EPILOG DZIAŁAŃ NIEFORMALNEJ GRUPY KAMIENIARZY MAGURYCZ ROK 2006

Transkrypt

1 EPILOG DZIAŁAŃ NIEFORMALNEJ GRUPY KAMIENIARZY MAGURYCZ ROK 2006 Nigdy nie myślałem o tym jak długo to, co stworzył Stasinek (Stanisław Kryciński), a co we mnie narodziło się osobno, będzie trwało. Upłynęło 20 lat, od kiedy zaistniało Nadsanie, którego dzieckiem jest Magurycz. 35 obozów, w liczbie tej 12 obozów Nadsania i 23 Magurycza, remonty prawie 80 cmentarzy, prawie 900 nagrobków, ponad setki krzyŝy przydroŝnych, chrzcielnic, krzyŝy ze zwieńczeń cerkwi itd. Nie wiem czy to duŝo, nie wiem czy mało, nadal to jednak kropla w morzu gór, potrzeb i... moja axis mundi. KaŜdy tworzy swój świat, w róŝnorodności jest siła, a cmentarze to mój świat, który wypełniają dobrzy ludzie, bez których niewiele zrobiłbym. Jest ich wielu i choć uchodzę za nieprzystosowanego, znajduję w nich przyjaciół, a oni są dowodem na to, Ŝe ludzie potrafią być dobrzy, otwarci i pracowici. To moja rodzina, która ginie i odradza się nieustannie. Wierzę w nich jak w to teŝ, Ŝe odessanie, odspojenie i zderzenia z rzeczywistością nie muszą powstrzymywać od wpływania na nią. W naszych staraniach, które skupiają się na nagrobkach, nie zapominamy o sferze sacrum, o całym obszarze cmentarza, było nie było cmentarze pełne są ludzi, bez których świat nie mógłby istnieć, poza tym cmentarzy nie byłoby bez nas, a nas bez nich... Warto dbać o kamienie, w których zapisana jest przeszłość, Ŝeby inni mogli je czytać w przyszłości. Równie istotne jest, aby z naszej wiedzy i umiejętności poruszania się w rzeczywistości korzystali ci, którzy podobne wysiłki chcą podjąć, choćby po to, Ŝeby drzwi otwartych nie wywaŝać. O tym, co wynikło z naszych starań w roku 2006 w tej materii poniŝej. Jaśliska wysiedlone kamienie 27 VI 5 VII 32 obóz Magurycza w Jaśliskach był pierwszym etapem projektu Powrót do przeszłości..., który znalazł uznanie komisji grantowej konkursu RITA Współpraca Lokalna prowadzonego przez Fundację Edukacja dla Demokracji (dalej: FEdD), a finansowanego przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności (dalej: PAFW). ZaleŜało nam bardzo, aby zakończyć to, co rozpoczęliśmy w zeszłym roku i tak teŝ się stało. Wolontariusze naszego ukraińskiego partnera, stowarzyszenia Art Egzystencja (dalej: AE) w przedsięwzięciu tym nie mogli wziąć udziału, zobowiązali się jednak przybyć do OŜennej i Grabiu. Macewy z jaśliskiego kirkutu zostały uŝyte przez Wincentego Niziołka wójta Jaślisk i Juliana Grzegorczyka do budowy tamy na potoku Bełcza w 1943 roku, której zadaniem było doprowadzanie wody do młynówki... niewiarygodne jak szybko moŝna wysiedlić szacunek zwykły. W ubiegłym roku wydobyliśmy z brzegu i koryta tegoŝ potoku większość z nich i umieściliśmy w magazynie w Posadzie Jaśliskiej uŝyczonym przez Urząd Miasta i Gminy Dukla. Do rozebrania pozostał fundament wspomnianej tamy, co teŝ uczyniliśmy. Operacja ta przyniosła uratowanie 4 zachowanych w całości w bardzo dobrym stanie macew oraz 5 fragmentów, z których część stanowi całość z fragmentami wydobytymi w roku zeszłym. Większość nagrobków posiada czytelne inskrypcje i nosi ślady polichromii. Wszystkie one 1

2 zostały z naleŝytą starannością oczyszczone mechanicznie i chemicznie oraz zabezpieczone środkami grzybobójczymi. Opisywane prace odbyły się w wyjątkowo niesprzyjających warunkach obfite opady, wysoki stan wody na Bełczy. W pewnym momencie macewy znalazły się pod wodą, co nie powstrzymało nas od ich wydobycia. Powstała rzecz jasna dokumentacja przeprowadzonych prac ze szczególnym uwzględnieniem inskrypcji, które mamy nadzieję wkrótce zostaną przetłumaczone, a macewy przewiezione zostały do wspomnianego magazynu. Wart podkreślenia jest fakt, Ŝe mieszkańcy Jaślisk są przychylnie nastawieni do naszych starań, co szczególnie cieszy. Niestety o stosunkach z Urzędem Miasta i Gminy Dukla nie mogę tego samego napisać, mimo Ŝe urząd ten dotował prace w 2005 roku. Problemem jest nie tyle brak zainteresowania, co róŝnica zdań na temat przyszłości macew. My niezmiennie uwaŝamy, Ŝe powinny wrócić na cmentarz, to jedyne właściwe miejsce! Problem tkwi w tym, Ŝe cmentarz pozostaje w rękach prywatnych i z punktu widzenia prawa nie jest cmentarzem (choć ustawa o cmentarzach mówi co innego)! Mało tego, to, co zdąŝyliśmy ustalić tym razem, wskazuje, Ŝe obszar cmentarza był większy niŝ sądziliśmy, to zaś oznacza, Ŝe uprawiany fragment pola połoŝony tuŝ za domem nr 146 i graniczący ze znanym nam obszarem cmentarza jest takŝe cmentarzem!!! Mapa katastralna Jaślisk z 1896 roku do której w zeszłym roku uniemoŝliwiono nam dostęp (sic!) przechowywana w Urzędzie Powiatowym w Krośnie potwierdza to ustalenie. Pomysł urzędu, aby umieścić macewy wokół kapliczki słupowej z XVII w. na kurhanie szwedzkim w Jaśliskach od początku uwaŝaliśmy i uwaŝamy za fatalny. Nagrobek jak sama nazwa wskazuje powinien stać na grobie. Nasze stanowisko pozostaje zbieŝne ze stanowiskiem Fundacji Ochrony Dziedzictwa śydowskiego, o czym zostaliśmy przez Fundację powiadomieni listownie. W chwili obecnej nie pozostaje więc nic innego, jak czekać na przywrócenie kirkutowi statusu cmentarza, o co powinien zadbać Urząd Miasta i Gminy Dukla. Prawo daje moŝliwość uregulowania wspomnianej kwestii, co wymaga tylko (aŝ?) dobrej woli i nie wystarczą tu mętne deklaracje, które złoŝył publicznie burmistrz (IX 2006), a z których do dziś dnia (23 III 2007) nic nie wynikło. W poszukiwaniu macew zniesionych przez wodę - spenetrowaliśmy koryto Bełczy aŝ po jej ujście do Jasiołki, a takŝe koryto Jasiołki po Daliową. Niestety bez skutku. W związku z tym, Ŝe transport macew zakończyliśmy w poniedziałkowe popołudnie resztę czasu postanowiliśmy poświęcić 5 nagrobkom na cmentarzu greckokatolickim w Daliowej. ZdąŜyliśmy jeden z nich postawić od podstaw, 2 kolejne wypionować, uporządkować pola grobowe i oczyścić 4 nagrobki. Prace te zamierzaliśmy dokończyć w czasie II etapu projektu, okazało się to jednak niemoŝliwe. Na cmentarzu w Daliowej natrafiliśmy na piaskowcowy nagrobek parocha w latach , Wołodymyra Chomyc koho (* ), który nosi sygnaturę lwowskiego (!) kamieniarza Matusiewicza. Jest to jedyny znany nam na cmentarzu wiejskim w Beskidzie Niskim nagrobek wykonany we Lwowie. Wracając z Jaślisk zajrzeliśmy na kirkut w Nowym śmigrodzie, aby zorientować się w stanie jego zachowania. Ten przedstawia się fatalnie, ale dowiedzieliśmy się takŝe, Ŝe nauczyciele miejscowej szkoły chcą zajmować się kirkutem wraz z uczniami. Jest więc nadzieja, Ŝe coś się zmieni. Podziękowania naleŝą się panu Marianowi Zielonce i panu Krzysztofowi (obaj z Jaślisk), którzy transportowali macewy do magazynu w Posadzie Jaśliskiej. Grab i OŜenna kamienie wysiedlonych VII 2

3 Kolejnym etapem wspomnianego projektu był 33 obóz Magurycza, którego celem był przede wszystkim remont nagrobków na cmentarzach greckokatolickich w Grabiu i OŜennej. Cmentarz w Grabiu jest o tyle szczególny, Ŝe znajdujemy na nim aŝ 56 nagrobków. Na Ŝadnym innym cmentarzu Łemkowszczyzny nie zobaczymy ich aŝ tyle. Zdawaliśmy sobie sprawę z faktu, Ŝe nie zdołamy zakończyć prac na nim w ciągu jednego obozu, zwłaszcza, Ŝe chcieliśmy zająć się takŝe cmentarzem w OŜennej, gdzie zachowało się 7 nagrobków. Spodziewaliśmy się, Ŝe zdołamy wykonać remont mniej więcej połowy nagrobków i tak teŝ stało się. Mieszkańcy Grabiu, podobnie jak wszystkich wsi łemkowskich, zostali wysiedleni. Dzisiaj mieszka tu tylko pięć rodzin łemkowskich, które w Ŝaden sposób nie były w stanie wykonać koniecznych prac na cmentarzu, niemniej udzieliły nam róŝnorakiej pomocy. We wskazanym czasie wykonaliśmy remont 7 nagrobków na cmentarzu greckokatolickim w OŜennej oraz 1 krzyŝa przydroŝnego tamŝe. Nagrobki te, podobnie jak krzyŝ przydroŝny, pozostawały zdewastowane i powaŝnie uszkodzone. Tej samej natury prace wykonaliśmy na cmentarzu greckokatolickim w Grabiu przy 22 nagrobkach. Spora część prac remontowych przy pozostałych nagrobkach w Grabiu została powaŝnie zaawansowana. Greckokatolicki cmentarz grzebalny w Grabiu, załoŝony pod koniec XIX wieku (dawniej chowano wokół cerkwi), charakteryzuje rzadka róŝnorodność sztuki sepulkralnej. Obok wyjątkowo charakterystycznych piaskowcowych nagrobków z przełomu XIX/XX wieku, zwieńczonych okazałymi krzyŝami, dłuta Wasyla Graconia z Bartnego (ośrodek kamieniarski w Bartnem), do których naleŝą miedzy innymi nagrobki Josifa i Anny Chomy z 1910 roku (?) i Marii Hawryluk z (sic!), występują tu licznie realizacje rzemieślników miejskich przede wszystkim z warsztatu Wojciecha Serwońskiego w Gorlicach, takoŝ wiejskich dłuta Iwana Szatyńskiego z Nieznajowej i być moŝe jego syna. Mamy tu zarazem do czynienia z bardziej ambitnymi przykładami kamieniarki miejskiej, jak choćby piaskowcowy nagrobek Josifa Mereny (* miejscowego parocha) z marmurowymi tablicami inskrypcyjnymi czy wapienny nagrobek Antoniny Kisielewskiej (* Ŝony parocha), który jest importem aŝ z Roztocza. Naturalnie powstała szczegółowa dokumentacja opisowa i fotograficzna zarówno nagrobków jak i prowadzonych prac, z których część była dość skomplikowana. NaleŜy podkreślić, Ŝe większość nagrobków, którymi zajmowaliśmy się uległa czasowi lub celowej dewastacji. Nadto przeprowadziliśmy wywiady z rdzennymi mieszkańcami Grabiu dzięki którym dowiedzieliśmy się, Ŝe starsza, istniejąca przed 1809 rokiem cerkiew, stała na zachód od dzisiejszego kościoła. Miejsce to, które kryje takŝe cmentarz choleryczny, znaczą dzisiaj dorodne świerki. Inne uzyskane tą drogą informacje mamy nadzieję wkrótce upublicznić. Efektem rozmów jest takŝe śledztwo w sprawie pustego cokołu na cmentarzu, na którym jeszcze po wojnie stała kamienna rzeźba. Wiele wskazuje, Ŝe był to św. Mikołaj. W tym miejscu zwracamy się takŝe do czytelników z prośbą o pomoc. OtóŜ obok cerkwi w Krempnej stoi rzeźba św. Mikołaja. Umieszczona jest na piaskowcowym cokole, który jest nagrobkiem Wasilija Bowanko z 1849 roku nazwisko to występuje w kronice greckokatolickiej parafii Krempna prowadzonej od 1802 roku (z tego samego źródła wiemy, Ŝe starania o załoŝenie cmentarza grzebalnego w Krempnej rozpoczęto w tym samym 1849 roku). Mało tego, bez wątpienia jest to jeden z najstarszych datowanych nagrobków na cmentarzach wiejskich Łemkowszczyzny. Rzecz jednak w tym, Ŝe nic nie wskazuje, aby rzeźba św. Mikołaja stanowiła z nim pierwotnie całość juŝ choćby dlatego, Ŝe stoi twarzą na wschód, podczas kiedy cokół zwrócony jest inskrypcją na zachód. Nadto cokół (pozbawiony podstawy) wygląda na wykonany w profesjonalnym/cechowym warsztacie, podczas kiedy rzeźba jest ewidentnie ludowej proweniencji (takiego składaka nie moŝna wykluczyć, zdarza się to jednak bardzo rzadko!). Sposób montaŝu rzeźby teŝ jest wtórny. Jeszcze jedno: nie widziałem nigdy nagrobka zwieńczonego rzeźbą św. Mikołaja. Natomiast w Grabiu na cmentarzu istnieje piaskowcowy cokół, wedle relacji opatrzony pierwotnie datą 1890 (załoŝenie 3

4 cmentarza?), którego forma wskazuje na przeznaczenie pod rzeźbę. Posiadamy takŝe inne dowody, które mówią, Ŝe św. Mikołaj został do Krempnej skądś przywieziony. Bardzo chcielibyśmy rozwikłać tę zagadkę, a jeŝeli okaŝe się, Ŝe Mikołaj z Krempnej jest rodem z Grabiu, to uczynimy wszystko, aby wrócił na miejsce, co nie zmienia faktu, Ŝe nagrobek Bowanki teŝ powinien zostać stosownie wyeksponowany. Przygotowaliśmy takŝe materiały dotyczące organizacji pozarządowych w Polsce oraz róŝnorodnych działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, które przeznaczone były dla wolontariuszy AE. Niestety, w pierwszych dniach obozu, po licznych i bezskutecznych próbach nawiązania kontaktu, dotarła do nas drogą okręŝną! informacja, Ŝe AE nie przybędzie, a w zamian jej wolontariusze stawią się w 10 osób w Grabiu na 34 obozie Magurycza. Dla dobra projektu przyjąłem takie rozwiązanie aczkolwiek niechętnie, bowiem w istotny sposób burzyło ono poczynione z wolontariuszami Magurycza ustalenia dotyczące udziału w obozach. Grab ciąg dalszy sklejania przeszłości 19 VIII 3 IX Celem 34 obozu Magurycza, a trzeciego etapu wspomnianego juŝ projektu, było zakończenie prac remontowych na cmentarzu greckokatolickim w Grabiu, objęcie nimi krzyŝy i kapliczek przydroŝnych oraz kontynuacja dociekań źródłowych i wywiadów z mieszkańcami. Plan ten był jak najbardziej realny pod warunkiem jednak, Ŝe nie zawiedzie ukraiński partner AE. O zgrozo stało się inaczej. Wolontariusze AE nie stawili się w Grabiu mimo potwierdzenia swojego przyjazdu jeszcze parę dni wcześniej. AE nie reagowała takŝe na liczne próby nawiązania kontaktu, o czym poinformowałem koordynatora Programu RITA. Nie Ŝałujemy naszego cmentarnego wysiłku, tak czy inaczej planowaliśmy to, co w istocie było osią opisywanego projektu. Niewypowiedzianie przykry jest jednak fakt, Ŝe nasze doświadczenie i wiedza nie znalazły oczekiwanych odbiorców. Zwykły smutek z tego jest, strach przed kolejnymi partnerami i nic więcej... Rzecz jasna dołoŝyliśmy wszelkich starań, aby zrealizować plan pracy. Jednak w okrojonym o 10 osób gronie okazało się to nie do końca moŝliwe. Zakończyliśmy remont kolejnych 32 nagrobków na cmentarzu greckokatolickim w Grabiu, niemniej przy kolejnych 4 pozostały jeszcze dość waŝne choć niezbyt trudne prace do wykonania. Tym samym największy zbiór nagrobków na Łemkowszczyźnie zyskał na wiele lat kondycję, która bez wątpienia pozwoli mu bezpiecznie trwać i tworzyć krajobraz kulturowy świata, który bezpowrotnie odszedł, ale moŝe być jeszcze zauwaŝalny i w miarę czytelny. Niezmiernie miła jest takŝe wdzięczność mieszkańców Grabiu, której nie raz dali wyraz, choć oczywiście nie jest to motywem naszego działania. Istotny jest takŝe fakt, Ŝe w projekcie wzięło udział parę osób o łemkowskich korzeniach. Być moŝe oni, utrzymujący z Łemkami na Ukrainie rozliczne kontakty, znajdą kiedyś wśród nich sensownych partnerów. Nie zdąŝyliśmy zająć się krzyŝami przydroŝnymi, rozpoczęliśmy jednak rekonstrukcję murowanej z kamienia kapliczki z 1898 roku (?), która po roku 1980 uległa całkowitemu zniszczeniu na skutek upadku wiekowego świerka. Odnaleźliśmy zdjęcie kapliczki, która nie przypomina Ŝadnych do tej pory spotykanych przez nas obiektów. Stąd decyzja o jej odbudowie, podjęta takŝe dlatego, Ŝe jedna z rodzin łemkowskich w Grabiu przechowuje ikonę uratowaną z rumowiska, która wróci na swoje miejsce pod warunkiem, Ŝe... będzie to miejsce. ZdąŜyliśmy wylać fundament, który będzie podstawą rekonstrukcji w roku przyszłym. Dziękujemy z całego serca PAFW i FEdD. Bez ich wsparcia nie byłoby mowy o kolejnym cmentarno-społecznym projekcie. Wierzymy, Ŝe mimo nieobecności wolontariuszy z Ukrainy nasze starania zostaną docenione i znajdziemy jeszcze pole do współpracy. 4

5 Myscowa kamienie wysiedlonych 4 18 IX Myscowa opustoszała jeszcze przed akcją Wisła. W odróŝnieniu od wielu innych miejscowości, które zniknęły z map bądź skurczyły się i dzisiaj są zupełnie innymi organizmami, w Myscowej zamieszkali Polacy z Huty Polańskiej połoŝonej na południe od pobliskich Polan. Huta była polską enklawą otoczoną wsiami łemkowskimi. Podobnie jak one uległa zagładzie, tyle, Ŝe wskutek działań wojennych. Mieszkańcy Huty zasiedlili Myscową i pobliską Mszanę w szczególności. O ile fakty te oddają dramaty tamtych czasów, o tyle miały powaŝny wpływ na zachowanie dziedzictwa, które znajdując nowego gospodarza nie uległo całkowitemu zniszczeniu. Zachowanie to ma taki wymiar, Ŝe dzisiaj jest jeszcze czym się zajmować. Stąd teŝ decyzja o podjęciu prac remontowych przy nagrobkach łemkowskich na cmentarzu greckokatolickim w Myscowej, który słuŝy obecnie katolikom. Źródłem tej decyzji wyjąwszy to czym kierujemy się zwykle była takŝe układająca się przykładnie współpraca z Towarzystwem Miłośników Krempnej i Okolicy (dalej TMKiO), która dowodzi, Ŝe do ochrony dziedzictwa kulturowego moŝna przekonać wiele osób, Ŝe nawet inność moŝna adoptować, uznać za niezbędną część swojego mikrokosmosu. Cmentarz ten pozostaje od lat zadbany jako całość, jednak starymi nagrobkami nie miał się kto zająć w Myscowej mieszkają w tej chwili tylko dwie rodziny łemkowskie o nazwiskach: Ciura i Repak. Obóz na cmentarzu w Myscowej był czwartym obozem Magurycza w 2006 roku, a 35 w ciągu dwudziestoletniej działalności. Dowiódł niestety w jakimś stopniu, Ŝe niŝej podpisany przekroczył pewien próg. Wolontariusze Magurycza to stosunkowo niewielka grupa osób głównie studentek i studentów którzy chętnie i z poświęceniem oddają się pracy społecznej, ale nie permanentnie. ToteŜ niŝej podpisany obudził się pierwszego dnia obozu w pustce... niemniej podjąwszy stosowne kroki otoczony został grupą kamieniarek przede wszystkim. Najwyraźniej wolontariusze mieli juŝ dość, a wolontariuszki powiadomione o zaistniałej sytuacji stawiły się licznie i szybko, co pozwoliło nam wykonać w całości zaplanowane prace, czyli: dokumentację fotograficzną i opisową nagrobków na cmentarzu greckokatolickim oraz krzyŝy i kapliczek przydroŝnych; zebranie moŝliwie duŝej ilości informacji na temat przeszłości wsi; remont z uŝyciem technik konserwatorskich 20 nagrobków. Całość wskazanych prac wykonaliśmy przy wsparciu członków TMKiO oraz mieszkańców Myscowej. Szczególnie cenne na cmentarzu w Myscowej są nagrobki okalające jedyny zachowany sędziwy modrzew (jeszcze parę lat temu było ich kilkanaście, komu to... przeszkadzało?) Hrycia Repaka (+1892) i Semeona Rusiniaka (+1892) miejscowego parocha, wykonane najprawdopodobniej przez kamieniarzy z Myscowej lub Krempnej (?). Nagrobki te, o niespotykanej gdzie indziej formie, są kolejnym dowodem na istnienie wielu lokalnych warsztatów kamieniarskich, których rozpoznanie pozostaje w sposób naturalny w sferze zainteresowań Magurycza. Obok modrzewia usytuowany jest takŝe najstarszy na tym cmentarzu nagrobek NN z 1889 roku zwieńczony krzyŝem Ŝeliwnym, na którym napis INRI zasłonięty jest identyczną w formie Ŝeliwną tabliczką z napisem ІНЦІ, co jest przykładem adaptowania łacińskiego wzoru na potrzeby grekokatolików. Warto w tym miejscu wspomnieć, Ŝe wieś Myscowa wedle chorych planów państwa, w którym Ŝyjemy, ma wkrótce przestać istnieć, bowiem w miejscu tym zaprojektowano zbiornik wodny Myscowa Kąty, który wedle zebranych przez organizacje ekologiczne informacji nie ma racji bytu!!! Co gorsza pod wodą znaleźć ma się XVIII-wieczna murowana cerkiew, a takŝe część cmentarza, na którym pracowaliśmy. Wierzymy, Ŝe zdołamy przyczynić się do powstrzymania realizacji tego projektu, który pozostaje takŝe w konflikcie z dyrektywami unijnymi dotyczącymi ochrony przyrody (Natura 2000). Wierzymy tym bardziej, Ŝe 5

6 większość mieszkańców Myscowej juŝ raz utraciła cały dobytek w 1944 roku i jest przeciwna kolejnym przenosinom! Chcielibyśmy takŝe aby nasze i czyjekolwiek wnuki nie musiały uczyć się o przyrodzie na lekcjach historii... Greckokatolicki cmentarz w Myscowej jest 79 cmentarzem, którym zajmował się Magurycz, czwartym cmentarzem w gminie Krempna, w której głównie dzięki Barbarze i Dariuszowi Mielczarkom z TMKiO pracujemy w warunkach, które do tej pory były dla nas rzadkością. Jeśli miałbym wskazać miejsca, w których spotykaliśmy się ze zwykłą, ludzką dobrocią i zrozumieniem istoty działań na rzecz ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego, to wśród nich na pierwszym miejscu będzie właśnie gmina Krempna. Nie ze względu na urzędników (tych nie ma za co pochwalić), ale członków TMKiO i wszystkie liczne! osoby, które udzieliły nam pomocy. Dziękuję z całego serca przede wszystkim wolontariuszkom, które uratowały twarz Magurycza, ale takŝe wolontariuszom. Dziękujemy z całego serca Fundacji Wspomagania Wsi, która po raz kolejny wsparła nasze próby sklejania przeszłości. Podziękowania naleŝą się takŝe mieszkańcom Myscowej, którzy słuŝyli nam róŝnoraką pomocą, a w szczególności rodzinie Piotra Repaka oraz księdzu Chłopińskiemu z Polan i księdzu Kuźniarowi z Krempnej. Pomoc ta jest tym bardziej cenna, Ŝe dowodzi moŝliwości angaŝowania społeczności lokalnych w podobne przedsięwzięcia. Trzeba wykonać tylko jeden, pierwszy krok, który wskazuje sensowność i potrzebę zachowania dziedzictwa kulturowego, a okazuje się, Ŝe nawet nowi mieszkańcy jakiejś miejscowości zaczynają dostrzegać, akceptować a nawet być dumni z tego, czego jeszcze do niedawna nie dostrzegali. Tajemnica tkwi w tym pierwszym kroku, to nie moŝe być perora na zebraniu wiejskim o dziedzictwie, to musi być realne działanie i wtedy dla wielu okazuje się, Ŝe zaniedbywanie śladów przeszłości to zwyczajny obciach, chała i szajs. Pozostaje takŝe nadzieja, Ŝe kamienie, którymi zajmowaliśmy się, nie zostaną wysiedlone, a świadczyć będą o intrygującej kulturze wysiedlonych 60 lat temu, poniewaŝ w wielokulturowości i róŝnorodności jest niespotykana siła. Magurycz pomaga innym Pomiędzy 3 a 7 VIII wolontariusze Magurycza wspomogli wiedzą i doświadczeniem prolog remontu kirkutu w Baligrodzie zainicjowany przez Piotra Malowanego i internautów związanych z forum.bieszczady.pl, który zapewne potrwa parę lat. W ramach szkolenia wykonaliśmy remont 3 macew (w tym dwu powaŝnie uszkodzonych). Naturalnie był to tylko wstęp do nauki postępowania z kamieniami nagrobnymi, wierzymy jednak, Ŝe wspomniana grupa wytrwa w swoich postanowieniach, a my jeszcze nie raz będziemy mogli im pomóc. We wrześniu i październiku pomagaliśmy Towarzystwu dla Natury i Człowieka z Lublina (dalej: TdNiC) remontować nagrobki na cmentarzach prawosławnych w Woli Uhruskiej- Kobylicach i Kosyniu na Polesiu. Wiele wskazuje, Ŝe to raptem początek wieloletniej współpracy jeśli zwarzyć plany TdNiC i fakt, Ŝe to co umiemy nie jest do przekazania w ciągu paru dni. O naszą pomoc poprosiło teŝ Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich, które chce wyremontować cmentarze greckokatolickie w gminie Tyrawa Wołoska, a takŝe zadbać o kirkut w Tyrawie. Póki co ograniczyła się ona do wykonania dokumentacji stanu zachowania cmentarzy i pomocy w pisaniu projektu. Dwukrotnie mieliśmy teŝ okazję dzielić się naszymi doświadczeniami werbalnie: podczas seminarium Rzeki kultury łączą ludzi w Warszawie, gdzie mowa była o ratowaniu cmentarzy mennonickich między innymi (organizatorzy: Fundacja Ja Wisła i Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki) i seminarium Cmentarze Pogranicza w Lublinie (organizator TdNiC). Podkreślam werbalny charakter tych działań poniewaŝ z zasady wolimy pracować, to 6

7 nieporównanie bardziej efektywne niŝ gadanie. Cieszy nas fakt, Ŝe pojawiają się podobne do naszych inicjatywy w innych rejonach Polski, nie tylko dlatego, Ŝe moŝemy pomóc, ale takŝe dlatego, Ŝe uczymy się nowych rzeczy. Wyjątek z kalendarium Magurycza i Nadsania ROK XX VI/VII Jaśliska, gm. Dukla zakończenie translokacji macew - pochodzących z PAFW/FEdD tamtejszego kirkutu z koryta potoku Bełcza do magazynu w Posadzie Jaśliskiej, - Daliowa, gm. Dukla cmentarz greckokatolicki, rozpoczęcie prac, VII Grab, gm. Krempna cmentarz greckokatolicki, kapliczki i krzyŝe PAFW/FEdD przydroŝne - rozpoczęcie prac, - OŜenna, gm. Krempna - cmentarz greckokatolicki i krzyŝ przydroŝny, VIII Grab, gm. Krempna - cmentarz greckokatolicki, kapliczki i krzyŝe PAFW/FEdD przydroŝne - prace na cmentarzu zaawansowane w 95%, przy krzyŝach i kapliczkach przydroŝnych wymagają kontynuacji w roku przyszłym, IX Myscowa, gm. Krempna cmentarz greckokatolicki. FWW Dobrzy ludzie Zaskakująco duŝo dobrych ludzi spotykamy ostatnio. Nie sposób wszystkich ich wymienić, ale naleŝą do nich m.in.: pan Julian Sabat, Łemko, sołtys Grabiu; pani Janina Pawełczak, Łemkinii z Grabiu; pan Daniło z Grabiu; pan Zbyszek Smołkowicz z Grabiu; ks. Piotr Kuźniar z Krempnej; państwo Barbara i Dariusz Mielczarkowie z Kotani, Piotr Repak, Łemko z Myscowej i wielu innych. Zamiast jedzenia... wystawa w Krakowie Fatalna nieobecność naszych ukraińskich partnerów spowodowała, Ŝe nie wykorzystaliśmy w całości pieniędzy przeznaczonych na wyŝywienie w projekcie Powrót do przeszłości.... Było nas o 10 osób mniej. Starałem się ściągnąć na obóz w sierpniu wolontariuszy Magurycza, którym wcześniej byłem zmuszony odmówić uczestnictwa ze względu na zdwojoną liczbę wolontariuszy z Ukrainy. Niestety większość z nich zdąŝyła zaplanować sobie sierpień inaczej. Zastanawialiśmy jak wykorzystać te pieniądze. Rozwiązanie przyszło niespodziewanie samo. Nasi krakowscy znajomi, właściciele klubu Spokój w Krakowie na ulicy Brackiej 3/5, zaproponowali prezentację działań Magurycza w Spokoju w postaci fotograficznej. Tym samym poprosiliśmy PAFW/FEdD o zgodę na stworzenie skromnej wystawy za niewykorzystane pieniądze. W ten sposób powstało 10 plansz wypełnionych zdjęciami z cmentarnych obozów oprawionych w przyzwoite ramy. WernisaŜ odbył się 21 X i zgromadził nie tylko członków Magurycza, ale takŝe naszych sympatyków i zaskakująco liczną grupę osób zainteresowanych naszymi działaniami w sumie ponad 80 osób. Wiemy takŝe, Ŝe obejrzało ją wielu Ukraińców studiujących w Krakowie, co w znikomym stopniu, ale jednak rekompensuje nieobecność AE. Wystawa prezentowana była takŝe w Lublinie od 16 marca Trudno 7

8 ocenić ile osób ją obejrzało, ale wykonaliśmy krok, którego wcześniej unikaliśmy. Być moŝe przyniesie nam to jakąś korzyść. Historia jednego i wielu nagrobków W ramach wystawy powstała takŝe pocztówka. Zaprojektowała ją Małgorzata Dubowiak z Krakowa rzecz jasna za darmo. Opowiada ona o okazałym piaskowcowym nagrobku Josifa (?) z przełomu XIX/XX wieku, który remontowaliśmy w sierpniu na cmentarzu greckokatolickim w Grabiu. Był bardzo zniszczony, sam krzyŝ wieńczący nagrobek, w skutek upadku, rozbił się na 11 części... Nagrobek stoi w całości... Warto dodać, Ŝe jego twórcą był Wasyl Gracoń, znany łemkowski kamieniarz z Bartnego. Pocztówkę rozdawać będziemy wszystkim zainteresowanym naszą pracą. Ta sama Małgorzata zaprojektowała teŝ zręczną broszurę opowiadającą lapidarnie o 20 latach sklejania przeszłości przez Magurycz. Aby ją posiąść naleŝy napisać na adres: filip@magurycz.org. Zjazd w Nowicy Wspomniałem na początku, Ŝe imperatyw zajmowania się cmentarzami dotknął mnie rok przed pierwszym obozem Nadsania czyli 20 lat temu. Brat mój, Filip, wymyślił Ŝeby wydobyć tę chwilę z nie tak odległej przeszłości, a korzystając z okazji odwiedzić parę miejsc, w których pracowaliśmy. ToteŜ 27 X spotkaliśmy się w nocy w Nowicy, u mnie w domu po to, Ŝeby wyruszyć w Bieszczady na przełęcz pod WyŜniańskim Wierchem, z której udaliśmy się na wschód słońca na Połoninę Caryńską. Słońce ledwie dostrzegliśmy w deszczu, wietrze i mgle, ale cmentarz w Berehach Górnych który jest źródłem początku Magurycza przywitał nas słońcem i spokojem. Potem odwiedziliśmy: Balnicę, w której parę lat temu rozpoczęliśmy remont XIX-wiecznej greckokatolickiej murowanej kaplicy nad cudownym źródłem (prace zaawansowane w 80% acz niezakończone); Komańczę, w której dwa lata temu remontowaliśmy greckokatolicki cmentarz cerkiewny i grzebalny, a w której co wyjątkowo dla nas smutne 13 IX roku spłonęła cerkiew p.w. Opieki Matki BoŜej z 1802 roku; Mszanę, w której rok temu remontowaliśmy greckokatolicki cmentarz cerkiewny i grzebalny; Myscową, w której grzebalny cmentarz greckokatolicki remontowaliśmy we IX tego roku. Zwada z mediami ciągła Nie lubię mediów. Zbyt często od kiedy mamy z nimi do czynienia dorabiają nam gębę, dlatego zdaje się Ŝe nasze odpowiedzi, zwłaszcza na pytanie dlaczego robimy, co robimy są zbyt krótkie za krótkie, Ŝeby wyrobić limit wierszówek... Często teŝ tworzą coś, co nie miało miejsca. Niemniej powstało w tym roku parę w miarę sensownych materiałów, co nie zmienia faktu, Ŝe bodaj w Ŝadnym z nich nie znalazła się informacja o źródle dotacji. Jesteśmy przejrzyści i zawsze informujemy skąd pochodzą pieniądze na jedzenie, przejazdy, materiały, dokumentację. Tym razem teŝ tak było. MoŜe nie pojawianie się informacji o źródle dofinansowania wynika z faktu, Ŝe przebywając od wczesnej wiosny do późnej jesieni na cmentarzach, mam ograniczone moŝliwości komunikowania się, a zwłaszcza autoryzowania tekstów. Relacje w środkach masowego przekazu o pracach Magurycza: 8

9 Dziennik Polski, Piotr Subik, Wolna Grupa Magurycz, 2 IX 2006, Super Nowości, Agnieszka Frączek, Ludzie z kamienia, 7 IX 2006, Dziennik Polski, Piotr Subik, Sklejanie przeszłości, 14 IX 2006, Podkarpacie, M. Miśkiewicz, Kamieniarze z Magurycza, 20 IX 2006, TVP3 Rzeszów, Marek Winiarski, Wiadomości Regionalne, o Maguryczu, emisja w VIII 2006, czas: 2m16s, TVP3 Rzeszów, Andrzej Potocki, reportaŝ o Maguryczu: Ten, który ocala pamięć, emisja we IX 2006 w programie Niezwykli, czas: 13m 14s, TVP3 Rzeszów, Andrzej Potocki, reportaŝ o kirkucie w Jaśliskach: Zachować pamięć, emisja 14 IX 2006 w TVP3 ogólnopolskiej, czas: 12m 43s. Podziękowania W tym roku nasze starania wsparły następujące fundacje, instytucje, stowarzyszenia i osoby, którym tym samym najserdeczniej jak potrafimy dziękujemy: Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności i Fundacji Edukacja dla Demokracji Program RITA Współpraca lokalna, Fundacji Wspomagania Wsi w ramach programu Kultura Bliska, Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego, półroczne stypendium dla niŝej podpisanego w kategorii: ochrona dziedzictwa kulturowego, Towarzystwu Karpackiemu zwłaszcza Andrzejowi Wielosze i Juliuszowi Marszałkowi które przez ostatnie 7 lat udzielało auspicjów naszym staraniom, a z którym mamy nadzieję nadal współpracować, Towarzystwu Miłośników Krempnej i Okolicy, Proboszczowi parafii rzymskokatolickiej w Krempnej ks. Piotrowi Kuźniarowi, Sołtysowi Grabiu, Łemkowi Julianowi Sabatowi, Mieszkańcom Grabiu, Myscowej, Jaślisk i wielu innym. Dziękuję z całego serca wolontariuszom, bez których to wszystko nie miałoby miejsca: Marioli Artemiuk, Ryszardowi Babiaszowi, Robertowi Bajdo, Katarzynie Brol, Aleksandrowi Chmurze, Małgorzacie Ćwiąkale, Marcie Dacynie, Marcinowi Dąbrowskiemu, Małgorzacie Dubowiak, Jarosławowi Germańskiemu, Weronice Grygowicz, Karolinie Hendrys, Dorocie Hendzel, Krystynie Iwańskiej, Annie Jurczyszyn, Aleksandrze Kozioł, Agacie Kuźmie, Jakubowi Leji, Małgorzacie Lipień, Anecie Łukasik, Piotrowi Malowanemu, Annie Maślanej, Joannie Mikołajczak, Filipowi Modrzejewskiemu, Wiesławowi Mółce, Rafałowi Nadwyczawskiemu, Justynie Nowak, Agnieszce Osak, Agacie Pitucha, Monice Rdzanek, Katarzynie Rogowskiej, Anecie Szelidze, Kindze Szewczyk, Radosławowi Szmyd, Magdalenie Sokół, Magdalenie Sokół (sic!), Justynie Sułkowskiej, Natalii Talarek, Małgorzacie Warchoł, Bartkowi Wiśniewskiemu, Łukaszowi Wiśniewskiemu, Izabeli Wota, Włodzimierzowi Woźnicy, Jakubowi Zarembie, Mariuszowi Ziębie. STOWARZYSZENIE MAGURYCZ POWSTAJE!!! Być moŝe niektórych zasmucił tytuł tego sprawozdania, a tymczasem to tylko epilog nieformalności. Dnia 9 XII odbyło się w Nowicy, gm. Uście Gorlickie województwa małopolskiego, zebranie załoŝycielskie Stowarzyszenia MAGURYCZ, które najkrócej rzecz ujmując ma kontynuować 20-letnią działalność obozów Nadsanie i Nieformalnej 9

10 Grupy Kamieniarzy Magurycz, którego istotą jest ratowanie dziedzictwa kulturowego szczególnie sztuki sepulkralnej południowo-wschodniej Polski, Karpat zwłaszcza, w kaŝdej moŝliwej formie. Poza tym zamierzamy zająć się ochroną środowiska naturalnego na terenach objętych naszą działalnością, czego do tej pory nie robiliśmy. 7 statutu Magurycza Stowarzyszenie Magurycz kontynuuje społeczną ideę pracy na cmentarzach wyznaniowych południowo-wschodniej Polski, prowadzonej przez Nadsanie oraz Nieformalną Grupę Kamieniarzy Magurycz w latach Stowarzyszenie zrzesza osoby zaangaŝowane w ochronę zabytków, dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego ze szczególnym uwzględnieniem terenów południowo-wschodniej Polski i Karpat. Stowarzyszenie zrzesza osoby niezaleŝnie od ich narodowości, wyznania, obywatelstwa i miejsca zamieszkania dla których kultura i jej dziedzictwo, a szczególnie obszary sacrum, oraz zabytki, historia i przyroda tych terenów są przedmiotem szczególnej troski oraz działalności naukowej, badawczej, artystycznej i społecznej. Notatki na kamieniu Plany na rok 2007 juŝ są zamknięte, mało tego, wiem, co będziemy robić przez najbliŝsze 2 lata. Zmienić moŝe to tylko brak funduszy, o które mam nadzieję coraz efektywniej będziemy juŝ nie ja sam, a Stowarzyszenie Magurycz zabiegać. W 2007 roku zamierzamy: zakończyć remont nagrobków na cmentarzu greckokatolickim w Korczminie (gm. Ulhówek) weekend majowy 2007, fundusze juŝ posiadamy, przeprowadzić remont nagrobków na cmentarzu greckokatolickim w Krempnej (gm. w miejscu) 1 15 VII, przeprowadzić remont krzyŝy przydroŝnych w Grabiu (gm. Krempna) oraz zrekonstruować wspomnianą wcześniej murowaną kapliczkę z 1898 roku 19VIII 2 IX, przeprowadzić remont nagrobków na cmentarzu greckokatolickim w Cichani (gm. Krempna) i być moŝe Polanach (gm. Krempna) 19 VIII 2 IX, wykonać dokumentację stanu zachowania cmentarza przyklasztornego w Podkamieniu (Ukraina) oraz chrześcijańskiego i Ŝydowskiego w Jazłowcu (Ukraina) 9 16 IX, wspomagać prace na cmentarzach organizowane przez inne stowarzyszenia m.in.: na cmentarzach greckokatolickich w gm. Tyrawa Wołoska (stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich, Tyrawa Wołoska), na cmentarzach prawosławnych Polesia (Towarzystwo dla Natury i Człowieka, Lublin) oraz być moŝe na kirkucie w Baligrodzie (inicjatywa internautów forum zabiegać o powstrzymanie budowy zbiornika Myscowa Kąty, prezentować gdzie to tylko moŝliwe wystawę Magurycza. Szymon Modrzejewski 10