ROZK AD PRZESTRZENNY CUDZOZIEMCÓW W POZNANIU

Transkrypt

1 CZ OWIEK I SPO ECZE STWO T. XXXVII 2014 HANNA GAJDA ROZK AD PRZESTRZENNY CUDZOZIEMCÓW W POZNANIU ABSTRACT. Gajda Hanna, Rozk ad przestrzenny cudzoziemców w Poznaniu [Spatial location of foreigners in Pozna ] edited by J. Kubera,. Skoczylas Cz owiek i Spo ecze stwo, vol. XXXVII, Pozna 2014, pp , Adam Mickiewicz University Press. ISBN ISSN The presence of foreigners in Poland is yet a relatively unexplored phenomenon and an interesting research area. Since the political transformation and the Polish accession to the European Union, there has recently been an upward trend towards an increase of the population of immigrants (within the last couple of years). The vast majority of migration is into cities. Therefore, the activity of foreigners contributes both to the social and structural changes and raises several questions about their socio-spatial assimilation. This article aims to present the spatial distribution of foreigners in the city of Pozna. The article presents the results of research on patterns of the settlement of foreigners (temporary and permanent residence) in the city of Pozna from 1999 to Hanna Gajda, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Geografii Spo eczno- -Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, ul. Dzi gielowa 27, Pozna, Poland. WST P W ostatnich kilkunastu latach obserwuje si w Polsce nasilone ruchy imigracyjne. Wst pienie Polski do grona krajów Unii Europejskiej oraz zniesienie i zmiana wielu przepisów reguluj cych pobyt i osiedlanie cudzoziemców w Polsce mia y stymuluj cy wp yw na nap yw obcokrajowców do naszego kraju. Cudzoziemcy najch tniej osiedlaj si w du ych o rodkach miejskich, np. Warszawie, Krakowie, Wroc awiu, Gda sku czy Poznaniu. Stolica Wielkopolski jest dla nich atrakcyjnym miejscem z kilku wzgl dów. Pozna charakteryzuje si wysokim udzia em (jednym z najwy szych) podmiotów gospodarczych z kapita em zagranicznym. Od dziesi tek lat jest stolic targow Polski, przyci gaj c równie w ten sposób zagranicznych inwestorów i turystów. Magnesem dla cudzoziemców jest te ró norodna oferta studiów wy szych, w du ej mierze skierowana w a nie do nich.

2 64 Hanna Gajda Ponadto Pozna, jako miasto charakteryzuj ce si wysok jako ci ycia (badania Centrum Jako ci ycia przy Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza), jest atrakcyjnym miejscem do zamieszkania i pracy dla obcokrajowców. Statystyki wskazuj na systematycznie rosn c liczb melduj cych si w Poznaniu cudzoziemców: w 1999 roku zameldowanych by o (na pobyt sta y i czasowy) 966 cudzoziemców, w 2004 roku 3474, a w 2012 roku ich liczba wynosi a 3868 (ryc. 1). Rycina 1. Liczba zameldowanych obcokrajowców w Poznaniu na pobyt sta y i czasowy w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych z Wydzia u Spraw Obywatelskich Urz du Miasta w Poznaniu. Rycina 2. Struktura obcokrajowców zameldowanych na pobyt sta y i czasowy w Poznaniu na koniec 2011 roku wed ug krajów pochodzenia ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych z Wydzia u Spraw Obywatelskich Urz du Miasta w Poznaniu.

3 Rozk ad przestrzenny cudzoziemców w Poznaniu 65 W ród zameldowanych w 2011 roku na pobyt sta y i czas okre lony 3868 cudzoziemców najbardziej liczn grup stanowili przedstawiciele krajów wschodnioeuropejskich: Ukrainy (630), Bia orusi (290) i Rosji (205), ponadto Niemiec (231) czy Turcji (194), a tak e krajów nieco bardziej oddalonych od Polski: Chin (165) czy Stanów Zjednoczonych (112) (ryc. 2). Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wzorców osiedlania si obcokrajowców zameldowanych w Poznaniu na pobyt sta y i czasowy w latach ANALIZA PRZESTRZENNYCH WZORCÓW OSIEDLANIA SI CUDZOZIEMCÓW W KONTEK CIE WYBRANYCH KONCEPCJI TEORETYCZNYCH Miasto to mozaika ró nych przenikaj cych si przestrzeni, a ich charakter tworz wzajemne relacje danych obszarów i ludzi je zamieszkuj cych. Poszczególne cz ci miasta kszta towane przez zamieszkuj c je ludno ró ni si zatem od siebie atrakcyjno ci b d odmiennym dost pem do us ug publicznych (Górny i in. 2007: 40). Mobilno mieszkaniowa obcokrajowców jest ci le zwi zana z procesem asymilacji spo ecznej. Poj cie asymilacji przestrzennej pojawi o si po raz pierwszy w dzie ach Parka i Burgessa (1921: ). Podczas swoich bada w Chicago naukowcy zauwa yli, e imigranci maj sk onno ci do zamieszkiwania w etnicznych enklawach przede wszystkim z powodów finansowych, spo ecznych czy kulturowych, jednak w miar przystosowywania do ycia w nowym spo ecze stwie i finansowego awansu coraz bardziej sk onni s przenosi si do lepszych dzielnic, o mniejszej koncentracji etnicznej. Park w swoim dziele The urban community as a spatial pattern and a moral order z 1926 roku podkre la, e przestrzenne relacje spo ecze stwa odzwierciedlaj jego spo eczne relacje (za: Massey 1985: 316). Równie przedstawiciel szko y chicagowskiej E.W. Burgess pierwotnie zdefiniowa procesy zwi zane z ruchliwo ci mieszka ców i ekspansj miasta, u ywaj c takich poj, jak: centralizacja, koncentracja i segregacja, sukcesja i inwazja (Burgess 1925: 47-62). Centralizacja oznacza naturaln sk onno ludzi i aktywno ci spo eczno-gospodarczej do ogniskowania si w wewn trznych, centralnych obszarach miasta. Koncentracja to zjawisko skupiania si ludzi o podobnych cechach, np. odmiennym statusie spo eczno-ekonomicznym czy pochodzeniu etnicznym w wybranych rejonach miasta. Segregacja jest natomiast wynikiem wspó zawodnictwa ró nych grup o najlepsz przestrze w mie cie. Wskutek segregacji w ró nych obszarach miasta nast puje podzia jednostek

4 66 Hanna Gajda pod wzgl dem pewnych okre lonych charakterystyk (Ja owiecki, Szczepa ski 2006: 19). Badania w Stanach Zjednoczonych wykaza y, e segregacja przestrzenna jest tym wyra niejsza: 1) im wyra niej cz onkowie [nap ywowych] grup ju zewn trznie odró niaj si od ludno ci miejscowej, 2) im silniej podlegaj dyskryminacji i im ni ej s ulokowani na drabinie spo ecznej, 3) im krótszy jest ich pobyt w danym mie cie (Hamm 1990: 92). Sukcesja jest opisywana jako proces zast powania mieszka ców danej cz ci miasta przez innych osadników, oznaczaj cy powi kszanie terytorium danej ludno ci poprzez zajmowanie kolejnych rejonów. Inwazja to zaj cie poszczególnych rejonów miasta przez ludno nap ywow z jednoczesnym wypieraniem rdzennych mieszka ców (Burgess 1925: 47-62). Segregacja przestrzenna jest zasadnicz kwesti spo ecznej organizacji miasta. Darroch i Marston (1969: 71) twierdzili, e o miejscach zamieszkania w mie cie decyduj trzy kwestie: styl ycia, status spo eczno-ekonomiczny oraz pochodzenie etniczne. Coraz powszechniejsza obecno cudzoziemców w miastach ma zatem swoje konsekwencje równie w kszta towaniu przestrzeni miasta. Obcokrajowcom, podobnie jak rdzennym mieszka com, zale y na jak najlepszym miejscu zamieszkania, zapewniaj cym im stosunkowo atwy dost p do zasobów miejskich. Z drugiej jednak strony cudzoziemcy podlegaj pewnym ograniczeniom, narzuconym przez spo ecze stwo przyjmuj ce oraz rodowisko miejskie. Imigranci tak e uczestnicz w procesach miejskich zarówno podlegaj wp ywom rodowiska, jak i oddzia uj na miejsk przestrze. Naukowcy ze szko y chicagowskiej twierdzili, e proces asymilacji imigrantów ma trzy fazy. Pierwsza dotyczy pierwszego pokolenia imigrantów, które osiedla o si w centralnej cz ci miasta, pozostaj c niezintegrowanym, bez znajomo ci j zyka i bez adnych relacji ze spo ecze stwem goszcz cym. Druga faza ma zwi zek z kolejnym pokoleniem cudzoziemców przemieszcza si ju ono poza centrum miast, jego poziom segregacji spada, a jednocze nie wzrasta asymilacja ze spo ecze stwem przyjmuj cym. Trzecie i kolejne pokolenia imigrantów poddaj si natomiast mieszaniu ludno ci (np. poprzez ma e stwa), by nast pnie ulec ca kowitej asymilacji. Proces ten mo na odnie do trójfazowego modelu Peacha (2005: 40): 1) getta, 2) enklawy i 3) przedmie cia. Wed ug opinii Peacha koncentracja mniejszo ci mo e przybiera jedn z wielu form: 1) enklaw asymilacyjno-pluralistycznych (associated assimilation-pluralism enclaves), 2) enklaw mieszano-mniejszo ciowych (mixedminority enclaves), 3) enklaw spolaryzowanych (polarized enclaves), 4) gett (ghettos) (za: Górny i in. 2007). Peach wyró nia równie pi modeli s u -

5 Rozk ad przestrzenny cudzoziemców w Poznaniu 67 cych badaniom rozmieszczenia przestrzennego cudzoziemców w o rodkach wielkomiejskich: 1) model asymilacyjno-dyfuzyjny (assimilation-diffusion) tradycyjny model szko y chicagowskiej, 2) model niedobrowolnie pluralistyczny (involuntary plural) np. model ameryka skiego getta, w którym w centrum miasta lub poza centrum na relatywnie odseparowanym obszarze w wymuszony sposób skupia si ludno niemal wy cznie jednej grupy etnicznej, 3) model dobrowolnie pluralistyczny (voluntary plural in situ persistent ethnic enclave) wyst puje wtedy, gdy wysoki odsetek ludno ci na jakim terenie nale y do jednej grupy etnicznej, lecz ci gle tworzy mniejszo na tym obszarze, przy czym nie zachodzi separacja mi dzy ró nymi grupami ludno ci, 4) model dobrowolnie pluralistyczny przemieszczony (voluntary plural relocated) ma miejsce na terenie zamieszkiwanym przez skupion przestrzennie mniejszo, która przenios a si z jednej cz ci miasta do drugiej, gdzie ludno wci pozostaje przemieszana pod wzgl dem pochodzenia etnicznego, 5) roz o ysty podmiejski (parachuted suburban) odnosi si do obszarów, które zamieszkuj migranci odznaczaj cy si wysok mobilno ci i relatywnie wysokim statusem spo eczno-ekonomicznym (Peach 2005: 45). Dane do badania dotycz ce liczby cudzoziemców zameldowanych w Poznaniu w latach uzyskano z Biura Obs ugi i Informatyki Wielkopolskiego Urz du Wojewódzkiego. Wyniki analizy przedstawiono za pomoc kartogramów przedstawiaj cych g sto zaludnienia cudzoziemców w poszczególnych osiedlach. 2. PRZESTRZENNA KONCENTRACJA CUDZOZIEMCÓW W POZNANIU Pozna podzielony jest na 42 jednostki administracyjne, zwane osiedlami. Dla wi kszej przejrzysto ci wyników bada poni ej zamieszczono map podzia u administracyjnego miasta od stycznia 2011 roku (ryc. 3). Przedstawione w artykule wyniki bada to efekt analizy danych dotycz cych cudzoziemców zameldowanych w Poznaniu. Otrzymane z Urz du Miasta Poznania (Biuro Obs ugi i Informatyki) dane obejmowa y obcokrajowców zameldowanych w granicach administracyjnych Poznania na pobyt czasowy oraz sta y z podzia em na rejony pocztowe w latach Na podstawie otrzymanych informacji sporz dzono kartogramy przedstawiaj ce redni g sto zaludnienia cudzoziemców w poszczególnych rejonach pocztowych Poznania. Zakres czasowy dla analizy danych obejmuje lata

6 68 Hanna Gajda Rycina 3. Podzia administracyjny Poznania (jednostki pomocnicze) ród o: Centrum Bada Metropolitalnych przy Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Analiza miejsc zamieszkania cudzoziemców zameldowanych w Poznaniu na pobyt czasowy w latach wskazuje, e obcokrajowcy najch tniej osiedlaj si w nast puj cych dzielnicach: Stary Rynek, Je yce, azarz, nieco mniej Wilda. S to osiedla charakteryzuj ce si atwym dost pem do komunikacji miejskiej oraz wszelkich us ug publicznych. W centralnych rejonach Poznania mieszcz si urz dy i instytucje oraz co szczególnie istotne w przypadku obcokrajowców zameldowanych na pobyt czasowy, a dotyczy równie studentów studiuj cych na pozna skich uczelniach wy szych wiele jednostek uczelni wy szych i akademiki. Analizuj c kartogram (ryc. 4), mo na zauwa y, e równie dzielnica Rataje, nast pnie pó nocne cz ci miasta, tj.: Winiary, Nowe Winogrady Pó noc, Nowe Winogrady Wschód i Pi tkowo, a tak e wschodnie Osiedle Warszawskie-Pomet-Malta skie s popularnymi w ród obcokrajowców miejscami zamieszkania.

7 Rozk ad przestrzenny cudzoziemców w Poznaniu 69 Rycina 4. G sto zaludnienia obcokrajowców zameldowanych na pobyt czasowy w Poznaniu w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych z Wielkopolskiego Urz du Wojewódzkiego. Najmniej popularnymi miejscami zamieszkania dla cudzoziemców zameldowanych na czas okre lony w Poznaniu s obrze a miasta, osiedla: Morasko-Radojewo, Antoninek-Zieliniec-Kobylepole, Fabianowo-Kotowo czy G uszyna, a tak e pó nocne rejony pocztowe osiedla G ówna. W przypadku cudzoziemców zameldowanych na pobyt sta y w latach najpopularniejszymi miejscami zamieszkania by y centralno- -wschodnie dzielnice Poznania: Stare Miasto, Je yce, azarz. Nieco mniej, ale nadal wielu, cudzoziemców na miejsce zamieszkania wybiera osiedla:

8 70 Hanna Gajda Ogrody, Grunwald, Stary Grunwald, Grunwald Pó noc, a tak e Rataje, czy te pó nocne cz ci miasta: Pi tkowo, Winiary, Nowe Winogrady Pó noc, Nowe Winogrady Wschód (ryc. 5). Rycina 5. G sto zaludnienia obcokrajowców zameldowanych na pobyt sta y w Poznaniu w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych z Wielkopolskiego Urz du Wojewódzkiego. Podobnie jak w przypadku cudzoziemców przebywaj cych w Poznaniu na podstawie zezwolenia na czas okre lony, najmniej popularnymi miejscami zamieszkania dla obcokrajowców zamieszkuj cych Pozna na sta e s pó nocne rejony pocztowe osiedla G ówna, po udniowa cz G uszyny oraz dzielnica Fabianowo-Kotowo (ryc. 5).

9 Rozk ad przestrzenny cudzoziemców w Poznaniu 71 Rycina 6. G sto zaludnienia obcokrajowców zameldowanych na pobyt sta y i czasowy w Poznaniu w latach ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych z Wielkopolskiego Urz du Wojewódzkiego. Podczas analizy kartogramu przedstawiaj cego miejsca zamieszkania obcokrajowców zameldowanych na pobyt sta y oraz czasowy w latach uwag zwraca widoczna dominacja ródmiejskich cz ci miasta, jak: Stare Miasto, Je yce, azarz. Wielu cudzoziemców zamieszkuje równie pó nocne dzielnice, tj.: Winiary, Nowe Winogrady Pó noc, Nowe Winogrady Wschód, Podolany, Pi tkowo czy Naramowice. Umiarkowan popularno- ci w ród cudzoziemców ciesz si osiedla: Rataje, egrze czy Chartowo

10 72 Hanna Gajda oraz zachodnia dzielnica Krzy owniki-smochowice. Dzielnice rzadko lub w ogóle niewybierane w celu zamieszkania przez obcokrajowców to: Umultowo, Morasko-Radojewo, Kiekrz, Strzeszyn, Os. Kwiatowe, G uszyna, Krzesiny-Pokrzywno-Garaszewo, Szczepankowo-Sp awie-krzesinki (ryc. 6). ZAKO CZENIE Dost pne dane dotycz ce cudzoziemców pozwalaj snu tylko ogólne wnioski na temat wzorców ich zamieszkiwania w Poznaniu. Przedstawione wy ej wyniki bada wskazuj jednak preferowane obszary. Obcokrajowcy ch tnie osiedlaj si w centralnych cz ciach miasta, w miejscach ze stosunkowo atwym dost pem do us ug publicznych, relatywnie tanich mieszka oraz infrastruktury komunikacyjnej. Analiza wyników bada wskazuje równie na wi ksz sk onno obcokrajowców zameldowanych na pobyt czasowy do osiedlania si w bardziej oddalonych od centrum rejonach miasta. Cudzoziemcy przebywaj cy w Poznaniu na podstawie zezwolenia na czas okre lony s nieco bardziej rozproszeni po mie cie, podczas gdy cudzoziemcy zamieszkuj cy Pozna na sta e skupiaj si g ownie w centralnych rejonach miasta. Nie nale y jednak zapomina o liczebnej dominacji cudzoziemców melduj cych si na czas oznaczony nad tymi zameldowanymi na pobyt sta y. Wobec dynamicznie post puj cej migracji do stolicy Wielkopolski zasadne wydaje si systematyczne prowadzenie bada monitoruj cych zmiany w zakresie tego zjawiska w celu bie cej kontroli zmieniaj cego si sk adu spo eczno ci imigranckich oraz ich sk onno ci do przestrzennej koncentracji, a tak e bada analizuj cych czynniki determinuj ce miejsce zamieszkania oraz funkcjonowanie obcokrajowców w rodowisku miejskim. BIBLIOGRAFIA Burgess E.W. (1925), The Growth of the City: An Introduction to a Research Project, [w:] R.E. Park, E.W. Burgess, R.D. McKenzie, The City, The University of Chicago Press, Chicago-London. Darroch G.A., Marston W.G. (1969), Ethnic Differentiation: Ecological Aspects of a Multidimentional Concept, International Migration Review vol. 4, no. 1. Górny A., Grzyma a-kaz owska A., K pi ska E., Fihel A., Piekut A. (2007), Od zbiorowo ci do spo eczno ci: rola migrantów osiedle czych w tworzeniu si spo eczno ci imigranckich w Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Hamm B. (1990), Wprowadzenie do socjologii osadnictwa, Ksi ka i Wiedza, Warszawa.

11 Rozk ad przestrzenny cudzoziemców w Poznaniu 73 Ja owiecki B., Szczepa ski M.S. (2006), Miasto i przestrze w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Massey D.S. (1985), Ethnic Residential Segregation: A Theoretical Synthesis and Empirical Review, Sociology and Social Research vol. 69, no. 3. Park R., Burgess E.W. (1921), Introduction to the Science of Sociology, University of Chicago Press, Chicago. Peach C. (2005), The Ghetto and the Ethnic Enclave, [w:] Desegregating the City, ed. D.P Varady, State University of New York Press, Albany.