBICKI 2001] założono, że pakiet rolnictwo ekologiczne znajdzie zastosowanie w niewielkiej liczbie gospodarstw i jako najczęściej wybierany przez rolników przyjęto pakiet RZ. W aktualnym Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym [Przewodnik 2001] wyróżniono siedem pakietów, w tym RZ i rolnictwo ekologiczne, przy czym wdrożenie jednego z tych pakietów nie jest warunkiem obligatoryjnym umożliwiającym wdrożenie pozostałych pakietów 5. Symulacje reakcji gospodarstw na zmianę warunków gospodarowania przeprowadzono wykorzystując jeden z modeli zbudowany na podstawie danych pochodzących z 14 gmin położonych w centralnej części Wyżyny Lubelskiej. Metodyka budowy modeli została opisana we wcześniejszych pracach [SOBOLEWSKA 2002a, SOBOLEWSKA 2002b]. Spośród wyróżnionych pięciu grup obszarowych wybrano model zbudowany dla gospodarstw o powierzchni użytków rolnych 3 7 ha. Jest to najliczniejsza grupa gospodarstw zarówno na obszarze objętym badaniami jak i na terenie naszego kraju [Rolnictwo... 2005]. Jednocześnie według przeprowadzonych wcześniej badań była to jedyna grupa (spośród wyróżnionych), w której straty w rocznym dochodzie rolniczym brutto wywołane wdrożeniem pakietu RZ zgodnego z pilotażowym programem rolnośrodowiskowym [Pilotażowy... 2001] były tak duże, że proponowana płatność ich nie pokrywała [SOBOLEWSKA 2002a, SOBOLEWSKA 2002c]. W związku z powyższym w ramach przeprowadzonych badań sprawdzono czy zmiany w polskim programie rolnośrodowiskowym wpłynęły na zwiększenie atrakcyjności tego pakietu dla właścicieli małych gospodarstw rolnych. Przeprowadzone przy zastosowaniu metody programowania liniowego symulacje pozwoliły na znalezienie optymalnych struktur produkcji (aktualnie oraz po wdrożeniu pakietu RZ) ze względu na przyjęte kryterium celu, którym była maksymalizacja dochodu 4 Pakiet rolnictwo zrównoważone w dalszej części nazywany będzie pakietem RZ. 5 Szczegółowe zasady łączenia pakietów podano w Przewodniku po Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym [2004]. 3

rolniczego brutto. Dla wydzielonej grupy gospodarstw zbudowano dwa modele odzwierciedlające warunki aktualne. W pierwszym ograniczono udział roślin okopowych do maksimum 33%, a w drugim do 25% powierzchni gruntów ornych. Przyjęto tym samym, że rośliny okopowe mogą być uprawiane odpowiednio co trzy lub cztery lata na tym samym polu (trój- i czteropolowe systemy zmianowania są najczęściej stosowane w warunkach polskich). Symulacje przeprowadzono wykorzystując, po odpowiednim zmodyfikowaniu i dostosowaniu do specyficznych potrzeb, macierz służącą do wyznaczania optymalnej struktury produkcji gospodarstwa opracowaną przez Sznajdera [2001]. Obliczenia wykonano w średniorocznych cenach 2000 roku 6. Podstawowe różnice w strukturze polskich programów rolnośrodowiskowych Wykorzystane do analizy wersje polskiego programu rolnośrodowiskowego wykazują szereg różnic zarówno w strukturze jak i w wymogach w ramach poszczególnych pakietów. W ramach programu pilotażowego [Pilotażowy... 2001] wyróżniono trzy poziomy. Poziom 0, Pakiet podstawowy - obligatoryjny i niepłatny, obejmuje stosowanie zasad Polskiego kodeksu dobrej praktyki rolniczej [1999] oraz wymogów prawa polskiego w zakresie ochrony środowiska w całym gospodarstwie. Poziom I, Pakiet systemowy - obligatoryjny i płatny, dotyczy działań, które wykraczają poza minimum rolnośrodowiskowe (poziom 0, pakiet podstawowy) i ma zastosowanie w całym gospodarstwie. Obejmuje on dwa warianty: "rolnictwo zrównoważone", "rolnictwo ekologiczne". Pakiet przyrodniczy - obligatoryjny (o ile występują priorytetowe agrocenozy 7 ) i płatny. Wynikające z tego pakietu działania mające na celu zachowanie zbiorowisk priorytetowych związane są tylko z obszarem ich występowania. Poziom II, Pakiety środowiskowe - dobrowolne i płatne, obejmują specyficzne działania, które prowadzą do optymalizacji struktury krajobrazu, ograniczenia zagrożeń środowiska lub zachowania wartości kultury ludowej. 6 Inflacja od tego czasu jest niewielka. Wskaźnik wzrostu cen PKB w latach 2000-2004 wynosił 1,140 (informacja pochodząca ze strony internetowej GUS). 7 Trwałe użytki zielone i nieużytki, które odznaczają się wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Brane pod uwagę zbiorowiska roślinne mają zasadnicze znaczenie dla europejskiej sieci NATURA 2000. 4

Aktualnie obowiązujący Krajowy Program Rolnośrodowiskowy jako warunek obligatoryjny (co wynika z Rozporządzenia Rady WE 1257/99) podaje jedynie stosowanie w całym gospodarstwie zwykłej dobrej praktyki rolniczej 8 [Przewodnik... 2004]. Działania te nie są objęte płatnościami. W programie tym proponuje się 7 płatnych pakietów, które zróżnicowano na 40 opcji. Część pakietów może być wdrażana na terenie całego kraju (rolnictwo ekologiczne, ochrona gleb i wód, strefy buforowe, zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich), a niektóre tylko w wyznaczonych w każdym województwie strefach priorytetowych (rolnictwo zrównoważone, utrzymanie łąk ekstensywnych, utrzymanie ekstensywnych pastwisk). W celu zwiększenia efektu środowiskowego rolnicy mogą wprowadzić w gospodarstwie maksymalnie trzy pakiety. W przeciwieństwie do programu pilotażowego wdrożenie w całym gospodarstwie pakietu RZ lub pakietu rolnictwo ekologiczne nie jest warunkiem obligatoryjnym, umożliwiającym realizację pozostałych pakietów. Różnice w pakiecie RZ Wymogi pakietu RZ podane w pilotażowym programie rolnośrodowiskowym [Pilotażowy... 2001] oraz w aktualnie obowiązującym Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym [Przewodnik... 2004] zawiera tabela 1. Różnice w pakiecie RZ pomiędzy analizowanymi programami dotyczą przede wszystkim organizacji produkcji roślinnej. W aktualnie obowiązującym programie rolnośrodowiskowym w stosunku do programu pilotażowego zmniejszono maksymalne dawki nawozów azotowych na gruntach ornych ze 170 kgn/ha/rok do 150 kgn/ha/rok. Zrezygnowano z obowiązku nawożenia obornikiem lub innymi nawozami organicznymi i stosowania kwalifikowanego materiału siewnego oraz sadzeniowego. Zniesiono również zakaz profilaktycznego stosowania chemicznych środków ochrony roślin i obowiązek tworzenia stref buforowych. Zasadnicze znaczenie dla struktury produkcji, a w konsekwencji dochodów rolniczych w gospodarstwach mają zmiany warunków dotyczących płodozmianu. Zniesiono wymóg przeznaczenia minimum 25% powierzchni gruntów ornych pod uprawę roślin motylkowych lub ich mieszanek z trawami. Rośliny te wypierały z aktualnego płodozmianu zboża i rośliny okopowe przyczyniając się do znacznego spadku rocznych dochodów rolniczych brutto [SOBOLEWSKA 2002a, SOBOLEWSKA 2002c]. Spełnienie powyższego warunku przy 8 Zwykła dobra praktyka rolnicza podana jest w załączniku do Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego i zawiera jedynie wymogi prawa polskiego w zakresie ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu. Polski kodeks dobrej praktyki rolniczej wykracza poza minimum wynikające z prawa i obejmuje więcej zasad postępowanie stawiając tym samym większe wymagania rolnikom. 5

jednocześnie niskiej obsadzie bydła powodowało również powstawanie w gospodarstwach znacznego nadmiaru zielonej masy roślin motylkowych o dużej zawartości azotu 9. Konsekwencją był wyraźny wzrost strat azotu z polowej produkcji rolnej do środowiska co przeczyło celom postawionym zarówno pakietowi RZ jak i ogólnie programom rolnośrodowiskowym. W miejsce wymów dotyczących minimalnej powierzchni zajmowanej przez rośliny motylkowe lub ich mieszanki z trawami oraz przez rośliny okrywające glebę zimą wprowadzono ograniczenie udziału zbóż w strukturze zasiewów do 66% powierzchni gruntów ornych. Tabela 1. Wymogi pakietu RZ Table 1. Requirements in the sustainable agriculture package Lp. Pilotażowy Program Rolnośrodowiskowy [2001] Krajowy Program Rolnośrodowiskowy [2004] 1 Zachowanie istniejącej struktury użytków rolnych i nierolnych. Dopuszczalna zmiana wielkości gospodarstwa może wynosić 5% powierzchni wyjściowej i nie więcej niż 0.2 ha. Zachowanie na terenie gospodarstwa powierzchni trwałych użytków zielonych. 2 Stosowanie płodozmianu. Przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślin po sobie. Jako minimum obowiązują trzy gatunki roślin w zmianowaniu. Udział roślin motylkowych lub ich mieszanek z trawami w strukturze zasiewów powinien stanowić co najmniej 25% powierzchni GO, zaś roślin okrywających glebę zimą 30% GO. 3 Opracowanie planu nawozowego na podstawie badania zasobności gleb w składniki nawozowe. 4 Maksymalne nawożenie GO azotem do 170 kgn/ha/rok, a trwałych użytków zielonych do 120 kgn/ha/rok. Nawożenie obornikiem, średnio 5 t/ha GO/rok, lub równorzędną ilością innych form nawozów organicznych. Nawożenie obornikiem trwałych użytków zielonych na gruntach organicznych raz na 3 lata w ilości 10 t/ha. Stosowanie płodozmianu. Przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślin po sobie. Jako minimum obowiązują trzy gatunki roślin w zmianowaniu. Udział zbóż w strukturze zasiewów nie może przekraczać 66% powierzchni GO. Opracowanie planu nawozowego opartego na analizie gleby i corocznie wykonywanym bilansie azotu. Maksymalne nawożenie GO azotem do 150 kgn/ha/rok, a trwałych użytków zielonych do 120 kgn/ha/rok. 5 Nie stosowanie osadów ściekowych do nawożenia. Nie stosowanie osadów ściekowych do nawożenia. 6 Stosowanie chemicznych środków ochrony roślin jedynie na podstawie oceny szkodliwości patogenu. Wykluczone jest profilaktyczne stosowanie chemicznych środków ochrony roślin oraz (za wyjątkiem zapraw)środków zaliczanych do I i II klasy toksyczności. Stosowanie jedynie wymogów zwykłej dobrej praktyki rolniczej. 7 Zachowanie maksymalnej obsady zwierząt wypasanych (bydło, owce, kozy, konie) do 1.5 DJP/ha powierzchni paszowej (użytki zielone i grunty orne z uprawą roślin pastewnych na paszę). 8 Stosowanie kwalifikowanego materiału siewnego rokrocznie oraz sadzeniowego raz na cztery lata 9 Zachowanie bądź utworzenie jednometrowej zadarnionej strefy buforowej na granicy pól ornych z terenami nierolnymi (zbiorniki wodne, pasy zadrzewień, kompleksy leśne). Zachowanie maksymalnej obsady zwierząt wypasanych (bydło, owce, kozy, konie) do 1.5 DJP/ha powierzchni paszowej (użytki zielone i grunty orne z uprawą roślin pastewnych na paszę). 9 Rośliny te poza azotem pobranym z gleby zawierają azot związany symbiotycznie z powietrza. 6

10 Przeznaczenie co najmniej 3% powierzchni UR (maksymalnie 10%) na obszar kompensacji ekologicznej (oczka wodne, zadrzewienia, miedze, torfowiska, grunty dobrowolnie odłogowane stanowiące refugia dla dzikiej przyrody). 11 Prowadzenie rejestru czynności agro- i zootechnicznych niezbędnego do kontroli i monitoringu. 12 Udział w szkoleniach (20 godzin w ciągu 5 lat) i korzystanie z pomocy doradców rolnych. Zachowanie ostoi dzikiej przyrody, tzw. użytków przyrodniczych (oczka wodne, zadrzewienia, miedze, torfowiska). Prowadzenie rejestru czynności agro- i zootechnicznych niezbędnego do kontroli i monitoringu. Zmiany w rocznym dochodzie rolniczym brutto wywołane wdrożeniem zasad pakietu RZ Wielkości przychodów i ponoszonych kosztów w modelowym gospodarstwie w warunkach aktualnych i po wdrożeniu pakietu RZ zgodnego z pilotażową i obecnie obowiązującą wersją programu rolnośrodowiskowego przedstawiono w tabeli 2. 1400 1200 dochód zł/ha UR 1000 800 600 400 200 0 aktualnie (maksimum 33% GO przeznaczone pod rośliny okopow e) aktualnie (maksimum 25% GO przeznaczone pod rośliny okopow e) po w drożeniu pakietu RZ (Krajow y Program Rolnośrodow iskow y) po w drożeniu pakietu RZ (program pilotażow y) Rys. 1. Roczny dochód rolniczy brutto uzyskiwany w modelowym gospodarstwie przed i po wdrożeniu pakietu RZ Fig. 1. The gross income in the model farm before and after introducing the sustainable agriculture package Wprowadzenie metod gospodarowania zgodnych z założeniami zawartymi w pakiecie RZ powoduje znaczny spadek rocznych dochodów brutto (rys.1). Jest on większy w przypadku programu pilotażowego i stanowi 30.1 % do 25.5 % dochodu aktualnego w zależności do występującej przed przystąpieniem do programu w gospodarstwie struktury upraw. Wdrożenie pakietu RZ zgodnego z obecnie obowiązującym Krajowym Programem Rolnośrodowiskowym wywołuje znacznie mniejszy spadek dochodów (18.4 16.9 % dochodu aktualnego). Jest to konsekwencją opisanych powyżej różnic pomiędzy pakietami, a 7

szczególnie zniesienia wymogu przeznaczenia minimum 25% powierzchni gruntów ornych pod uprawę roślin motylkowych lub ich mieszanek z trawami. Warunek ten powodował znaczny spadek udziału zbóż i roślin okopowych w strukturze zasiewów na korzyść roślin pastewnych. W celu porównania przeprowadzono symulację, w której uwzględniono wymogi pakietu RZ zgodnie z programem pilotażowym rezygnując jedynie z konieczności przeznaczenia minimum 25% powierzchni gruntów ornych pod uprawę roślin motylkowych lub ich mieszanek z trawami. Uzyskany roczny dochód rolniczy brutto w analizowanej grupie gospodarstw wynosi 943 zł/ha UR. Oznacza to spadek dochodu aktualnego o 21.8 20.5 %. Głównym czynnikiem powodującym spadek rocznych dochodów rolniczych po wprowadzeniu w gospodarstwie aktualnie obowiązującego w naszym kraju pakietu RZ, mającym również znaczenie w przypadku programu pilotażowego, jest obowiązek przestrzegania prawidłowego następstwa roślin po sobie oraz utrzymania minimum trzech gatunków roślin w zmianowaniu. Warunki te ograniczają w modelowych rozwiązaniach areał roślin towarowych uprawianych aktualnie na korzyść roślin, których uprawa jest mniej opłacalna (np. spadek areału zajmowanego przez pszenicę ozimą na korzyść jęczmienia jarego). Z przeprowadzonych symulacji wynika, że płatność pokrywająca straty w rocznym dochodzie rolniczym brutto w przypadku wprowadzenia w małych gospodarstwach położonych w centralnej części Wyżyny Lubelskiej pakietu RZ zgodnego z programem pilotażowym powinna wynosić 342 363 zł/haur/rok (w zależności od aktualnej struktury upraw). Natomiast wdrożenie aktualnie obowiązującego pakietu RZ wywołuje w tych gospodarstwach spadek dochodów o 201 222 zł/haur/rok (w cenach 2000r.). Można więc oczekiwać, że proponowana aktualnie płatność za pakiet RZ wynosząca 160 zł/haur/rok nie pokryje strat w dochodach małych gospodarstw rolnych. Należy zaznaczyć również, że przystąpienie do programu rolnośrodowiskowego będzie wiązało się z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów, które zgodnie z założeniami programów rolnośrodowiskowych nie będą rekompensowane przez wypłacane rolnikom płatności i nie mieszczą się w kosztach rolniczych uwzględnionych w modelach. Są to przede wszystkim koszty związane z przygotowaniem wniosku uczestnictwa i spełnieniem wymagań określonych w tzw. minimum rolnośrodowiskowym (przestrzeganie zasad dobrej praktyki rolniczej). Pomoc w opracowaniu planu rolnośrodowiskowego i wypełnieniu wniosku jest świadczona rolnikom bezpłatnie przez wyszkolonych w tym celu pracowników Ośrodków Doradztwa Rolniczego. Rolnicy jednak muszą we własnym zakresie zgromadzić wszystkie wymagane załączniki. Do dokumentów niezbędnych do przygotowania wniosku należą 8

między innymi: kopia aktualnej mapy ewidencji gruntów i budynków z naniesionymi oznaczeniami oraz zaświadczenie wojewódzkiego konserwatora przyrody (lub dyrektora parku narodowego, stosownie do potrzeb) o zgodności planu działalności rolnośrodowiskowej z planem ochrony dotyczącym danego obszaru. Należy zaznaczyć jednak, że lista wymaganych aktualnie dokumentów niezbędnych do przygotowania wniosku jest znacznie krótsza niż to było w przypadku programu pilotażowego. Dodatkowo, w celu spełnienia wymogów minimum rolnośrodowiskowego, rolnicy zobowiązani będą do wykonania, w zależności od potrzeb, odpowiednich inwestycji w gospodarstwie na przykład: budowy płyty obornikowej, zbiornika na gnojowicę, przyłączy kanalizacyjnych i wodociągowych, przyzagrodowej oczyszczalni ścieków czy myjni maszyn i sprzętu rolniczego. Konieczność poniesienia kosztów związanych z przygotowaniem wniosku i spełnieniem minimum rolnośrodowiskowego w znacznym stopniu zmniejszy atrakcyjność przystąpienia do programu. W analizowanym przypadku wskazane wydaje się zwiększenie proponowanej płatności, co zwiększyłoby zainteresowanie rolników udziałem w programie. 9

Tabela 2. Dochód rolniczy brutto w gospodarstwie modelowym, w warunkach aktualnych i po wdrożeniu pakietu RZ Table 2. The gross income in the model farm before and after joining the programme Element kalkulacji Warunki aktualne, ograniczenie powierzchni uprawy roślin okopowych Po wdrożeniu pakietu RZ zgodnie z wymogami: do maksimum: 33 % powierzchni gruntów ornych 25 % powierzchni gruntów ornych Pilotażowego Programu Rolnośrodowiskowego Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego zł/gosp. zł/ha UR % zł/gosp. zł/ha UR % zł/gosp. zł/ha UR % zł/gosp. zł/ha UR % Przychody: 16100 3286 100 15648 3193 100 12675 2587 100 14377 2934 100 Produkcja roślinna 11766 2401 73 11314 2309 72 8341 1702 66 10166 2075 71 Produkcja zwierzęca 4334 884 27 4334 884 28 4334 884 34 4211 859 29 w tym: żywiec wołowy 1121 229 7 1121 229 7 1121 229 9 998 204 7 mleko 2137 436 13 2137 436 14 2137 436 17 2137 436 15 żywiec wieprzowy 1076 219 7 1076 219 7 1076 219 8 1076 219 7 Koszty * : 10184 2078 100 9836 2007 100 8539 1743 100 9549 1949 100 Produkcja roślinna 6829 1394 67 6526 1332 66 5221 1066 61 6324 1291 66 w tym: nawozy 863 176 8 785 160 8 627 128 7 884 180 9 Produkcja zwierzęca 1270 259 12 1225 250 13 1213 248 14 1130 231 12 w tym: zakup pasz 485 99 5 470 96 5 428 87 5 379 77 4 Koszty stałe 2085 426 21 2085 426 21 2105 430 25 2095 428 22 Dochód rolniczy brutto 5916 1207-5812 1186-4136 844-4828 985 - * Koszty produkcji pasz własnych wliczone są w koszty produkcji roślinnej. 10

Literatura FABER A., NIEWĘGŁOWSKA G. 2004. Programy rolnośrodowiskowe jako instrument wsparcia rolników. IUNG. Puławy. KLISOWSKA A. 2001. Miejsce programów rolnośrodowiskowych w polityce rolnej po integracji polski z Unią Europejską. Wieś i Rolnictwo. Nr 3(112). LIRO A. 2000. Ochrona środowiska w rolnictwie. Wyd. FAPA. Warszawa. NIEWĘGŁOWSKA G. 2003. Polski program rolnośrodowiskowy na tle programów Unii Europejskiej. IERiGŻ. Warszawa. Pilotażowy program rolnośrodowiskowy (PPR). 2001. Maszynopis Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa. PŁUCIENNIK D. 1999. Rolnictwo ekologiczne jako forma gospodarowania przyjazna środowisku. [W:] Socjologia i ekonomika ochrony środowiska na wsi i w rolnictwie. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Poznań. Polski kodeks dobrej praktyki rolniczej. 1999. IUNG. Puławy. Przewodnik po Krajowym Programie Rolnośrodowiskowym. 2004. Agencja Reklamowo- Wydawnicza Skigraf. Warszawa. Rolnictwo w 2004r. 2005. GUS. Warszawa. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o przyznanie płatności z tytułu realizacji przedsięwzięć rolnosrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt oraz zawartości planu tego działania. Dz. U. Nr 181, poz. 1878. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich. Dz. U. Nr 22, poz. 179. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich. Dz. U. Nr 174, poz. 1890. RUNOWSKI H. 1996. Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego. Wyd. SGGW. Warszawa. RYBICKI G. 2001. Rolnictwo ekologiczne w Polsce i Unii Europejskiej. [W:] Ekonomicznofinansowe i prawne instrumenty ochrony środowiska naturalnego w Polsce. Wyd. UMCS. Lublin. SOBOLEWSKA A. 2002a. Ekonomiczne efekty wprowadzenia wybranych instrumentów polityki ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. Praca doktorska (maszynopis). SGGW. Warszawa. SOBOLEWSKA A. 2002b. Mikroekonomiczne efekty przystąpienia do programu rolnośrodowiskowego. [W:] Globalizacja gospodarki a ochrona środowiska. Red. A. Budnikowski, M. Cygler. Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej. Warszawa. SOBOLEWSKA A. 2002c. Wpływ przystąpienia do programu rolnośrodowiskowego na dochody i organizację produkcji w modelowych gospodarstwach rolnych położonych na terenie Wyżyny Lubelskiej. [W:] Aplikacyjne aspekty trwałego rozwoju. Red. G. Dobrzański. Wyd. Politechnika Białostocka. Białystok. SZNAJDER M. 2001. OTB macierz do opracowywania optymalnej struktury produkcji gospodarstwa rolnego. Maszynopis. Katedra Ekonomiki Gospodarki Żywnościowej. Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego. Poznań. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Dz. U. Nr 229, poz. 2273. 11

Słowa kluczowe: program rolnośrodowiskowy, roczny dochód rolniczy brutto. Synopsis: Programy rolnośrodowiskowe wdrażane są we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Prace nad przygotowaniem polskiego programu rolnośrodowiskowego trwają od kilku lat. Aktualnie obowiązujący Krajowy Program Rolnośrodowiskowy zawiera znacznie mniej wymagań niż poprzednie programy pilotażowe. Z przeprowadzonej analizy wynika, że wprowadzone w polskim programie rolnośrodowiskowym zmiany dotyczące pakietu rolnictwo zrównoważone przyczynią się do mniejszego spadku rocznych dochodów rolniczych brutto. Proponowana w zamian za wdrożenie tego pakietu płatność w wysokości 160 zł/haur/rok może jednak nie wystarczyć na pokrycie strat wynoszących około 201 222 zł/haur/rok (w cenach 2000r.) powstających w dochodach małych gospodarstw rolnych. Key words: Agri-environmental programme, gross income. Summary Agri-environmental programmes have been applied in the EU countries for many years. Polish agri-environmental programme have also had many consecutive versions. Economic consequences of introducing the pilot version of 2001 and the present version of 2004, the sustainable agriculture package, in a model farm of a most frequent area between 3 and 7 hectares has been simulated using the linear programming technique. The proposed payment to the participant in either case does not cover the loss in the farm s gross income after joining the programme, though in the newer version they are closer to each other. Not all the implementation costs are included in the gross margin calculation. The average loss is about 201 222 PLN/hectare, while the proposed payment 160 PLN/hectare. The newer versions are less demanding than the previous ones. 12