Geografia jako nauka. Współrzędne geograficzne.

Geografia (semestr 3 / gimnazjum) Lekcja numer 1 Temat: Geografia jako nauka. Współrzędne geograficzne. Geografia jest nauką opisującą świat, w którym żyjemy. Wyraz geographia (z języka greckiego) oznacza 'opis ziemi'. W geografii wykorzystuje się wiele metod badawczych z takich dziedzin naukowych jak: kartografia, geologia, statystyka, czy ekonomia. Geografia opisuje zróżnicowanie przyrodnicze oraz społeczno-ekonomiczne Ziemi. Dzielimy ją na: geografię fizyczną, geografię społeczno-ekonomiczną, geografię regionalną. Geografia fizyczna zajmuje się budową wnętrza Ziemi oraz czynnikami kształtującymi jej powierzchnię. Bada rozmieszczenie wód na kuli ziemskiej, procesy zachodzące w powietrzu, pozwala zrozumieć prawa fizyki rządzące światem. Geografia społeczno-ekonomiczna opisuje problemy związane z gospodarką, rozmieszczeniem ludności oraz działalnością człowieka. Geografia regionalna zajmuje się poszczególnymi kontynentami, państwami i regionami Ziemi. Czerpie ona wiadomości z geografii fizycznej (aby opisać środowisko przyrodnicze poszczególnych regionów) oraz z geografii społeczno-ekonomicznej (dostarcza danych związanych z życiem ludzi oraz ich działalnością na wybranym obszarze). ŹRÓDŁA INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ Jednym z ważniejszych źródeł informacji geograficznych jest atlas. Wiele potrzebnych informacji znajduje się w rocznikach statystycznych, które wydawane są co roku i zawierają najnowsze wiadomości z różnych dziedzin życia. Informacje przedstawione są w nich najczęściej w formie tabel zawierających dane liczbowe, dane te dotyczą najczęściej poprzedniego roku (rys.1). Cennych wiadomości dostarczają też encyklopedie, podręczniki, czasopisma geograficzne, przewodniki turystyczne. Również w Internecie znajduje się wiele różnorodnych informacji geograficznych, zdjęć, schematów, czy interaktywnych animacji. Poszukując informacji dotyczących regionu w którym mieszkamy, możemy przeprowadzać własne obserwacje terenowe oraz udać się do odpowiednich urzędów. All rights reserved 1

Rys.1. Przykład tabeli z danymi z rocznika statystycznego KSZTAŁT I WYMIARY ZIEMI W przeszłości wyobrażano sobie kształt Ziemi w różny sposób: w starożytności często przedstawiano świat jako wypukłą tarczę, spoczywającą na grzbietach różnych zwierząt, w średniowieczu jako dysk pływający po bezkresnym oceanie (przy czym uważano, że Słońce i gwiazdy codziennie wynurzały się z oceanu na wschodzie a zanurzały w nim na zachodzie). Pierwsze dowody na kulistość Ziemi przedstawił w IV w. p.n.e. Arystoteles (grecki filozof). Natomiast w III w. p.n.e. Eratostenes z Cyreny po raz pierwszy dokonał pomiaru wielkości Ziemi. Zmierzył on kąt padania promieni słonecznych w dwóch egipskich miastach Aleksandrii i Syene. Znając odległość pomiędzy nimi i porównując wyniki obliczeń, wyliczył on obwód Ziemi. Pomimo tego że kulistość Ziemi stwierdzono już w starożytności, aż do połowy XVI w. panował pogląd, że Ziemia znajduje się w centrum wszechświata, a pozostałe ciała niebieskie krążą wokół niej. Teorię tę obalił Mikołaj Kopernik, który stwierdził, że to Ziemia wraz z innymi planetami obiega Słońce. W XVII w. odkryto, że Ziemia nie ma kształtu idealnej kuli. Obrót wokół własnej osi sprawia bowiem, że Ziemia jest spłaszczona przy biegunach. Bryłę o takich kształtach nazywa się elipsoidą. Dzięki precyzyjnym pomiarom wykonanym w ostatnich latach stwierdzono, że różnica pomiędzy promieniem równikowym a promieniem biegunowym wynosi ok. 21 km. Ponieważ Ziemia ma kształt bardziej nieregularny niż elipsoida, jej bryle nadano nazwę geoida. All rights reserved 2

WSPÓŁRZĘDNE GEOGRAFICZNE Ziemia obraca się wokół niewidocznej osi, przechodzącej przez jej środek i bieguny. Jednym z jej modeli jest globus. Ponieważ jest on bardzo dużym pomniejszeniem naszej planety, nie da się na nim przedstawić spłaszczenia przy biegunach. Linie widoczne na globusie przecinające się pod kątem prostym to siatka geograficzna. Linie łączące bieguny to południki, natomiast linie przebiegające równolegle do równika to równoleżniki. Wartości południków i równoleżników przedstawiane są w miarach kątowych, czyli stopniach ( ). Cechy południków: wszystkie mają taką samą długość, mają kształt półokręgów przebiegających od jednego bieguna do drugiego. Cechy równoleżników: są różnej długości, mają kształt okręgów zmniejszających się wraz z odległością od równika. W 1884 r. na podstawie międzynarodowego porozumienia, południkowi przechodzącemu przez Królewskie Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich, w Londynie, przyporządkowano wartość 0 i nazywa się go południkiem początkowym. Mierzy się od niego długość geograficzną w kierunku wschodnim i zachodnim. Po przeciwnej stronie globu znajduje się południk 180. Wraz z południkiem 0 dzieli on kulę ziemską na dwie półkule: wschodnią (na wschód od południka 0 aż do południka 180 ) i zachodnią (na zachód od południka 0 aż do południka 180 ). W przeciwieństwie do południków równoleżniki mają różną długość. Najdłuższym z nich jest równik, który dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną (na północ od równika) i południową (na południe od równika). Im bliżej biegunów tym równoleżniki są krótsze. Południków i równoleżników jest nieskończona liczba, a na mapach i globusie pokazuje się tylko niektóre z nich. Z nieskończonej liczby równoleżników wyróżnia się dwa zwrotniki: zwrotnik Raka (23 27'N) i zwrotnik Koziorożca (23 27'S) oraz dwa koła podbiegunowe: koło podbiegunowe północne (66 33'N) i koło podbiegunowe południowe (66 33'S). Punkty oznaczające bieguny mają wartość 90 (N lub S). Symbole N, S, E, W pisane przy wartości kątowej odpowiadają kierunkom świata. Południki położone na półkuli wschodniej oznaczamy symbolem E (east), a na zachodniej W (west). Równoleżniki położone na półkuli północnej oznaczamy symbolem N (north), a na południowej S (south). Na półkuli wschodniej wartości południków rosną w kierunku wschodnim, a na półkuli zachodniej w kierunku zachodnim. Przy określaniu położenia geograficznego na Ziemi posługujemy się długością oraz szerokością geograficzną. Każdy obiekt na kuli ziemskiej ma swoje współrzędne geograficzne. Ich wartości podaje się w stopniach ( ). Każdy stopień dzieli się na 60 minut (60'), a każda minuta na 60 sekund (60 ). Jeżeli przyjmiemy, że obwód Ziemi wynosi 40 041,5 km (średnia z obwodu równikowego i południkowego), można policzyć, że jeden 1 odpowiada odległości 111,2 km, a 1' to 1853 m. 40 041,5 km : 360 = 111,2 km 111,2 km : 60' = 1853 m All rights reserved 3

Długość geograficzna to kąt między półpłaszczyzną południka początkowego (0 ) a półpłaszczyzną południka przechodzącego przez dany punkt na powierzchni Ziemi. Rys.2. Długość geograficzna Szerokość geograficzna jest to kąt zawarty między płaszczyzną równika (0 ) a promieniem ziemskim przechodzącym przez dany punkt na powierzchni Ziemi. Rys.3. Szerokość geograficzna All rights reserved 4

PRZYKŁAD 1 Określ współrzędne geograficzne punktu A. 1. Sprawdź, co ile stopni poprowadzono południki i równoleżniki. 2. Zwróć uwagę, w którą stronę rosną wartości południków. 3. Punkt A leży pomiędzy wyznaczonymi południkami. Określ wartość południka przechodzącego przez punkt A. 4. Podaj długość geograficzną punktu A. 5. Sprawdź, w którą stronę rosną wartości równoleżników. 6. Odczytaj, na którym równoleżniku leży punkt A. 7. Podaj szerokość geograficzną punktu A. Odpowiedź: Współrzędne geograficzne punktu A wynoszą 60 N i 30 E. All rights reserved 5

PRZYKŁAD 2 Określ współrzędne geograficzne Krakowa. 1. Sprawdź, co ile stopni wyznaczono południki i równoleżniki na powyższej mapie. 2. Określ, w którym kierunku rosną wartości południków. 3. Odczytaj wartość południka, na którym leży Kraków, pamiętając, że 1 to 60'. 4. Sprawdź, w którą stronę rosną wartości równoleżników. 5. Podaj wartość równoleżnika, na którym leży Kraków. 6. Na podstawie powyższych odpowiedzi określ współrzędne geograficzne Krakowa. Odpowiedź: Kraków ma współrzędne 50 04'N i 19 55'E. ZADANIE DOMOWE 1. Na podstawie przykładu 1 określ współrzędne geograficzne punktów B i C (z rysunku z przykładu 1). 2. Na podstawie przykładu 2 określ współrzędne Nowego Sącza (z mapy z przykładu 2 lub z mapy w dowolnym atlasie geograficznym). 3. Określ współrzędne 3 wybranych europejskich stolic. All rights reserved 6