Raport końcowy Ocena efektów wdrażania projektów z zakresu turystyki, współfinansowanych ze środków publicznych, ze szczególnym uwzględnieniem osi 5 i 6 RPO WZ oraz określenie kierunków wsparcia turystyki w województwie zachodniopomorskim w latach 2014-2020 Lipiec 2013 1
Autorzy: Beata Płonka (kierownik badania) Jarema Piekutowski (autor raportu) Marta Bochniewicz Tomasz Klimczak Marek Migdal Badanie zostało sfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2007-2013 2
Spis treści Słownik skrótów...7 Streszczenie raportu końcowego...9 Summary of the final report... 14 1. Sytuacja sektora turystycznego w województwie zachodniopomorskim... 19 1.1. Ogólne informacje o potencjale turystycznym województwa... 19 1.1.1. Walory regionu... 19 1.1.2. Baza noclegowa... 20 1.1.3. Gastronomia... 23 1.1.4. Organizacja turystyki... 26 1.1.5. Inne czynniki wpływające na potencjał turystyczny województwa... 28 1.1.6. Turyści odwiedzający województwo... 30 1.1.7. Zachodniopomorskie a inne regiony... 39 1.1.8. Ocena atrakcyjności turystycznej regionu wg respondentów badania... 40 1.1.9. Ocena stanu sektora turystycznego... 44 1.1.10. Oferta biur podróży dot. województwa zachodniopomorskiego... 46 1.1.11. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 47 1.2. System instytucjonalny wsparcia turystyki w województwie... 47 1.2.1. Stan instytucjonalny systemu, w tym ZROT i LOT... 48 1.2.2. Potencjał rozwojowy systemu i poszczególnych organizacji... 53 1.2.3. Współpraca między instytucjami w zakresie turystyki... 59 1.2.4. Turystyka w dokumentach strategicznych... 61 1.2.5. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 64 1.3. Turystyka a gospodarka... 65 1.3.1. Sytuacja finansowa firm sektora turystycznego - samoocena... 65 1.3.2. Wpływ turystyki na tworzenie nowych miejsc pracy, wzrost atrakcyjności inwestycyjnej oraz wzrost poziomu dochodów mieszkańców... 68 1.3.3. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 75 1.4. Rozwojowe dziedziny turystyki... 76 1.4.1. Potencjał prorozwojowy sektora turystycznego w kontekście rozwoju gospodarczego i społecznego... 76 1.4.2. Usługi turystyczne, które wykazują się największym trendem wzrostowym w województwie zachodniopomorskim... 86 1.4.2.1. Wprowadzenie... 86 1.4.2.2. Trendy rozwojowe w podmiotach... 86 3
1.4.2.3. Popularność usług... 92 1.4.2.4. Ocena dynamiki rozwoju usług... 94 1.4.3. Produkty turystyczne o największym potencjale wzrostu... 100 1.4.4. Kierunki rozwoju sektora turystycznego, warunkujące wzrost ruchu turystycznego przyjazdowego krajowego i zagranicznego w województwie zachodniopomorskim... 102 1.4.5. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 104 1.5. Kadry sektora turystyki... 105 1.5.1. Stan kadr w sektorze turystyki (liczebność, poziom przygotowania) a aktualne i przyszłe potrzeby sektora... 105 1.5.2. Oferta kształcenia w zakresie turystyki i jej dostosowanie do potrzeb... 114 1.5.3. Oferta edukacyjna i szkoleniowa a aktualne i przewidywane potrzeby sektora turystyki w województwie... 123 1.5.4. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 130 1.6. Promocja turystyczna regionu... 131 1.6.1. Wprowadzenie... 131 1.6.2. Założenia promocji turystycznej w województwie... 131 1.6.3. Stosowane narzędzia... 133 1.6.4. Ocena efektywności narzędzi... 135 1.6.5. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 139 2. Wsparcie sektora turystycznego z funduszy zewnętrznych... 141 2.1. Źródła wsparcia w latach 2004-2006... 141 2.1.1. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego... 141 2.1.2. INTERREG Polska Meklemburgia... 142 2.1.3. Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich... 143 2.1.4. Transport... 144 2.1.5. Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw... 144 2.1.6. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 145 2.2. Źródła wsparcia w latach 2007-2013... 145 2.2.1. Program Operacyjny Kapitał Ludzki... 145 2.2.2. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich... 147 2.2.3. Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007-2013... 147 2.2.4. Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej... 148 2.2.5. Program INTERREG IVA... 148 2.2.6. Program Południowy Bałtyk... 149 2.2.7. Program Region Morza Bałtyckiego... 149 2.2.8. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka... 150 4
2.2.9. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 150 2.3. Analiza zrealizowanych projektów RPO WZ... 150 2.3.1. Oś 5 RPO WZ... 151 2.3.1.1. Wprowadzenie opis Osi... 151 2.3.1.2. Zrealizowane projekty... 152 2.3.1.3. Poddziałanie 5.1.1 - Infrastruktura turystyki... 155 2.3.1.4. Poddziałanie 5.1.2. - Regionalny system informacji turystycznej oraz rozwój produktów turystycznych... 161 2.3.2. Oś 6 RPO... 163 2.3.2.1. Wprowadzenie opis osi... 163 2.3.2.2. Zrealizowane projekty... 165 2.3.2.3. Poddziałanie 6.1.1 Infrastruktura turystyki na obszarze metropolitalnym166 2.3.2.1. Poddziałanie 6.1.2 - Regionalny system informacji turystycznej oraz rozwój produktów turystycznych na obszarze metropolitalnym... 171 2.3.3. Wsparcie dla podmiotów turystycznych w ramach poddziałań 1.1.1, 1.1.2 oraz 1.1.3 RPO WZ... 172 2.3.4. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 173 2.4. Trafność i skuteczność interwencji... 174 2.4.1. Skuteczność oraz efektywność wsparcia sektora turystycznego oraz promocji walorów turystycznych regionu ze środków zewnętrznych... 174 2.4.2. Poziom trafności interwencji finansowanych ze środków zewnętrznych... 178 2.4.3. Analiza przyczyn niewnioskowania o środki... 180 2.4.4. Wpływ interwencji ze środków krajowych oraz ze środków zagranicznych na rozwój sektora turystyki w województwie zachodniopomorskim... 181 2.4.5. Ocena efektu deadweight... 182 2.4.6. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 183 3. Zapotrzebowanie na wsparcie w kolejnym okresie programowania... 184 3.1. Potrzeby w zakresie infrastruktury... 184 3.1.1. Beneficjenci, przedsiębiorcy i JST... 184 3.1.2. Respondenci wywiadów indywidualnych... 186 3.1.3. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 187 3.2. Potrzeby w zakresie działań nieinwestycyjnych... 188 3.2.1. Obszary deficytowe dotyczące działań nieinwestycyjnych, mające wpływ na rozwój sektora turystyki oraz promocji walorów turystycznych regionu - potrzebny zakres wsparcia dotacyjnego w okresie 2014-2020... 188 3.2.2. Zakres i formy wsparcia potrzebne, aby zaspokoić zidentyfikowane deficyty dotyczące rozwoju kadr dla sektora turystyki... 194 3.2.3. Zakres i formy wsparcia potrzebne, aby w pełni wykorzystać potencjał regionalnego systemu wsparcia instytucjonalnego... 202 5
3.2.4. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 203 3.3. Preferowane instrumenty i formy wsparcia... 204 3.3.1. Możliwości wykorzystania zwrotnych instrumentów wsparcia (np. Inicjatywa JESSICA) w procesie budowania potencjału turystycznego województwa... 204 3.3.2. Formy wsparcia z zakresu turystyki oraz promocji turystyki, które powinny być rozwijane w przyszłej perspektywie finansowej... 206 3.3.3. Wnioski i podsumowanie cząstkowe... 209 4. Analiza SWOT... 210 5. Planowane wsparcie w ramach RPO 2014-2020... 212 6. Najważniejsze wnioski z badania... 227 7. Rekomendacje... 232 Zał. 1. Studium przypadku Zachodniopomorski Szlak Żeglarski... 247 6
Słownik skrótów EFS Europejski Fundusz Społeczny EFRR Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego IOB Instytucja/e Otoczenia Biznesu IW Instytucja Wdrażająca IZ Instytucja Zarządzająca JST jednostka samorządu terytorialnego LGD Lokalna Grupa Działania LGR Lokalna Grupa Rybacka LOT Lokalna Organizacja Turystyczna NGO organizacja pozarządowa (ang. non-governmental organization) PKB produkt krajowy brutto PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 PO RYBY Program Operacyjny Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb na lata 2007-2013 POT Polska Organizacja Turystyczna PROW Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 ROT - Regionalna Organizacja Turystyczna RPO WZ, RPO Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego SPO ROL Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich WUP Wojewódzki Urząd Pracy ZIT Zachodniopomorska Izba Turystyki ZPORR Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego na lata 2004-2006 ZROT Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna 7
8
Streszczenie raportu końcowego Cele i metodologia badania Niniejszy raport ewaluacyjny opracowany został na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego przez zespół firmy PSDB sp. z o.o. we współpracy z Forum Turystyki Regionów. Celem głównym badania była ocena efektów wdrażania projektów z zakresu turystyki, współfinansowanych ze środków publicznych oraz określenie kierunków rozwoju turystyki w województwie zachodniopomorskim w latach 2014-2020. Koncepcja badania opierała się na trzech modułach. Pierwszy z nich dotyczył oceny stanu i trendów rozwojowych sektora turystyki, drugi oceny dotychczasowego wsparcia, zaś trzeci identyfikacji potrzeb i form wsparcia w okresie programowania 2014-2020. W badaniu uwzględniono także problematykę zasobów ludzkich w sektorze turystyki, jak również kwestie związane ze wsparciem instytucjonalnym dla sektora turystyki. Raport oparty jest na danych pozyskanych w ramach różnorodnych metod ilościowych i jakościowych, obejmujących: analizę danych zastanych (przede wszystkim: dokumenty strategiczne i programowe, dane monitoringowe i dokumenty sprawozdawcze dotyczące programów operacyjnych z okresu 2004-2006 i 2007-2013, dokumentacja projektowa, dane statystyczne, oferty polskich i zagranicznych biur podróży); indywidualne wywiady pogłębione z przedstawicielami JST (w tym Urzędu Marszałkowskiego), organizacji pozarządowych działających w obszarze turystyki oraz przedsiębiorstw branży turystycznej); ankietę telefoniczną wspomaganą komputerowo (CATI) z przedstawicielami JST, przedsiębiorstw branży turystycznej oraz beneficjentami projektów; ankietę internetową (CAWI) z przedstawicielami organizacji pozarządowych i instytucji szkoleniowych; ankietę pocztową z przedstawicielami szkół średnich i wyższych; studium przypadku, dotyczące Zachodniopomorskiego Szlaku Żeglarskiego. Najważniejsze wyniki badania Potencjał turystyczny województwa Województwo zachodniopomorskie jest jednym z najatrakcyjniejszych regionów pod względem turystycznym, a sektor turystyki należy do najbardziej rozwojowych branż. Najważniejszymi walorami naturalnymi województwa są wybrzeże morskie, pas pojezierny oraz duże obszary leśne. Region charakteryzuje się walorami uzdrowiskowymi i potencjałem w zakresie turystyki wodnej (żeglarstwo, kajakarstwo itp.). Rozwój województwa w obszarze turystyki jest nierównomierny. Infrastruktura jest szczególnie rozbudowana w pasie nadmorskim, natomiast obszarem niedoinwestowanym jest część środkowopołudniowa województwa, w tym pas pojezierny. Zachodniopomorskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem liczby miejsc noclegowych. Ich jakość można ocenić także wysoko, brakuje jedynie tańszych obiektów noclegowych niebędących kwaterami prywatnymi. Istnieje także duża liczba punktów gastronomicznych, jednakże ich oferta jest stosunkowo mało różnorodna, a ceny - wysokie. Dominuje podejście sezonowe i masowe. Brakuje w województwie jednoznacznie rozpoznawalnego produktu gastronomicznego. W ostatnich latach w województwie pojawiło się wiele produktów tradycyjnych i regionalnych (m.in. w ramach projektów PROW i PO RYBY), jednak ich potencjał nie jest wykorzystywany (np. potencjał produktów takich jak pasztecik, paprykarz czy produkty z ryb); produkty te mają charakter niszowy i nie są rozpoznawalne dla turystów spoza regionu. W województwie brakuje instytucji zajmujących się turystyką przyjazdową, sprowadzających turystów i organizujących ich pobyt w sposób kompleksowy. Jest to jeden z powodów, dla których 9
województwo zachodniopomorskie jest praktycznie nieobecne w ofertach biur podróży krajowych i zagranicznych. Ważny potencjał województwa stanowi infrastruktura lecznicza oraz rekreacyjna i sportowa, ta ostatnia jednak wymaga dalszego rozwoju (np. zapewnienie ciągłości ścieżek rowerowych). Województwo posiada też potencjał w zakresie turystyki historycznej (np. bunkry w Szczecinie, w Wicku, Wał Pomorski, fortyfikacje w Kołobrzegu itp.). W ostatnich latach w województwie powstało i rozwinęło się wiele dużych wydarzeń (Sunrise Festival, Festiwal Sztucznych Ogni, Tall Ships Races), jednakże ich zasięg jest niewystarczający w porównaniu z wydarzeniami organizowanymi w innych regionach. Brakuje renomowanego wydarzenia, które byłoby jednoznacznie rozpoznawalne w kraju i za granicą. Największy odsetek turystów pochodził z innych miejscowości województwa zachodniopomorskiego (turystyka wewnątrzregionalna). Kolejne regiony, z których turystów było najwięcej, to województwo wielkopolskie, mazowieckie, dolnośląskie i śląskie. Zagraniczni turyści przybywają natomiast najczęściej z Niemiec, Danii i Szwecji. Liczba turystów z Niemiec ciągle rośnie. Stan sektora turystycznego w województwie. Turystyka a gospodarka Sytuacja finansowa przedsiębiorstw oceniana jest słabo. Więcej przedsiębiorstw przewiduje spadek niż wzrost liczby klientów w kolejnych latach. Pogorszyła się ona w ciągu ostatnich 3 lat, jednak wiąże się to nie tylko z międzynarodowym kryzysem, wynika z coraz większej konkurencji na rynku (m.in. tania oferta krajów południowych), a także coraz wyższych kosztów utrzymania infrastruktury. Wielu respondentów badania twierdzi, iż nie należy liczyć na szybką poprawę tej sytuacji konieczne jest więc poszukiwanie nowych nisz rynkowych. Mimo problemów, zdecydowana większość badanych przedsiębiorstw nie planuje zmian w zakresie stałego zatrudnienia w ciągu najbliższego roku. Większa liczba pracodawców planuje zatrudnienie nowych pracowników, niż zwolnienia. Tworzone miejsca pracy związane są głównie z bezpośrednią obsługą turystów. W branży turystycznej województwa istotny jest udział szarej strefy. Mimo wysokiego potencjału turystycznego województwa, jedynie 40% badanych samorządowców przypisuje turystyce wysokie znaczenie dla swoich obszarów. Najniżej znaczenie turystyki oceniali samorządowcy ze środkowej części województwa, zwłaszcza z powiatów zgrupowanych przy Szczecinie i Koszalinie (powiat stargardzki, gryfiński, szczecinecki), a najwyżej JST z pasa nadmorskiego. Wpływ turystyki na gospodarkę respondenci badania oceniają jako bardzo duży (przede wszystkim na przyciąganie inwestorów). Niektóre gminy żyją tylko z turystyki (turystyka napędza koniunkturę). Największy wpływ daje się zaobserwować w pasie nadmorskim, nieco mniejszy w Szczecinie i w pasie pojeziernym, a stosunkowo najmniejszy poza tymi obszarami (np. powiaty goleniowski, pyrzycki, stargardzki). Rozwój turystyki może także oddziaływać pozytywnie na społeczność lokalną, jej aktywność społeczną, wiedzę i umiejętności poprzez wymianę doświadczeń między mieszkańcami a turystami i rozwój samych przedsiębiorstw. System instytucjonalny wspierania turystyki Potencjał organizacji pozarządowych związanych z turystyką w województwie zachodniopomorskim jest bardzo duży (przede wszystkim system obejmujący Zachodniopomorską Regionalną Organizację Turystyczną i 24 Lokalne Organizacje Turystyczne najwięcej w kraju). Bardzo prężnie działają w województwie Lokalne Grupy Działania i Lokalne Grupy Rybackie. Potencjał ten jednak jest niewykorzystany. System instytucjonalny praktycznie nie funkcjonuje, zwłaszcza w zakresie promocji i tworzenia produktów turystycznych. Niewielki odsetek JST współpracuje z LOT, a duża ich część nie jest świadoma istnienia i działania LOT na własnym obszarze. Kondycja działających NGO i instytucji okołobiznesowych (np. ZIT) jest bardzo słaba. Organizacje te nie są aktywne ze względu na brak środków na bieżącą działalność (składki członkowskie nie wystarczają na sfinansowanie tej działalności). Brakuje współpracy międzysektorowej, koordynacji działań i uznanego lidera, niewystarczający jest także przepływ informacji. Niewystarczający jest przepływ informacji między poszczególnymi organizacjami, zarówno w układzie wertykalnym, jak i horyzontalnym. Brakuje wspólnych przedsięwzięć, panuje wzajemna nieufność i niezrozumienie. Brak także współpracy między poszczególnymi samorządami. 10
Rozwojowe dziedziny turystyki, produkty i usługi turystyczne W województwie zachodniopomorskim następuje istotna przemiana modelu turystyki od modelu masowego i wypoczynkowego w kierunku turystyki zindywidualizowanej, opartej na potrzebach jednostkowych klientów; np. turystyka zdrowotna rozwija się w kierunku turystyki związanej z kultywowaniem zdrowego trybu życia i idei work-life balance. Dlatego ważnym kierunkiem rozwoju będzie indywidualizacja usług turystycznych. Do najbardziej rozwojowych dziedzin turystyki w województwie zachodniopomorskim zaliczyć można przede wszystkim turystykę wodną (żeglarstwo, kajakarstwo, pływanie, surfing), turystykę aktywną i specjalistyczną (rowerowa, piesza, golf, wędkarstwo, turystyka konna, ekoturystyka), turystykę zdrowotną, prozdrowotną i uzdrowiskową, a także miejską, kulturową i historyczną. W województwie zachodniopomorskim brakuje jednoznacznie identyfikowalnych produktów turystycznych. Najbardziej rozpoznawalny jest Zachodniopomorski Szlak Żeglarski, jednak jest on dopiero tworzony. Istnieje jednak możliwość rozwoju szeregu produktów turystycznych, takich jak np. centra edukacyjno-turystyczne oparte o naturalne atrakcje lokalne (np. w Karlinie), produkty związane z regionalnymi specjalnościami kulinarnymi (w tym potrawami z ryb), produkty oparte na historii militarnej, prozdrowotne, sportowe itp. Tworzenie takich produktów wymaga kreatywnych kadr, promujących i sprzedających tego typu produkty, a także wsparcia instytucjonalnego. Działania takie mogłyby wykonywać Lokalne Organizacje Turystyczne, jednakże, poza jednym wyjątkiem, nie mają charakteru produktowego. Kadry sektora turystyki Stan liczbowy kadr uznawany jest przez pracodawców za wystarczający, jednak wykwalifikowaną kadrę nie jest im łatwo pozyskać. Stan wiedzy i umiejętności kadr pozostawia natomiast wiele do życzenia, zwłaszcza pod względem umiejętności językowych (niemiecki, angielski), przygotowania praktycznego, umiejętności interpersonalnych, motywacji do pracy i kultury osobistej. Brak znajomości języków jest w dużej mierze problemem pracowników świadczących usługi okołoturystyczne (np. SPA/wellness fizjoterapeuci, masażyści, kosmetyczki itp.) dotyczy umiejętności językowych powiązanych z wykonywanymi czynnościami. W zdecydowanej większości pracownicy badanych przedsiębiorstw sektora turystycznego nie uczestniczą w kształceniu ustawicznym. Do przyczyn należy brak środków na tego typu działania oraz brak czasu, jednak dało się zaobserwować także brak świadomości korzyści z kształcenia ustawicznego. W szkołach średnich i wyższych istnieją kierunki związane z turystyką, jednakże kształcenie na nich oceniane jest jako niewystarczające, zwłaszcza jeżeli chodzi o przygotowanie praktyczne i dostosowanie kierunków kształcenia do potrzeb rynku pracy. Oferta instytucji edukacyjnych jest przez przedsiębiorców branży turystycznej bardzo rzadko oceniana pozytywnie. Kadra nauczająca starzeje się (przede wszystkim w szkołach średnich) i nastawiona jest zbyt teoretycznie. Brakuje stałego systemu doskonalenia kadr pracujących. Większość przedsiębiorstw nie współpracuje ze szkołami, brakuje świadomości korzyści z takiej współpracy. Promocja i informacja turystyczna regionu Województwo zachodniopomorskie i miasto Szczecin nie wykorzystują w pełni potencjału płynącego z promocji turystycznej, a działania promocyjne regionu zachodniopomorskiego są w dużej mierze nieefektywne i przestarzałe. Brakuje jednoznacznej polityki promocji regionu, wyeksponowania tego, co rzadko spotykane; brak narracji budującej wizerunek. Do najczęściej stosowanych instrumentów promocji należą strony internetowe, ulotki i foldery; w przypadku JST także prasa i promocja podczas udziału w wydarzeniach i w targach, zaś w przypadku przedsiębiorców premiowanie stałych klientów. JST rzadko korzystają z portali społecznościowych, mimo iż narzędzie to uznają za efektywne. Brakuje badań oceniających efektywność promocji: większość samorządów nie prowadzi bieżącej oceny efektywności narzędzi promocyjnych. 11
Brakuje jednolitego systemu oznakowania turystycznego ofert i atrakcji turystycznych oraz spójnego systemu informacji turystycznej. Możemy mówić o funkcjonowaniu pojedynczych punktów IT, ale nie o systemie. Informacją turystyczną rzadko zajmują się LOT najczęściej punkty informacyjne prowadzą JST. Wsparcie dla turystyki w ramach Osi 5 i 6 RPO WZ Projekty zrealizowane w ramach Osi 5 i 6 RPO wzmocniły infrastrukturę turystyczną, jednak ich potencjał nie został w pełni wykorzystany. W dużej mierze odpowiedzialny za to jest brak świadomości i zainteresowania potencjalnych wnioskodawców oraz konieczność dysponowania wkładem własnym. Projekty RPO przeznaczone na turystykę wsparły przede wszystkim pas nadmorski. W zdecydowanej większości były realizowane przez JST. Najwięcej zrealizowanych projektów w ramach wsparcia infrastruktury turystycznej, zarówno w ramach poddziałania 5.1.1, jak i 6.1.1, dotyczyło publicznej infrastruktury turystycznej. Duża część z nich to projekty dotyczące rewitalizacji, modernizacji lub rozbudowy części miejscowości (budowa fontanny, placu, deptaku, przebudowa rynku itp.) ich efektywność w zakresie rozwoju turystyki może budzić wątpliwości. Zdaniem ewaluatorów, tego typu projekty powinny być realizowane poza poddziałaniem związanym ściśle z infrastrukturą turystyki. Dofinansowano także przedsięwzięcia związane z infrastrukturą turystyki wodnej i uzdrowiskowej oraz promocją. Nie zostały natomiast zrealizowane żadne projekty, których głównym celem była budowa oraz infrastruktury na potrzeby turystyki kongresowej, targowej i konferencyjnej. Nie został wykorzystany potencjał poddziałań 5.1.2 i 6.1.2 w zakresie kreowania produktów turystycznych, kulturowych i tradycyjnych, mimo iż w województwie istnieje duży deficyt w tym zakresie. Należy w przyszłym okresie programowania skierować zdecydowanie większy strumień finansowania na działania związane z ww. produktami. Ocena trafności i skuteczności wspierania sektora ze środków zewnętrznych Efektywność wsparcia i wpływ funduszy strukturalnych na rozwój turystyki beneficjenci wsparcia oceniają raczej wysoko. Rozwój ten dotyczył przede wszystkim infrastruktury transportowej, noclegowej i gastronomicznej, bardzo często wskazywano też na informatyzację i rozwój kadr dzięki projektom szkoleniowym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W przypadku większości badanych udzielone wsparcie odpowiadało w dużym lub bardzo dużym stopniu na istniejące potrzeby. Jedynie 13% badanych uznało, że ich projekt mógłby być zrealizowany także mimo braku dofinansowania. Jedynie ok. 1/5 badanych przedsiębiorców wnioskowała o środki zewnętrzne. U dużej części przedsiębiorców niewnioskujących o środki mamy do czynienia z barierą świadomościową lub mentalną, opisywaną jako brak zapotrzebowania oraz brak czasu ; pozostała część badanych wskazuje na przyczyny związane z samymi procedurami (biurokracja, brak środków na wkład własny). Zapotrzebowanie na wsparcie infrastrukturalne w kolejnym okresie programowania Do najważniejszych wskazanych przez osoby badane obszarów deficytowych w zakresie infrastruktury należą budowa/rozbudowa lub modernizacja (w tym prace remontowe) budynków - infrastruktury hotelowo-turystycznej i okołoturystycznej (np. budowa kąpieliska, hotelu, adaptacja terenów pod miejsca kempingowe i pola biwakowe, budowa pływalni lub basenu, budowa ścieżek rowerowych, smażalni ryb, przystani żeglarskich, obiektów sportowych, zagospodarowanie nabrzeży jezior i plaż, budowa lub modernizacja (w tym prace remontowe) infrastruktury komunikacyjnej (drogi, ścieżki, chodniki, miejsca parkingowe, ścieżki rowerowe w tym zapewnienie ich ciągłości), rozbudowa małej infrastruktury, w tym zaplecza sanitarnego, zwłaszcza w pasie pojeziernym, infrastruktura towarzysząca dla dzieci, zakup sprzętu do różnych rodzajów turystyki kwalifikowanej (w szczególności do turystyki rowerowej oraz kajakowej), wsparcie dla tworzenia taniej bazy noclegowej np. hosteli, oraz infrastruktura agroturystyki. 12
Potrzeby w zakresie działań nieinwestycyjnych Najważniejszymi deficytowymi obszarami w tym zakresie są działania promocyjne, tworzenie i rozwój usług i produktów oraz szkolenia, warsztaty i doradztwo. Jeżeli chodzi o tworzenie i rozwój usług, większość respondentów chce uzyskać dofinansowanie na poszerzenie swojej oferty o usługi, które dotychczas nie były oferowane klientom (np. plac zabaw dla dzieci, usługi transportowe, wypożyczalna sprzętu). Brakuje także badań dotyczących rynku turystycznego. Jeżeli chodzi o kadry, konieczne jest uzupełnienie teoretycznego wykształcenia potencjalnych pracowników, uczniów i studentów poprzez staże i praktyki. Duże zapotrzebowanie występuje w zakresie podnoszenia kwalifikacji językowych (szczególnie języki niemiecki i angielski). Istnieje potrzeba stworzenia specjalnego programu szkoleniowego dla kadry kreatywnej tworzącej produkty turystyczne oraz szkoleń z zakresu nowych trendów w turystyce. W obszarze systemu instytucjonalnego należy przeznaczyć środki na wsparcie działań wspólnych i sieciowych, budowanie zaufania i partnerstw między LOT, NGO-s, przedsiębiorcami i JST, wsparcie koordynacji działań, tworzenie spójnej oferty promocyjnej, wsparcie bieżącej działalności NGO-s, przede wszystkim w zakresie tworzenia produktów turystycznych oraz profesjonalizację LOT. Preferowane instrumenty i formy wsparcia Najbardziej pożądaną wśród potencjalnych beneficjentów formą wsparcia w kolejnym okresie programowania jest dotacja. Nieco mniejsze jest zainteresowanie pożyczkami, a dużo mniejsze poręczeniami oraz wejściami kapitałowymi. Pożyczkami stosunkowo najbardziej zainteresowani są przedsiębiorcy. Dlatego konieczne jest podjęcie działań mających na celu wzrost świadomości korzyści z narzędzi wsparcia innych niż dotacje. W przypadku przedsiębiorstw wsparcie dotacyjne powinno być ograniczone przede wszystkim do działań innowacyjnych, systemowych i niosących ze sobą duże ryzyko. 13
Summary of the final report Objectives and methodology of the study This evaluation report has been prepared at the request of the Marshall's Office of the Zachodniopomorskie voivodship by the team of the PSDB Ltd. in cooperation with Forum of The main objective of the study was to evaluate the effects of implementation of tourism projects co-financed by public funds and to identify directions for tourism development in the Zachodniopomorskie voivodship in the years 2014-2020. The concept of the study was based on three modules. The first one concerned the assessment of the state of affairs and development trends of the tourism sector, the second one - the assessment of the current support, and the third one - identification of needs and forms of support in the programming period 2014-2020. The issue of human resources in the tourism sector was also included in the study, as well as issues related to institutional support for the tourism sector. The report is based on data obtained with the help of various quantitative and qualitative methods, including: analysis of existing data (in particular: strategic documents and programming documents, monitoring data and reporting documents for the operational programs of the years 2004-2006 and 2007-2013, project documentation, statistics, offers of Polish and foreign travel agencies); individual in-depth interviews with representatives of local government units - LGU - (including the Marshal's Office, non-governmental organizations working in the field of tourism and enterprises of tourist industry); computer-assisted telephone interview (CATI) with representatives of LGU, enterprises operating in the tourist industry and projects' beneficiaries; computer-assisted web interview (CAWI) with representatives of non-governmental organizations and training institutions; postal survey with representatives of secondary schools and universities; case study on the Westpomeranian Sailing Route. Key findings of the study The tourism potential of the voivodship The Westpomeranian (Zachodniopomorskie) voivodship is one of the most attractive regions in terms of tourism and the tourism sector is one of the most promising industries there. The most important natural advantages are the seacoast, the lake district, and large forest areas. The region has qualities of health resorts and potential in terms of water tourism (sailing, canoeing, etc.). Development of the voivodship in terms of tourism is uneven. Infrastructure is particularly developed in the coastal line, whereas the central-southern part of the region is underinvested, including the lake district. The Westpomerania ranks first in the country in the number of accommodation places. Their quality may also be assessed as high, there is only lack of affordable non-private accommodation. There is also a large number of dining options, but their offer is not relatively diverse, and prices - high. The seasonal and mass approach is predominant. No clearly recognizable gastronomic product is present in the voivodship. In recent years, in the voivodship there appeared many traditional and regional products (including those implemented under RADP and OP FISH projects), but their potential is not being used (e.g. potential of products such as pasty - "pasztecik", red peppers - "paprykarz" and fish products), the products are of a niche character and are not recognizable to visitors from outside the region. The region lacks institutions dealing with arrival tourism, importing tourists and organizing their stay in a comprehensive manner. This is one of the reasons why the Westpomeranian voivodship is practically absent in the offers of travel agencies both in Poland and abroad. 14
The important potential of the voivodship are the therapeutic and recreational facilities as well as sports facilities; the latter, however, requires further development (e.g. ensuring the continuity of cycling paths). The voivodship also has potential for historical tourism (e.g. bunkers in Szczecin, in Wicko, Pomeranian Dike, fortifications in Kołobrzeg, etc.). In recent years, in the voivodship, a number of major events were founded and developed (Sunrise Festival, Fireworks Festival, Tall Ships' Races), but their coverage is insufficient in comparison with the events organized in other regions. There is no reputable event there that would be clearly recognizable in the country and abroad. The largest percentage of tourists come from other cities and towns of the Westpomeranian voivodship (intra-regional tourism). The subsequent regions from which the most of tourists are coming are Wielkopolskie voivodship, Mazowieckie voivodship as well as Lower Silesian and Silesian voivodships. When it comes to foreign tourists they arrive the most often from Germany, Denmark and Sweden. The number of tourists from Germany continues to grow. Status of the tourism sector in the region. Tourism and economy The financial situation of enterprises is estimated as poor. More enterprises expect the decline rather than growth in the number of clients in the coming years. It has worsened over the past three years, however, that is not only due to the international crisis, it is also due to the increasing competition in the market (including the low-cost offer of southern countries) and the ever-increasing costs of infrastructure s maintenance. Many respondents of the survey said that one should not expect a rapid improvement in terms of that situation - it is therefore necessary to search for new market niches. Despite the problems, the vast majority of the surveyed enterprises is not planning to make any changes in terms of permanent employment in the coming year. A larger number of employers plan rather to hire new employees than dismiss anybody. Jobs created are mainly related to the direct service of tourists. However in the tourism industry of the voivodship the informal economy has a significant share. Despite the high tourism potential of the region, only 40% of the surveyed local government representatives assign high importance to the tourism in their areas. The importance of tourism was evaluated the lowest by the local government representatives from the central part of the region, especially from poviats grouped near Szczecin and Koszalin (stargardzki, gryfiński, szczeciniecki poviats), and the highest by LGU situated along the coastal line. The impact of tourism on the economy is assessed by the respondents of the survey as very high (above all the impact on attracting investors). Some municipalities (gminas) live only from tourism (tourism drives the prosperity). The biggest impact can be observed in the coastal line, slightly lower - in Szczecin and the lake-district, and relatively smallest - outside those areas (e.g. goleniowski, pyrzycki, stargardzki poviats). Tourism development can also positively influence the local community, its social activities, knowledge and skills through the exchange of experiences between local residents and tourists, and the development of the enterprises themselves. The institutional system for tourism support The potential of non-governmental organizations dealing with tourism in West Pomerania is very high (above all, the system comprising the West Pomeranian Regional Tourist Organization and 24 Local Tourist Organizations - the highest number in the country). Local Action Groups and Local Fishing Groups are very active in the voivodship. However, this potential remains unexploited. The institutional system does not work in practice, especially in terms of promotion and development of tourist products. A small percentage of LGU cooperates with LOT, whereas a large proportion of them are not aware of the existence and operation of LOT in their own area. The condition of the operating NGO-s and business environment institutions (e.g. ZIT) is very poor. These organizations are not active due to the lack of funds for current operations (membership fees are not enough to finance this activity). There is no inter-sectoral cooperation happening, neither there is any co-ordination of activities or a recognized leader, the flow of information is also insufficient. The flow of information between different organizations, both in vertical and horizontal dimension, is not sufficient. There is a lack of joint ventures, as there is mutual distrust and misunderstanding. There is also lack of cooperation between various local governments. 15
Development areas in tourism, products and tourism-related services In the Zachodniopomorskie voivodship a major transformation of the tourism model is happening - from the model of mass and holiday tourism towards the individualized tourism, based on the needs of individual customers, such as health tourism which is developing in the direction of cultivating healthy lifestyle and the idea of work-life balance. Therefore, an important direction for development will be individualization of tourist services. The most promising areas of tourism in the Zachodniopomorskie voivodship include primarily water tourism (sailing, canoeing, swimming, surfing), active and specialist tourism (cycling, walking, golf, fishing, horse riding, eco-tourism), health tourism relating to health prevention and spa, as well as urban, cultural and history-related tourism. In the Zachodniopomorskie voivodship there are not clearly identifiable tourist products. The Westpomeranian Sailing Route is the most recognizable one but it is just being created. However, there is an opportunity to develop a number of tourist products, such as educational and tourist centres based on natural local attractions (e.g. in Karlino), products associated with regional culinary specialties (including fresh fish dishes), products based on military history, health education products, sports, etc. The development of such products requires creative personnel, promoting and selling such products, as well as the institutional support. Such actions could be performed by the Local Tourist Organizations, however, with one exception, they are not of product nature. Personnel of the tourism sector The number of staff is recognized by employers as sufficient, however, it is not easy for them to acquire the qualified staff. However the knowledge and skills of the staff leaves a lot to be desired, especially in terms of language skills (German, English), practical preparation, interpersonal skills, motivation for work and personal culture. Lack of foreign languages literacy is largely a problem of employees who provide tourism-related services (e.g. SPA/wellness - physical therapists, massage therapists, beauticians, etc.) - it applies to the language skills associated with performed actions. The vast majority of employees of the surveyed enterprises of the tourism sector do not participate in lifelong learning. The reasons include the lack of funding for that type of actions and lack of time, but there is also a lack of awareness of the benefits of lifelong learning. In secondary schools and universities, there are specializations related to tourism, but learning them is assessed as insufficient, especially when it comes to practical preparation and the adjustment of educational specializations to the labour market needs. The offer of educational institutions is rarely assessed positively by the entrepreneurs from the tourism industry. The teaching staff is ageing (especially at secondary schools), and their approach is too theoretical. There is no permanent training system for working personnel. Most of enterprises do not cooperate with schools, they lack awareness of the benefits of such cooperation. Promotion and tourist information of the region Westpomeranian voivodship and the city of Szczecin are not fully exploiting the potential stemming from the tourism promotion, and the promotion activities of the Westpomeranian region are largely ineffective and outdated. There is no clear policy on how to promote the region, exhibit what is rare, there is no narration that would build the image desired. The most commonly used promoting instruments are websites, leaflets and folders; in the case of the LGU - also press and promotion during the participation in the events and fairs, and in the case of business people - rewarding regular customers. LGU rarely use social networks, even though the tool is deemed effective by them. There is a lack of research evaluating the effectiveness of promotion: most local governments do not conduct ongoing assessments of the effectiveness of promotional tools. There is no uniform system of tourist marking for offers and tourist attractions, neither a coherent system of tourist information. One can talk about the functioning of single points of IT, but not about 16
the system. Tourist information is rarely dealt by LOT - most of information points are conducted by LGU. Support for tourism under the Axes 5 and 6 of the ROP of Zachodniopomorskie Voivodship Projects implemented under the Axes 5 and 6 of the ROP strengthened tourism infrastructure, but their potential has not been fully exploited yet. To a large extent the lack of awareness and interest of potential applicants is responsible for that, as well as the need to dispose of own contribution. The ROP projects earmarked for tourism supported primarily the coastal line. The vast majority of them were carried out by LGU. Most of projects realized under the support of tourism infrastructure, both within the submeasures 5.1.1, and the 6.1.1, concerned public tourism infrastructure. A large part of them are projects concerning revitalization, modernization or development of part of the area (building fountains, squares, pedestrian street, reconstruction of the market square, etc.) - their effectiveness in terms of tourism development may be questionable. According to the evaluators, such projects should be carried out outside the submeasure which is closely related to the infrastructure of tourism. Infrastructure projects related to water tourism and spa as well as to promotion were also co-financed. However there were not any projects realized whose main objective would be construction of gastronomic base and facilities for the needs of tourism related to congresses, exhibitions and conferences. The potential of submeasures 5.1.2 and 6.1.2 in terms of development of tourist, cultural and traditional products has not been well exploited, though in the region there is a large deficit in this area. In the next programming period much larger stream of funding should be directed for activities related to the above described products. Assessment of the accuracy and effectiveness of support for the sector from the external sources Beneficiaries rate rather high the effectiveness of the support and the impact of the Structural Funds on the development of tourism. This development was focused mainly on the transport infrastructure, accommodation and catering; computerization and development of human resources through training projects under the Human Capital Operational Programme were also pointed out very often. In case of the majority of respondents the support granted suited to a large or very large extent the existing needs. Only 13% of respondents felt that their project could be also realized in the absence of the subsidy. Only about one fifth of the surveyed entrepreneurs applied for external funding. In case of many of the non-applicant entrepreneurs there is a barrier of awareness or mental barrier described as a "lack of demand" and "lack of time", the rest of the respondents indicated the reasons associated with the procedures (bureaucracy, lack of funds for own contribution). Demand for infrastructural support in the next programming period The key deficit areas identified by the respondents in terms of infrastructure are construction/development or modernization (including renovations) of buildings - hotel and tourist infrastructure and tourist-related infrastructure (e.g. construction of swimming pools, hotels, adaptation of land for campsites and campings, construction of swimming pools, construction of cycling paths, fish bars, yachting marinas, sports facilities, design of the area of lakes and beaches, piers, construction or modernization (including renovations) of communication infrastructure (roads, driveways, sidewalks, parkings, cycling paths - including the provision of their continuity), expansion of small-scale infrastructure, including sanitary facilities, especially near the lake line, associated infrastructure for children, the purchase of equipment for different types of adventure tourism (especially for cycling and canoeing), support for the creation of accommodation such as cheap hostels, and agro-tourism infrastructure. 17
Needs in terms of non-investment activities The most important deficit areas in this respect are the promotional activities, creating and development of products and services as well as trainings, workshops and advisory services. As regards the formation and the development of services, the majority of respondents want to get the funding to expand their portfolio with services that were not previously offered to customers (e.g. children's playground, transport services, hardware rental place). Research on the tourist market is also missing. With regard to human resources, it is necessary to supplement the theoretical education of potential employees and students through internships and apprenticeships. Strong demand occurs in terms of upgrading language skills (especially German and English languages). There is a need for creating a training program for creative staff who creates tourist products and training on new trends in tourism. In the area of institutional system, certain resources must be allocated in order to support joint activities and networking, building trust and partnerships between LOT, NGO-s, entrepreneurs and LGU, support for coordination of activities, creation of a coherent promotional support offer, support for current operations of NGO-s, especially in developing tourism products and the professionalization of LOT. Preferred instruments and forms of support The most desirable form of support among potential beneficiaries in the next programming period is a grant. Slightly smaller is the interest in loans, and much smaller - in guarantees and capital inputs. Entrepreneurs are the most interested in loans. Therefore, it is necessary to take measures to increase awareness of the benefits of the support tools other than grants. In the case of enterprises subsidy support should be limited primarily to actions that are innovative, systemic and carry a high risk. 18
1. Sytuacja sektora turystycznego w województwie zachodniopomorskim 1.1. Ogólne informacje o potencjale turystycznym województwa 1.1.1. Walory regionu Turystyka w województwie zachodniopomorskim jest jednym z najbardziej konkurencyjnych gospodarczo obszarów rozwoju, który oddziałuje na kapitał inwestycyjny, wzrost zatrudnienia oraz wielkość PKB 1. Rozwój turystyki jest kluczowym obszarem dla rozwoju regionu i kraju 2, a ze względu na specyficzny charakter województwa zachodniopomorskiego, jest ono odpowiednim miejscem dla rozwoju oferty turystycznej. Województwo zachodniopomorskie położone w północno-zachodniej części Polski zajmuje powierzchnię blisko 23 tys. km 2, co stanowi ponad 7% obszaru kraju. Znajdują się tu dwa parki narodowe, liczne parki krajobrazowe oraz ścisłe rezerwaty, oraz setki pomników przyrody. Na atrakcyjność turystyczną wpływa bliskość morza, z licznymi, piaszczystymi plażami, latarniami morskimi i portami, lasy oraz jeziora. Województwo zachodniopomorskie, jak cały obszar Pomorza Zachodniego, dzięki specyficznym na tle kraju, warunkom naturalnym należy do najbardziej atrakcyjnych turystycznie regionów kraju. Wynika to nie tylko z walorów naturalnych czy kulturowych, ale również z liczby miejsc bazy noclegowej, ruchu turystycznego. Do walorów naturalnych regionu zaliczyć można 3 : - 185-kilometrowe wybrzeże morskie, - liczne pojezierza (Drawskie, Ińskie, Myśliborskie, pojezierze w okolicach Wałcza), które zajmują około 35% obszaru województwa, z 1260 jeziorami o powierzchni przekraczającej 1 ha oraz bogactwo innych wód śródlądowych, - rozlewiska doliny Odry, Zalew Szczeciński, skupisko 44 wysp (w tym Wolin i Uznam), - duże obszary leśne (w tym ciąg lasów zaczynający się od Kalisza Pomorskiego przez okolice Drawska i Mirosławca aż do Wałcza), puszcze (np. Bukowa, Goleniowska, Wkrzańska). Mocnym atutem województwa są walory lecznicze i uzdrowiskowe, które są podstawą działania uzdrowisk w miejscach takich jak Kołobrzeg, Kamień Pomorski, Połczyn-Zdrój, Dąbki, Świnoujście. Stale rozwija się rynek usług turystycznych typu SPA i wellness. Na terenie województwa występują wody geotermalne oraz pokłady borowiny i źródeł solankowych, które z uwagi na dużą skuteczność leczniczą wykorzystywane są w turystyce uzdrowiskowej i rehabilitacyjnej. Na rozwój turystyki uzdrowiskowo-wypoczynkowej duży nacisk położony jest w Kierunkach rozwoju turystyki do 2015 r., gdzie jednym z celów rozwoju turystyki mają być działania prowadzone na rzecz turystyki uzdrowiskowo-wypoczynkowej. Tam też zwrócono uwagę na potencjał regionu w tym zakresie 4. Walory wodne, tj. wybrzeże morskie, liczne pojezierza, rozlewiska doliny Odry, Zalew Szczeciński 1 Oszacowanie wpływu turystyki na zatrudnienie, tworzenie PKB województwa zachodniopomorskiego nie jest proste, ze względu na fakt, iż sektor turystyczny jest ściśle powiązany z innymi sektorami gospodarki województwa. Efekty pośrednie wpływu turystyki na gospodarkę wynikają z gałęzi nie związanych bezpośrednio z turystyką (tj. rolnictwo, budownictwo, transport kolejowy) i tej części udziału w PKB oraz zatrudnieniu, która nie istniałaby gdyby nie związek tych gałęzi z turystyką. 2 Ministerstwo Sportu i Turystyki w opublikowanym w lutym 2013 r. raporcie szacuje wartość udziału gospodarki turystycznej w PKB Polski w latach 2007-2011 na 5-6%, Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2007-2011, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2013, s. 75. 3 Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin 2010, s. 51-53. 4 Kierunki rozwoju turystyki do roku 2015, Warszawa 2008, s. 28. 19
wraz z wodami śródlądowymi są podstawą do stworzenia oferty turystycznej w zakresie turystyki morskiej, żeglarstwa morskiego, żeglarstwa śródlądowego czy kajakarstwa. Jednak barierą jest tutaj niewystarczająco rozwinięta infrastruktura typu przystanie, mariny, ośrodki turystyki wodnej 5. Rozwój turystyki morskiej, został określony w Strategii Rozwoju Kraju 2020, jako dziedzina gospodarki warta wsparcia. Potencjał gospodarczy obszarów morskich ma opierać się na rozwoju portów morskich - w tym Strategia wspomina o Szczecinie i Świnoujściu w tym kontekście zdiagnozowano turystykę morską jako czynnik rozwoju kraju i województwa w obszarze morskim 6. 1.1.2. Baza noclegowa Województwo dysponuje szeroką bazą noclegową o bardzo dobrym standardzie. Na terenie regionu znajdują się liczne hotele, pensjonaty, ośrodki wczasowe, schroniska czy campingi świadczące usługi wysokiej jakości. Zachodniopomorskie zajmuje 1. miejsce w kraju pod względem liczby miejsc noclegowych. W województwie udzielono największej liczby noclegów (ogółem/ turystom polskim/ turystom zagranicznym). Łącznie na województwo zachodniopomorskie przypada 17,4% wszystkich noclegów udzielonych w Polsce w roku 2011, i odsetek ten rośnie 7. Tabela 1. Obiekty zakwaterowania zbiorowego w województwie zachodniopomorskim stan na koniec 2012 r. Obiekty Ośrodki wczasowe 319 Hotele 93 Inne obiekty hotelowe 83 Zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych 50 Zakłady uzdrowiskowe 47 Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe 45 Pola biwakowe 33 Ośrodki kolonijne 28 Kempingi 26 Pensjonaty 26 Schroniska, schroniska młodzieżowe 22 Motele 6 Hostele 3 Domy wycieczkowe 1 Domy pracy twórczej 1 Pozostałe obiekty 62 Suma 845 Źródło: opracowanie własne, na podstawie Rocznika Statystycznego Województwa Zachodniopomorskiego 2012, s. 248-249. Statystyki nie uwzględniają kwater prywatnych. Stan 5 Kierunki rozwoju turystyki do roku 2015, Warszawa 2008, s. 28. 6 Średniookresowa strategia rozwoju kraju 2020, Warszawa 2011, s. 90. 7 Na podstawie danych GUS: www.stat.gov.pl. 20