SPRAWY PRAWNE FORUM W SPRAWIE WSPÓŁPRACY SĄDOWEJ W SPRAWACH CYWILNYCH: DEBATA Z UDZIAŁEM PARLAMENTÓW KRAJOWYCH INFORMACJE UZUPEŁNIAJĄCE

Transkrypt

1 INFORMACJE UZUPEŁNIAJĄCE Departament tematyczny C Prawa obywatelskie i sprawy konstytucyjne FORUM W SPRAWIE WSPÓŁPRACY SĄDOWEJ W SPRAWACH CYWILNYCH: DEBATA Z UDZIAŁEM PARLAMENTÓW KRAJOWYCH 2 grudnia 2008 r. Sesja IV Prawo rodzinne i prawo spadkowe INFORMACJE UZUPEŁNIAJĄCE DV\ doc SPRAWY PRAWNE PE v02-00 PE JANUARY 2004

2 PE v /77 DV\ doc

3 Dyrekcja Generalna ds. Polityk Wewnętrznych Departament tematyczny C Prawa obywatelskie i sprawy konstytucyjne FORUM W SPRAWIE WSPÓŁPRACY SĄDOWEJ W SPRAWACH CYWILNYCH: DEBATA Z UDZIAŁEM PARLAMENTÓW KRAJOWYCH 2 GRUDNIA 2008 R. SESJA IV PRAWO RODZINNE I PRAWO SPADKOWE INFORMACJE UZUPEŁNIAJĄCE DV\ doc 5/77 PE v02-00

4 Niniejsze informacje uzupełniające zostały zamówione przez Komisję Prawną Parlamentu Europejskiego. Zostały one opublikowane w następujących językach: BG, CS, DA, DE, EL, EN, ES, ET, FI, FR, HU, IT, LT, LV, NL,, PT, RO, SK, SL, SV Autorzy: Bruno Nascimbene, Università degli Studi, Mediolan; Nicole Gallus, prawnik, Van Dieren, Gallus & Toussaint oraz asystent na Wydziale Prawa Uniwersytetu Brukselskiego; Christian Hertel, dyrektor Niemieckiego Instytutu Notariatu (Deutsches Notarinstitut - DNotI), Würzburg; Szwajcarski Instytut Prawa Porównawczego Tekst przygotowany w listopadzie 2008 r. Tekst można uzyskać od: Roberta Panizza Tel.: Faks: roberta.panizza@europarl.europa.eu Informacje na temat publikacji DG IPOL: Bruksela, Parlament Europejski Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są opinią wyłącznie autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. PE v /77 DV\ doc

5 SESJA IV PRAWO RODZINNE I PRAWO SPADKOWE SPIS TREŚCI 1. Jurysdykcja i prawo właściwe w sprawach małżeńskich: rozporządzenie Rzym III. Prawa własności związków małżeńskich i par w związkach partnerskich: w kierunku unijnych przepisów w sprawie ustroju małżeńskiego - Profesor Bruno Nascimbene, Università degli Studi, Mediolan 2. Transgraniczna egzekucja należności z tytułu świadczeń alimentacyjnych - Nicole Gallus, prawnik w Van Dieren, Gallus & Toussaint oraz asystent na Wydziale Prawa Uniwersytetu Brukselskiego 3. Konflikt prawa spadkowego na terenie UE: w kierunku europejskiego świadectwa dziedziczenia - Christian Hertel, dyrektor Niemieckiego Instytutu Notariatu (Deutsches Notarinstitut - DNotI), Würzburg 4. Ochrona dorosłych wymagających opieki: czy powinniśmy działać? - Szwajcarski Instytut Prawa Porównawczego [opublikowano oddzielnie] DV\ doc 7/77 PE v02-00

6 PE v /77 DV\ doc

7 JURYSDYKCJA I PRAWO WŁAŚCIWE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH: ROZPORZĄDZENIE RZYM III. PRAWA WŁASNOŚCI ZWIĄZKÓW MAŁŻEŃSKICH I PAR W ZWIĄZKACH PARTNERSKICH: W KIERUNKU UNIJNYCH PRZEPISÓW W SPRAWIE USTROJU MAŁŻEŃSKIEGO PROF. BRUNO NASCIMBENE UNIWERSYTET W MEDIOLANIE DV\ doc 9/77 PE v02-00

8 1. Perspektywy wspólnotowej harmonizacji prawa prywatnego międzynarodowego w zakresie prawa rodzinnego. Propozycja rozporządzenia Rzym III. Kryzys związku małżeńskiego jest przedmiotem zainteresowania prawodawcy wspólnotowego w obszarze jurysdykcji i uznawania orzeczeń w sprawach małżeńskich od czasu przyjęcia rozporządzenia Rady (WE) nr 1347/2000, zmienionego rozporządzeniem Rady (WE) nr 2201/2003 (lub Bruksela II) 1. Mimo, iż w doktrynie postawiono pytanie, używając różnych argumentów, czy Wspólnota, a zatem Unia Europejska ma właściwości w zakresie prawa rodzinnego (jest to materia zastrzeżona tradycyjnie dla suwerenności państw członkowskich), odpowiedź jest twierdząca z uwagi na ścisły związek z wykonywaniem podstawowych swobód Traktatu, takich jak swobodny przepływ osób oraz realizacja współpracy sądowej w ramach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Chociaż z ograniczeniami, które uwzględniają porządek prawny i krajowe tradycje państw członkowskich. Wobec perspektywy postępującej harmonizacji, zadano sobie pytanie, czy wystarczający będzie system wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych: taki system bowiem nie pozwala na kontrolę nad prawem stosowanym w państwie, które przyjęło orzeczenie w oparciu o własny system prawa prywatnego międzynarodowego. Mimo, że wzajemne uznawanie orzeczeń powoduje, iż odmienność przepisów prawa kolizyjnego jest mniej istotna, nie stanowi ono rzeczywistej alternatywy ani też nie może zastąpić harmonizacji norm kolizyjnych. Propozycje zmiany II rozporządzenia brukselskiego zmierzają do wypełnienia tej luki. Jeśli chodzi o racje przemawiające za harmonizacją, przydatny może być konkretny przykład: małżeństwo Włocha i Francuzki mieszka w Belgii. Jeżeli mąż chce uzyskać rozwód, obecnie może zdecydować, do jakiego sądu wnieść powództwo w oparciu o czynniki wiążące określone w rozporządzeniu (WE) Rady nr 2201/2003, ale może nie wiedzieć (ponieważ nie został o tym poinformowany), że w ten sposób dokonuje także wyboru prawa właściwego. Sąd bowiem określi, na jakie przepisy, czyli prawo właściwe będzie się powoływać, w oparciu o własne czynniki wiążące, które zasadniczo różnią się od siebie w poszczególnych państwach. Wariantem powyższego przykładu, sprawiającym o wiele więcej problemów, jest przykład pary, niebędącej małżeństwem, która prawnie stanowi zarejestrowany związek nieformalny. Po pierwsze należałoby przyjąć (a opinie w tej kwestii są różne), że przepisy rozporządzenia obejmowałyby także sprawy dotyczące zarejestrowanych związków partnerskich, a zatem również ich rozwiązywania. Następnie należałoby znaleźć rozwiązanie trudności polegającej na tym, że sąd, teoretycznie właściwy (z punktu widzenia jurysdykcji) do rozpoznawania sprawy rozwiązania związku, nie może wydać postanowienia, ponieważ w krajowym porządku prawnym taka para (by tak rzec) nie istnieje, czyli, krótko mówiąc, nie istniałaby przesłanka do rozwiązania związku wobec faktu, że nie jest to małżeństwo. Czy zatem prawo właściwe, zakładając, że jest to prawo, w oparciu o które założono związek zarejestrowany, byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym sądu 2. 1 Na temat opinii w tej sprawie patrz G. DE OLIVEIRA, A European Family Law?, w Familia, 2002, str Później, ogólnie na temat zagadnienia patrz Publikacje w Diritto di famiglia e Unione europea, pod redakcją S.M. CARBONE, I. QUEIROLO, Turyn, W tym przypadku oraz w przypadku małżeństwa (lub zarejestrowanego związku partnerskiego) wnoszącego o rozwiązanie związku, doktryna zawiera różne informacje: patrz na przykład R. BARATTA, Scioglimento e invalidità del matrimonio nel diritto internazionale privato, Mediolan, 2004, str. 156; R. CAFARI PANICO, Il riconoscimento e l esecuzione delle decisioni in materia matrimoniale nel nuovo regolamento Bruxelles II, w Lo scioglimento del matrimonio nei regolamenti PE v /77 DV\ doc

9 Przyjęcie rozporządzenia (Rzym III), które określi nie tylko jurysdykcję, lecz także prawo właściwe w sprawach rozwodowych i uwzględni te problemy, które stają się coraz bardziej widoczne wskutek ewolucji prawa rodzinnego, stanowić będzie odpowiednie dopełnienie procesu harmonizacji, który rozpoczął się w 1980 r. konwencją rzymską dotyczącą prawa właściwego dla zobowiązań umownych, zmienioną w późniejszym czasie w rozporządzenie (Rzym I) i której kontynuację stanowi rozporządzenie dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) Propozycja rozporządzenia Rzym III 2.1. Konieczność dokonania harmonizacji na szczeblu Wspólnoty prawa właściwego w sprawach rozwodowych wynika z istniejących obecnie rozbieżności w krajowych przepisach prawa kolizyjnego w tej materii oraz z braku pewności prawa. Komisja, w zielonej księdze dotyczącej tego zagadnienia, opisała szereg luk: na przykład luki w sprawach rozwodowych małżonków niemających wspólnego miejsca stałego pobytu, będących obywatelami różnych państw członkowskich 2. Byłaby to sprawa problematyczna, podobnie jak wszystkie sprawy, w których małżonek, który wykazuje większą chęć skierowania sprawy do sądu niż jego współmałżonek, składa w sądzie krajowym pozew rozwodowy, a działając w ten sposób tworzy regułę lis pendens i powoduje, że sąd stosuje własne (krajowe) przepisy. a) A zatem jeżeli dąży się do rozwiązania tej kwestii, należy unikać takich założeń, jak brak sądu właściwego dla rozpatrywania spraw rozwodowych (para obywateli pochodzących z różnych państw członkowskich, zamieszkujących w państwie trzecim i ani sąd tego państwa, ani sąd żadnego z dwóch państw nie jest właściwy). Należy w tej sytuacji zmienić zasadę pozostałej jurysdykcji, zawartej obecnie w artykule 7, 3 umożliwiając małżonkom dokonanie wyboru sądu europei: da Bruxelles II a Roma III, pod redakcją S. BARIATTI, C. RICCI, Padwa, 2007, str. 29. Analogiczne stosowanie przepisów rozporządzenia, z wykluczeniem faktycznych związków partnerskich, mogłoby znaleźć uzasadnienie tylko w tych systemach prawnych, które traktują równorzędnie związki małżeńskie i partnerskie związki zarejestrowane. Należy zresztą pamiętać, że Rada UE ds. wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych na posiedzeniu w dniach kwietnia 2007 r., w związku z propozycją zmiany rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003, przypomniała, że zdefiniowanie małżeństwa należy do właściwości prawa krajowego (podobnie zresztą jak ogólnie kwestie z zakresu prawa materialnego oraz ważności małżeństwa). 1 Rozporządzenie Rzym I jest odniesieniem do rozporządzenia (WE) nr 593/2008 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca 2008 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) w Dz. U. UE nr 177 z dnia 4 lipca 2008 r., str.6. (rozporządzenie jest stosowane do umów zawartych po dniu 17 grudnia 2009 r.). Rozporządzenie Rzym II jest odniesieniem do rozporządzenia (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) w Dz. U. UE nr 199 z dnia 31 lipca 2007 r., str Zielona księga Komisji COM (2005) 82 def. 3 Art.7 przewiduje sytuację, gdy nie jest możliwe stosowanie czynników wiążących, określonych w rozporządzeniu, a taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy żaden sąd nie jest właściwy na podstawie trzech artykułów dotyczących różnych rodzajów jurysdykcji (artykuł 3, 4 i 5). W takim wypadku ustala się według przepisów prawa każdego państwa członkowskiego czy istnieje właściwość sądu, która pozwala na rozpoznanie sprawy przez sąd danego państwa. Jeżeli żaden sąd państwa członkowskiego nie jest właściwy, powstaje problem, wspomniany w tekście, ponieważ w tej sytuacji nie jest właściwy także sąd państwa trzeciego. A nawet gdyby w jednym z państw członkowskim trzecim był sąd właściwy, pojawiłyby się problemy z uznaniem wydanego przez ten sąd orzeczenia, ponieważ uznania dokonuje się na podstawie przepisów prawa krajowego lub traktatów istniejących w tej materii, a nie rozporządzenia. Temat ten rozwijany jest w dalszej części niniejszego tekstu. DV\ doc 11/77 PE v02-00

10 właściwego w oparciu o tzw. przedłużenie jurysdykcji 1. Warto tutaj wskazać przykład pary Francuza i Czeszki, mieszkającej w państwie trzecim, które nie uznaje rozwodów. Sąd państwa, w którym mieszkają małżonkowie, nie może orzec rozwodu (a nawet, gdyby porządek prawny tego państwa przewidywał rozwód, sąd mógłby uznać, iż nie jest właściwy do rozstrzygania spraw z tego zakresu). Jednocześnie żaden z sądów wspólnotowych nie byłby właściwy, aby rozpoznać tę sprawę. A nawet w przypadku, gdyby sąd państwa trzeciego orzekł rozwód, mogłyby pojawić się problemy z uznaniem jego orzeczenia, ponieważ orzeczenia uznaje się w oparciu o prawo krajowe (lub istniejące w tej materii traktaty), a nie na mocy przepisów rozporządzenia. Przedłużenie jurysdykcji sądów, które obecnie dopuszczalne jest jedynie w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej i w zakresie określonym art. 12, wypełniłaby sygnalizowaną lukę (obecny artykuł 7 odsyła do przepisów krajowych o właściwości międzynarodowej). Nowy artykuł 7, w przypadku obywateli, którzy nie mają miejsca stałego pobytu w państwie członkowskim i nie są obywatelami tego państwa członkowskiego, przewiduje, że zasada pozostałej właściwości przyznawana jest sądowi w tym państwie członkowskim, w którym para miała wspólne miejsce stałego pobytu przez co najmniej trzy lata, lub też sądowi państwa, którego obywatelem jest jedno ze współmałżonków. b) Aby uniknąć wspomnianej powyżej chęci skierowania sprawy do sądu, należałoby bardziej uelastycznić reguły lis pendens 2, umożliwiając przeniesienie sprawy rozwodowej do sądu tego państwa, w którym głównie zlokalizowane jest pożycie małżeńskie. c) Zmiany rozporządzenia powinny jednakże umożliwić większe ujednolicenie czynników wiążących w zakresie regulowania spraw rozwodowych, a także jurysdykcji i prawa właściwego, oraz nadanie większego znaczenia (poprzez tzw. professio legis) prawu wyboru dokonywanego przez małżonków. Tak więc rozporządzenie Rzym III jest użyteczne zarówno z punktu widzenia zmian zakresu właściwości sądów, jak też wprowadzenia nowych zasad prawa właściwego 3. 1 Przedłużenie jurysdykcji mogłoby być korzystne dla większej pewności prawa oraz dla rozwiązania problemu braku właściwego sądu. Przedłużenie jurysdykcji (co jest szerzej omówione w dalszej części tekstu) dopuszczona jest na mocy rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 jedynie w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej i w zakresie określonym w artykule 12, który przewiduje dwa przypadki przedłużenia jurysdykcji: pierwszy dotyczy sądu właściwego do rozpatrywania powództwa w sprawach małżeńskich odnoszących się do odpowiedzialności rodzicielskiej, drugi sytuacji, gdy dziecko posiada istotne związki z określonym państwem członkowskim. 2 Obecnie ograniczoną derogację lis pendens przewiduje rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 w zakresie władzy rodzicielskiej: artykuł 15 przewiduje przekazanie do sądu lepiej umiejscowionego do rozpatrzenia sprawy. 3 COM (2006) 339 z dnia 17 lipca 2006 r., propozycja rozporządzenia Rady zmieniającego rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 tylko w obszarze jurysdykcji i wprowadzającego nowe zasady prawa właściwego w sprawach małżeńskich. Podstawą prawną propozycji jest artykuł 61, litera c) traktatu WE. Dokładniejsze omówienie tego zagadnienia: patrz F. POCAR, Osservazioni a margine della proposta di regolamento sulla giurisdizione e legge applicabile al divorzio, w La famiglia nel diritto internazionale privato comunitario, pod redakcją S. BARIATTI, Turyn, 2007, str. 267; publikacje w Lo scioglimento del matrimonio cit. oraz Diritto di famiglia e Unione europea PE v /77 DV\ doc

11 2.2. Zmiany i nowości, które nadają większe znaczenie autonomii stron oraz elastyczności przepisów, będą mieć pozytywne efekty, ponieważ zagwarantują pewność prawa i lepszy dostęp do wymiaru sprawiedliwości, a są to, jak już wspomniano, cele priorytetowe 1. a) Autonomia stron wyraża się zatem poprzez możliwość wyboru sądu, aczkolwiek z pewnymi ograniczeniami. Rzym III dodaje artykuł 3a, który stanowi, iż strony mogą zawrzeć porozumienie co do wyboru sądu właściwego do rozpoznawania w sprawach o rozwód i separację prawną, pod warunkiem, że istnieje bliski związek ich sytuacji z sądem. Wyboru można dokonać w jednej z sytuacji określonych w art. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003: ostatnie wspólne miejsce stałego pobytu małżonków trwało co najmniej trzy lata; wybór dotyczy państwa (lub domicile w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii) 2, którego obywatelem jest jedno z dwojga małżonków. b) Jeżeli chodzi o prawo właściwe, przewiduje się wybór, którego dokonują oboje małżonkowie za obopólną zgodą, ale pod warunkiem, że wybór ten dotyczy prawa obowiązującego w państwie, będącym ostatnim wspólnym miejscem stałego pobytu (jeżeli jedno z małżonków nadal tam mieszka), prawa obowiązującego w państwie, w którym oboje mieszkali przez co najmniej pięć lat, prawa obowiązującego w państwie, którego obywatelem jest jedno z małżonków albo prawa obowiązującego w państwie, w którym składany jest pozew o rozwód lub separację prawną. Brakuje wskazówek dotyczących formalnej strony dokonania wyboru, poza wskazaniem formy pisemnej z podpisem obojga małżonków. O ile strony formułują swój wybór w momencie, gdy istnieje jeszcze między nimi zgoda (w momencie zawarcia małżeństwa lub w momencie złożenia pozwu o rozwiązanie małżeństwa), nie jest oczywiście łatwo wykazać, iż dokonano wyboru, jeżeli brakuje dokumentu, który to potwierdza. Jak zostanie wykazane w dalszej części, poprawki wnoszone przez Parlament Europejski wypełniają istniejące luki, wprowadzają także pojęcie stałego miejsca pobytu, ujednolicając jego okres na trzy lata, zarówno przy wyborze jurysdykcji, jak też prawa właściwego. Wielokrotnie jednak Parlament Europejski precyzuje, że powinien to być wybór świadomy. Rozporządzenie Rzym III, wobec braku wyboru, przewiduje szereg czynników wiążących alternatywnych. Czynnikiem, który powinien przeważać nad wszystkimi innymi, jest jak najbliższy związek z życiem małżeńskim. Należy zatem stosować prawo obowiązujące w państwie wspólnego miejsca stałego pobytu (a w jego braku, ostatniego miejsca zamieszkania, pod warunkiem, że jedno z małżonków nadal tam przebywa). Jeżeli nie byłoby możliwe cit. (odsyła się do naszej propozycji La proposta di modifica del regolamento n. 2201/2003 nel quadro della libera circolazione delle persone, str. 207). 1 W sprawie propozycji rozporządzenia odsyła się także do dokumentu roboczego służb Komisji - Synteza Ocena oddziaływania propozycji rozporządzenia Rady zmieniającego rozporządzenie rady (WE) nr 2201/2003 tylko do obszaru jurysdykcji i wprowadzającego nowe zasady prawa właściwego w sprawach małżeńskich {COM(2006) 399 ostateczny}{sec(2006) 949} SEC/2006/0950, a także dokument w sprawie oceny oddziaływania propozycji Study to inform a subsequent Impact Assessment on the Commission proposal on jurisdiction and applicable law in divorce matters, opracowany przez European Policy Evaluation Consortium (EPEC), dostępny na następującej stronie internetowej: 2 Odniesienie do obywatelstwa stanowi także odniesienie do domicile dla Wielkiej Brytanii i Irlandii. Za każdym razem, kiedy w tekście propozycji używa się pojęcia obywatelstwa, w domyśle odnosi się to także do domicile używanego w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii. DV\ doc 13/77 PE v02-00

12 zastosowanie czynnika miejsca stałego pobytu, sprawy o rozwód lub separację będą rozstrzygane na mocy przepisów państwa, których małżonkowie są obywatelami lub państwa, w którym złożono pozew. Ostatni z wymienionych czynników budzi pewne obawy, ponieważ stronie składającej pozew daje także możliwość wyboru prawa właściwego w każdym przypadku, gdy nie mogą być zastosowane poprzednie wymienione czynniki: stosowano by zasadę lex fori, co byłoby ze szkodą dla czynnika ogólnego bliskości lub istotnego związku Nie dopuszcza się żadnej możliwości wyboru (ani innego czynnika wiążącego, co należy podkreślić), kiedy toczy się postępowanie o unieważnienie małżeństwa. W tym sensie brzmi uzasadnienie nr 6 (zgodnie z którym unieważnienie małżeństwa jest ściśle związane z warunkiem ważności małżeństwa i nie doszło do sprzeniewierzenia zasady autonomii stron), jak też opinie wyrażone w fazie konsultacji zielonej księgi, według których w przypadku unieważnienia małżeństwa preferowane są czynniki określone w różnych krajowych regulacjach prawnych, które zazwyczaj odwołują się do przepisów miejsca, w którym zostało zawarte małżeństwo lub do wspólnego prawa krajowego małżonków Biorąc pod uwagę dyskusje oraz trudności ze znalezieniem konsensusu potrzebnego do zatwierdzenia rozporządzenia, można zadać sobie pytanie, czy nie lepiej byłoby potraktować odrębnie obydwa omawiane obszary: pierwszy, dotyczący wprowadzenia poprawek i usprawnienia zasad jurysdykcji i drugi, dotyczący stworzenia zharmonizowanego systemu przepisów prawa prywatnego międzynarodowego. Taka perspektywa wydaje się przesądzona wobec zdecydowanego sprzeciwu niektórych państw członkowskich w sprawie harmonizacji przepisów prawa prywatnego międzynarodowego. Na przykład Wielka Brytania i Irlandia wypowiadają się za stosowaniem zasady lex fori i wyraziły swój sprzeciw (w odpowiedzi na zieloną księgę) wobec proponowanych rozwiązań. Natomiast za koniecznością zharmonizowania opowiedziała się także Szwecja i Holandia, które z kolei wykazują pewną otwartość w kwestii możliwości dokonywania wyboru prawa właściwego. Finlandia, jeśli chodzi o możliwość wyboru prawa właściwego, proponuje ograniczenie go do lex fori, wykluczając możliwość dokonywania wyboru innych praw. Podobnie wypowiedziała się Słowacja, która jednakże wychodzi z założenia, iż nie ma konieczności przewidywania w rozporządzeniu możliwości wyboru prawa. Wiele państw członkowskich nie odnosi się przychylnie do możliwości dokonywania wyboru w obszarze tak delikatnym, a w każdym razie zastrzega konieczność ograniczeń. Także Włochy, które nie przewidują możliwości wyboru prawa właściwego, proponują ograniczenie go jedynie do praw o charakterze dyspozytywnym, z wykluczeniem możliwości wyboru w sprawach dotyczących dzieci 2. Spośród państw, które z większą otwartością i przychylnością odnoszą się do możliwości wyboru prawa (chociaż z ograniczeniami, aby uniknąć odwoływania się do praw niezwiązanych z sytuacją) należy wspomnieć o Francji, Belgii, Estonii i Łotwie. Odmienne podejście państw członkowskich jest w istocie odbiciem różnic w istniejących regulacjach krajowych w tej materii. Z drugiej strony trudności ze znalezieniem konsensusu 1 W sprawie wyłączenia unieważnienia odsyła się także do stanowiska Rady, zawartego w nocie 2. childless. 2 Także Czechy, mimo, że wypowiada się za wyborem (ograniczonym) prawa, odnosi się do małżeństw possibly PE v /77 DV\ doc

13 świadczą o innowacyjnym charakterze propozycji rozporządzenia Rzym III 1. Wniosek, który został zgłoszony podczas posiedzenia Rady UE ds. wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w dniach 5-6 czerwca 2008 r., powtórzony na posiedzeniu Rady UE ds. wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w dniach lipca 2008 r., aby działać na rzecz wzmocnionej współpracy w tym zakresie jedynie między państwami członkowskimi reprezentującymi większość, przychylnymi propozycji rozporządzenia, stanowi znaczącą ewolucję w omawianym temacie 2. Gdyby tak się stało, konieczne będzie wypracowanie zasad koegzystencji między państwami, w których nadal obowiązywać będą przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 i państwami, które znajdą się pod rządami nowego instrumentu. Prawdopodobnie korzyścią wynikającą ze zmiany rozporządzenia, które zostałoby podzielone na dwa odrębne instrumenty będzie to, że przynajmniej w materii jurysdykcji nie byłoby konieczne ustanawianie wzmocnionej współpracy. 3. ROZPORZĄDZENIE RZYM III: STANOWISKO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Parlament Europejski zajął stanowisko w sprawie propozycji Komisji w ramach procedury konsultacji przewidzianej w artykule 67 traktatu WE w formie rezolucji z dnia 21 października 2008 r. 3 Spośród proponowanych zmian należy wspomnieć o następujących: a) Pojęcie stałego miejsca pobytu jest wyraźnie wprowadzone do artykułu 2 rozporządzenia, precyzując, że przez miejsce stałego pobytu rozumie się miejsce, w którym dana osoba zwykle zamieszkuje. Brakowało tej definicji, a uściślenie, z całą pewnością pozytywne, przyczynia się do zagwarantowania pewności prawa. b) Parlament proponuje, aby w nowym artykule 3a o możliwości wyboru właściwego sądu przewidziano, iż należy wziąć pod uwagę moment, w którym wybór jest dokonywany. Wybór jednego z czynników właściwości sądu, o których mowa w artykule 3, musi być dokonywany przy uwzględnieniu istnienia danych czynników wiążących w momencie wyboru (litera a)): obywatelstwo należy uznawać za czynnik wiążący, jeżeli występuje w momencie dokonywania 1 Aby dokonać porównania różnych rozwiązań przyjętych przez państwa członkowskie pod kątem ich możliwego wykorzystania w pracach nad harmonizacją przepisów wspólnotowych oraz krytycznej oceny problemów wynikających z różnorodności istniejących czynników wiążących w pracach nad zmianą rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003, patrz A. BONOMI, Il diritto applicabile alla separazione e al divorzio nella recente proposta di regolamento comunitario, w Lo scioglimento del matrimonio, cit., str Po raz pierwszy decyzję wydała Rada ds. Wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych na posiedzeniu w dniach 5-6 czerwca 2008 r. W komunikacie prasowym wydanym po zakończeniu posiedzenia Rady ds. wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w dniach lipca 2008 r. poinformowano, że niektóre państwa członkowskie potwierdzają swój zamiar złożenia, na żądanie Komisji, propozycji wzmocnionej współpracy w tym obszarze, natomiast pozostałe państwa członkowskie zgłosiły gotowość przystąpienia do ewentualnej propozycji Komisji w tym obszarze. Na rzecz propozycji Komisji wypowiedziały się Włochy, Francja, Hiszpania, Rumunia, Austria, Węgry, Grecja, Słowenia, Luksemburg; przeciwko była Malta i Szwecja. 3 Rezolucja prawodawcza Parlamentu Europejskiego z dnia 21 października 2008 r. w sprawie propozycji rozporządzenia Rady zmieniającej rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 tylko w obszarze jurysdykcji i wprowadzającego zasady prawa właściwego w sprawach małżeńskich (COM[2006]0399 C6-0305/ /0135[CNS]). DV\ doc 15/77 PE v02-00

14 wyboru (litera c)), a państwo członkowskie jest miejscem stałego pobytu od trzech lat (w stosunku do tego momentu) (litera b)). W przypadku, gdy państwo członkowskie jest miejscem stałego pobytu w momencie składania pozwu do sądu od mniej niż trzech lat, dokonany wybór nie jest ważny. Moment dokonania wyboru dotyczy nie tylko kwestii właściwości sądu, lecz także prawa właściwego (art. 20a; czynniki wiążące przyjęte dla obydwu obszarów, jak już wspomniano wcześniej, zostaną odpowiednio ujednolicone). Ponieważ są to czynniki wiążące zmienne w czasie, niewątpliwie takie uściślenie czasu jest celowe, pozwala bowiem ustalić istnienie czynnika wiążącego w danym momencie. Pewne obawy może budzić decyzja o uznaniu braku wymaganego okresu pobytu stałego w danym państwie członkowskim jako czynnika unieważniającego dokonany wybór: być może stwierdzono, że istotniejsza jest gwarancja pewności prawa, niż wola stron. c) Wskazanie spośród państw, które małżonkowie mogą wybierać (zarówno w zakresie właściwości sądu jak też prawa właściwego) państwa członkowskiego, w którym zostało zawarte małżeństwo (nowy punkt ca i artykuł 20a), co mogłoby skutkować przesłaniem sprawy do porządku prawnego pozbawionego rzeczywistego czynnika wiążącego z małżeństwem, może budzić pewne obawy. Niekoniecznie bowiem decyzja o zawarciu małżeństwa w określonym państwie członkowskim implikuje akceptację prawa lub jurysdykcji tego państwa 1. d) Dodaje się dwa czynniki przy wyborze prawa właściwego: jednym, wspomnianym już wcześniej, jest wybór państwa, w którym zawarto małżeństwo, drugim zaś jest miejsce stałego pobytu małżonków w momencie zawarcia porozumienia. e) W kwestii wyboru prawa właściwego Parlament proponuje, aby przy dokonywaniu wyboru przestrzegane były zarówno prawa podstawowe określone w karcie praw podstawowych, jak też zasady porządku publicznego. Wybór prawa państwa trzeciego (który zgodnie z pewnym kierunkiem, szczególnie Komisji Prawnej PE, nie powinien zostać dopuszczony), ulega znaczącemu ograniczeniu na mocy powyższego obowiązku zgodności. f) Wybór prawa właściwego napotyka na jeszcze jedno znaczące ograniczenie: w zakresie ochrony najlepszego interesu dziecka, która powinna być zawsze zagwarantowana (szczegółowe uzasadnienie zostaje podane w odrębnym punkcie). g) Jeżeli chodzi o formalny aspekt wyboru, Parlament podkreśla konieczność przestrzegania podstawowych wymogów formalnych, precyzując, że muszą być przestrzegane wymogi formalne zawarte w przepisach co najmniej jednego z państw członkowskich, w którym znajduje się miejsce stałego pobytu małżonków (w przypadku, gdy państwa przewidują takie wymogi) oraz wymogi określone w kontrakcie małżeńskim (jeżeli porozumienie stanowi część kontraktu małżeńskiego). W tym celu państwa członkowskie powinny przesłać Komisji przepisy krajowe w sprawie wymogów formalnych (nowy artykuł 20 sexies a). h) W kwestii zasady pozostałej właściwości sądów, Parlament proponuje ograniczenie właściwości państwa ostatniego wspólnego miejsca pobytu do przypadku, gdy okres trzech lat 1 Sprawozdanie Gebhardt z dnia 19 września 2008 r. uzasadnia takie podejście, stwierdzając, iż logiczne byłoby, aby wybór państwa, w którym zawarte zostałoby małżeństwo implikował przyjęcie prawa tego państwa. PE v /77 DV\ doc

15 pobytu stałego nie odnosi się do okresu ponad trzech lat wstecz (w ten sposób ograniczono by tzw. forum shopping). i) Nowy artykuł 7 a dotyczy forum necessitatis. Stanowi on pewien rodzaj zasady favor dla rozwodu, ponieważ z jednej strony uznaje właściwość sądu państwa, którego obywatelem jest jedno z małżonków lub sądu państwa, w którym zostało zawarte małżeństwo w przypadku, gdy sąd właściwy w myśl rozporządzenia znajduje się w państwie członkowskim, które nie przewiduje rozwodu bądź nie uznaje istnienia i ważności małżeństwa. Z drugiej strony stanowi próbę znalezienia rozwiązania (przynajmniej tak się wydaje) problemu zastosowania rozporządzenia do związków osób tej samej płci, przyznając właściwość sądom w tych państwach (obywatelstwa lub zawarcia związku) w przypadku, gdy ustrój prawny państwa (które byłoby) właściwego nie uznaje istnienia bądź ważności małżeństwa. Innymi słowy, państwo członkowskie nie może być zobligowane do uznania za małżeństwo (choćby jedynie dla celów jego rozwiązania) aktu, który nie jest uznany za małżeństwo w systemie prawnym tego państwa; nie można też nakazać sądowi w tym państwie członkowskim orzeczenia rozwodu, jeżeli taka instytucja w jego systemie prawnym nie istnieje. Powyższe założenie należy czytać wraz z propozycją wprowadzenia ust. 2a w artykule 20a, który przewiduje stosowanie lex fori (czyli tam, gdzie został wniesiony pozew rozwodowy) w przypadku, gdy wybrane prawo nie przewiduje separacji prawnej bądź rozwodu lub czyni to w sposób dyskryminujący jednego z małżonków. Konieczne jest przyjęcie takiego założenia z uwagi na to, że istnieje możliwość wyboru systemu prawnego innego, niż prawo państw członkowskich, co mogłoby prowadzić do dyskryminacji jednego z małżonków, szczególnie kobiety. l) Trzeba sprawdzić, czy czynniki wiążące istnieją w momencie składania pozwu do sądu (zgodnie z zasadą pewności prawa). m) Z uwagi na delikatny charakter omawianej materii sąd musi zawsze sprawdzić, czy wybór właściwości sądu i prawa został dokonany w sposób świadomy, to jest czy małżonkowie znają konsekwencje prawne i społeczne dokonanego przez nich wyboru. Komisja musi zapewnić należytą informację o krajowych systemach prawnych w tej materii, dostępną w sieci internetowej, działającej w ramach Europejskiej Sieci Sądowniczej w sprawach cywilnych i handlowych. Tekst z poprawkami wniesionymi przez PE jest znacznie lepszy i nie pozostaje nic innego, jak życzyć sobie, aby trwająca procedura zakończyła się pomyślnie, pomimo wspomnianych wyżej trudności (przede wszystkim o charakterze politycznym). 4. Jurysdykcja i prawo właściwe w sprawach dotyczących majątkowego ustroju małżeńskiego: problem zarejestrowanych związków partnerskich i konkubinatu Z całą pewnością potrzebne są regulacje prawne w sprawach dotyczących majątkowego ustroju małżeńskiego, przy czym przez majątkowy ustrój małżeński należy tutaj rozumieć sprawy z zakresu stosunków majątkowych wynikające zarówno ze związków małżeńskich, jak też związków osób, które nie zawarły małżeństwa. Harmonizacja w tym obszarze postępuje wolniej, niż w obszarze spraw rozwodowych, czyli dotyczących osobistych relacji między małżonkami. DV\ doc 17/77 PE v02-00

16 Pierwsze obszerniejsze badania tego zagadnienia przeprowadziło kilka lat temu Consortium Asser-UCL, dotyczyły one stosunków majątkowych par pozostających w związku małżeńskim oraz par będących w wolnym związku (konkubinacie), ze szczególnym uwzględnieniem aspektów prawa prywatnego międzynarodowego i prawa wewnętrznego 1. Według tych badań głównym czynnikiem wiążącym byłby czynnik pierwszego miejsca stałego pobytu małżonków: z jednej strony taki czynnik gwarantuje pewność prawa, z drugiej jednak strony mógłby narzucić małżonkom konieczność stosowania systemów prawnych, z którymi nie mają już żadnego związku, jeżeli w międzyczasie zmienili miejsce stałego pobytu. Jest rzeczą oczywistą, że także w tym obszarze prawa rodzinnego działania w kierunku harmonizacji stają się coraz bardziej konieczne, zarówno w celu stworzenia wspólnych norm kolizyjnych stosowanych wobec rodzin tzw. tradycyjnych, jak też uregulowania kwestii prawa właściwego w sprawach stosunków majątkowych w przypadku par, które zawarły pakt, umowę lub porozumienie o związku zarejestrowanym. Stosunki osobiste i stosunki majątkowe są obszarami odrębnymi, tym niemniej z punktu widzenia legislacji zasługują w jednakowej mierze na uwagę Komisja (jak wiadomo) przyjęła zieloną księgę w sprawie kolizji przepisów prawnych dotyczących majątkowego ustroju małżeńskiego, regulującą także problem właściwości sądu i wzajemnego uznawania orzeczeń sądu 2. Zielona księga zajmuje się nie tylko obszarem majątkowego ustroju małżeńskiego między małżonkami, lecz analizuje także związki zarejestrowane i wolne związki, stawiając pytanie, czy rozszerzyć przyszły instrument normatywny również na związki innego typu, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy stosować takie same zasady, jakie przewidziane są dla par, które zawarły związek małżeński. Pierwszym istotnym problemem, który został zgłoszony już na etapie konsultacji, zainicjowanych przez zieloną księgę, jest ujednolicenie czynników wiążących w obszarze stosunków majątkowych, stosowanych w przypadku trwania małżeństwa jak też jego rozwiązania 3. Należy sobie zadać pytanie, czy czynniki wiążące powinny być takie same czy też odrębne, w zależności od jednej z dwóch omawianych sytuacji. Można tutaj podać konkretny przykład. Obywatel Szwecji zawiera w Szwecji małżeństwo z obywatelką Rumunii. Małżonkowie przeprowadzają się do Włoch i mąż kupuje dom. Zgodnie z przepisami prawa prywatnego międzynarodowego włoskiego, prawo regulujące stosunki majątkowe zależy od miejsca, w którym w przeważającej mierze toczy się życie małżeńskie: stosuje się zatem zasady ustawowej wspólności majątkowej i dom staje się majątkiem 1 Asser Institut, The Hague, December 2002, Etude sur les régimes matrimoniaux des couples mariés et sur le patrimoine des couples non mariés dans le droit international privé et le droit interne des Etats membres de l'union, 30 kwietnia 2003 r. Consortium ASSER-UCL, badanie zlecone przez Komisje Europejską, dostępną na stronie: Aby zapoznać się z uwagami na ten temat, odsyła się do publikacji CALÒ, L influenza del diritto comunitario sul diritto di famiglia, Studi e materiali, Quaderni semestrali, in Consiglio nazionale del notariato, 2005, str COM (2006) 400 def. z dnia 17 lipca 2006 r. 3 Aby zapoznać się z wynikami konsultacji zainicjowanych zieloną księgą odsyła się do dokumentu Komisji z dnia 5 lutego 2008 r. Summary of replies to the Green Paper on the conflict of laws in matters concerning matrimonial property regimes, including the questions of jurisdictions and mutual recognition. PE v /77 DV\ doc

17 wspólnym. Następnie małżonkowie przeprowadzają się do państwa członkowskiego, w którym obowiązuje ustrój małżeńskiej rozdzielności majątkowej i tam mieszkają przez wiele lat, po czym przenoszą się do Szwecji, gdzie występują o rozwód. Sąd szwedzki musi ocenić, czy dobro nabyte podczas trwania małżeństwa stanowi własność tylko męża, czy także żony. We włoskim systemie prawnym, który przewiduje ustrój wspólności majątkowej, chyba, że małżonkowie postanowili inaczej, dobro zostałoby uznane za własność obojga małżonków w równych częściach. Ale sąd szwedzki mógłby rozstrzygnąć stosunki majątkowe małżonków w oparciu o inne przepisy, zgodnie ze szwedzkimi przepisami prawa kolizyjnego i uznać, że nabyty dom stanowi wyłączną własność męża. Konieczność określenia ujednoliconych czynników wiążących, odpowiadających wielokrotnie tutaj wspominanej potrzebie pewności prawa, jest coraz bardziej pilna z uwagi na rosnącą swobodę przemieszczania się i pobytu obywateli Wspólnoty. W wyniku konsultacji, jakie zainicjowała zielona księga, określono preferowane czynniki wiążące: miejsce stałego pobytu pary oraz wspólne obywatelstwo, do którego należy dodać czynnik woli stron (czyli wyboru dokonanego przez strony), która powinna być wyrażona w formie pisemnej i sporządzona w miarę możliwości przy pomocy osoby trzeciej, która poinformuje strony o skutkach dokonania określonego wyboru 1. Ten czynnik, podobnie zresztą jak pozostałe, stanowi inspirację dla propozycji rozporządzenia Rzym III, jest także potwierdzeniem wspólnej oceny dotyczącej konieczności uregulowania stosunków osobistych i stosunków majątkowych, przynajmniej w niektórych obszarach Drugim istotnym problemem jest rosnąca liczba związków partnerskich zarejestrowanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. W świetle wyników konsultacji wydaje się, iż najbardziej wskazaną opcją byłoby określenie szczególnych przepisów prawa kolizyjnego dla tego typu związków. Analogiczne rozszerzenie zasad określonych dla związku małżeńskiego przez państwa członkowskie, które nie przewidują jeszcze istnienia zarejestrowanych związków partnerskich, a wręcz boją się asymilacji związku małżeńskiego i związku partnerskiego, jest sytuacją bądź alternatywą nie do przyjęcia. Zasady, regulujące zarejestrowane związki są inne w każdym państwie członkowskim i niekoniecznie wobec rodziny, która powstaje w wyniku zarejestrowania związku partnerskiego, krajowe systemy prawne stosują takie same przepisy, jak wobec rodziny powstałej ze związku małżeńskiego. Czynnikiem wiążącym w takich wypadkach mogłyby być przepisy miejsca rejestracji: chodzi tutaj o czynnik ogólny, mający zastosowanie w sytuacji braku możliwości wyboru. W celu ochrony autonomii stron w obszarze stosunków majątkowych oraz aby wyjść naprzeciw potrzebom wynikającym z zasady swobodnego przepływu osób, warto przewidzieć czynnik wyboru innego prawa właściwego, zgodnie z favor dla autonomii i woli stron, co podkreśla Komisja w zielonej księdze, dla par pozostających w związku małżeńskim. Z drugiej strony obszar zarejestrowanych związków partnerskich z uwagi na swą złożoność bliższy jest raczej obszarowi stosunków czysto umownych, a zatem wskazane jest precyzyjne określenie roli woli stron. Być może roli większej, niż w przypadku związków małżeńskich. Wybór powinien wynikać (a zatem być ograniczony) z aktu prawnego, który przewiduje możliwość zawierania zarejestrowanych związków partnerskich, aby uniknąć sytuacji, gdy wybór ten okaże się nieważny. Innym ograniczeniem możliwości wyboru może być wyznaczenie określonego 1 Patrz poprzednia nota. DV\ doc 19/77 PE v02-00

18 czynnika wiążącego. Wówczas wybór, podobnie jak w stosunkach majątkowych w związkach małżeńskich, mógłby opierać się jedynie na prawie państwa, którego obywatelem jest jeden z partnerów lub prawie państwa stałego pobytu jednego z partnerów, pod warunkiem, że system prawny danego państwa przewiduje istnienie zarejestrowanych związków partnerskich. Obok obszaru prawa właściwego należy uregulować obszar jurysdykcji, przyznając właściwość sądom miejsca rejestracji związku partnerskiego i dając stronom możliwość wyboru innego sądu, ściśle związanego z danym przypadkiem Innym obszarem, który zasługuje na uwagę, są faktyczne związki partnerskie. Wskazane byłoby, aby luki istniejące w krajowych systemach prawnych, zgodnie z pewnym kierunkiem (który nie jest jednak tak jednoznaczny, co wykazały wyniki wspomnianej konsultacji) wypełnić poprzez harmonizację. W ten sposób można byłoby uniknąć konieczności analogicznego stosowania kategorii istniejących w krajowych systemach prawnych, zwłaszcza przepisach dotyczących odpowiedzialności cywilnej, oraz instrumentów takich, jak Konwencja rzymska z 1980 roku i nowe rozporządzenie Rzym I dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań umownych, we wszystkich przypadkach, w których sąd rozpoznaje sprawy z zakresu paktu lub kontraktu o związku nieformalnym (konkubinacie). Jeżeli konieczne byłoby sformułowanie de jure condendo, wydaje się, że przyszły instrument wspólnotowy mógłby dostosować przepisy z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego zawarte w rozporządzeniu Rzym I, a z zakresu właściwości sądów i uznawania orzeczeń sądów reguły zawarte w rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001. Także w tym wypadku ważne są (nawet w większym stopniu) uwagi dotyczące niemożności analogicznego rozszerzenia reguł przewidzianych dla par pozostających w związku małżeńskim na przypadki faktycznych związków partnerskich. Należy podkreślić, że obecnie występuje niepewność, dodatkowo pogłębiona możliwością zakwalifikowania zobowiązań wynikających z faktycznego związku partnerskiego nie jako umownych, lecz jako nie umownych, i warto przy tym wspomnieć, że także analogiczne zastosowanie przepisów rozporządzenia Rzym II wiązałoby się z trudnościami. Rozporządzenie wyraźnie bowiem wyklucza z zakresu zastosowania zarówno zobowiązania wynikające ze stosunków rodzinnych, jak też zobowiązania wynikające ze stosunków, które zgodnie ze stosowanymi do nich przepisami mają skutki porównywalne (w tym obowiązek alimentacyjny, artykuł 1 ust. 2a), uściślając, że porównywalność ustalana jest w oparciu o prawo państwa członkowskiego, w którym ma siedzibę sąd, rozpoznający sprawę (wywód dziesiąty). O ile prawdą jest, że w tym obszarze zachowana jest niezawisłość oceny dokonywanej przez państwa członkowskie, o tyle prawdą jest również, że wspomniana luka jest jeszcze bardziej oczywista, a zatem działanie prawodawcy wspólnotowego jest jak najbardziej wskazane, z zachowaniem wszelkiej niezbędnej w tym wypadku ostrożności. 1 W oparciu o zasadę favor w celu jednolitości forum e ius oraz analogicznego zastosowania przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 w sprawie właściwości sądu miejsca rejestracji związku, omawiane rozwiązanie byłoby bardziej spójne. PE v /77 DV\ doc

19 DV\ doc 21/77 PE v02-00

20 TRANSGRANICZNA EGZEKUCJA NALEŻNOŚCI Z TYTUŁU ŚWIADCZEŃ ALIMENTACYJNYCH NICOLE GALLUS PRAWNIK W VAN DIEREN, GALLUS & TOUSSAINT ORAZ ASYSTENT NA WYDZIALE PRAWA UNIWERSYTETU BRUKSELSKIEGO PE v /77 DV\ doc

21 Transgraniczna egzekucja należności z tytułu świadczeń alimentacyjnych Wstęp 1. Wprowadzający przykład praktyczny trudności napotykanych przez osobę uprawnioną do świadczeń alimentacyjnych Pani K, obywatelka polska zamieszkała w Polsce i Pan P, obywatel włoski zamieszkały we Włoszech, są rodzicami dziecka urodzonego poza małżeństwem w 1988 r. W 1993 r. polski sąd skazał ojca na zapłatę świadczeń alimentacyjnych; wyrok wydany zaocznie stał się prawomocny w dniu 15 lipca 1993 r. Wobec braku dobrowolnych płatności Pani K wszczęła postępowanie egzekucyjne na mocy Konwencji o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 20 czerwca 1956 r. konwencji, która ma na celu zorganizowanie egzekucji poprzez interwencję organów administracyjnych lub sądowych, wyznaczonych w każdym z państw, będących stronami konwencji: organu przesyłającego w państwie, na terytorium którego przebywa uprawniony do alimentów i organu przyjmującego w państwie, którego jurysdykcji podlega dłużnik. Pani K zwróciła się do polskiego organu przesyłającego, to jest sądu okręgowego, w maju 1994 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, będące włoskim organem przyjmującym, zwróciło się do włoskiego prokuratora o wszczęcie postępowania egzekucyjnego w maju 1996 r. W styczniu 1998 r. właściwy sąd apelacyjny we Włoszech orzekł, że wyrok sądu polskiego zasądzający alimenty jest wykonalny we Włoszech. W marcu 1999 r. włoski minister spraw wewnętrznych wezwał dłużnika do przestrzegania jego zobowiązań. Wobec braku dobrowolnego wykonania wyroku włoski prokurator wszczął postępowanie egzekucyjne w grudniu 2000 r. Trzeba było jeszcze poczekać do lipca 2002 r. na przeprowadzenie egzekucji z majątku nieruchomego. W ten sposób upłynęło dziewięć lat od czasu ogłoszenia prawomocnego wyroku zasądzającego alimenty do chwili jego rzeczywistego wykonania. W wyroku ogłoszonym dnia 20 lipca 2004 r., w przypadku którego sędziowie byli jednomyślni, Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że stanowi to naruszenie art. 6 ust. 1 konwencji europejskiej, czyli prawa do rzetelnego procesu, które obejmuje w szczególności prawo każdego DV\ doc 23/77 PE v02-00

22 do rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie oraz prawo do wykonania decyzji wymiaru sprawiedliwości 1. Prawo do rzetelnego procesu w rozumieniu art. 6 europejskiej konwencji praw człowieka obejmuje prawo do uzyskania orzeczenia w rozsądnym terminie, przy uwzględnieniu złożoności sprawy i znaczenia sporu, biorąc pod uwagę to, że niektóre konflikty wymagają szczególnie szybkiego rozwiązania, w szczególności gdy chodzi o stan osób i relacje między rodzicami a dziećmi 2. Co więcej, prawo dostępu do sądu byłoby pozorne, gdyby wewnętrzny porządek prawny państwa pozwalał na sytuację, w której prawomocne orzeczenia nie miałyby zastosowania 3. Państwo ma obowiązek pozytywny podjęcia koniecznych środków w celu zapewnienia faktycznego wykonywania orzeczeń wydanych w przypadku osób prywatnych. Nie chodzi tu o zobowiązanie rezultatu czy też gwarancji nie można zatem czynić zarzutów państwu w sytuacji, gdy dane orzeczenie nie zostało wykonane wyłącznie z powodu niewypłacalności niepublicznego dłużnika 4 ; chodzi natomiast o zobowiązanie starannego działania: państwo powinno podjąć stosowne środki w celu wymuszenia na opornym dłużniku wykonania spornej decyzji Przeszkody na jakie natrafia osoba uprawniona do świadczeń alimentacyjnych Sytuacja opisana powyżej nie jest wyjątkowa, wręcz przeciwnie jest typowym przykładem przeszkód, z jakimi styka się osoba uprawniona do alimentów. Uprawniony, który otrzymał tytuł wykonawczy swojego prawa, często napotyka na trudność, czy wręcz niemożność uzyskania rzeczywistego uregulowania należności. Niepłacenie lub nieregularne płacenie świadczeń alimentacyjnych stanowi niepokojące zjawisko, biorąc pod uwagę jego skutki społeczne dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji oraz naruszenie legitymacji władzy sądowniczej, której decyzje nie są respektowane. Trudności w egzekucji świadczeń można wytłumaczyć po części trudnościami gospodarczymi, kryzysem więzi międzyludzkich związanym z większą liczbą rozwodów i wzrostem liczby osób samotnie wychowujących dzieci. Krajowe organy władzy publicznej usiłują zaradzić tym problemom na wielu płaszczyznach, w szczególności poprzez: 1 ETPC, 20 lipca 2004 r., K/Włochy (nr 38805/97). 2 ETPC, 7 lutego 2002 r., Mikulic/Chorwacja; 15 lipca 2003 r., Berlin/Luksemburg; 18 lutego 2003 r., Schaal/ Luksemburg; 29 czerwca 2004 r., Volesky/Czechy; 23 stycznia 2000 r., Brumarescu/Rumunia (zasada państwa prawa jest elementem wspólnego dziedzictwa umawiających się stron). 3 ETPC, 12 kwietnia 2001 r., Logothetis/Grecja; 20 lipca 2000 r., Antonetto/Włochy; 15 lutego 1991 r., Pialopoulos/Grecja. 4 ETPC, 22 grudnia 2004 r., Sanglier/Francja. 5 ETPC, 22 czerwca 2004 r., Pini, Bertani, Manera i Atripaldi/Rumunia. PE v /77 DV\ doc

23 - zapewnienie przewidywalności poprzez obiektywizację świadczeń alimentacyjnych, a w szczególności alimentów na rzecz dzieci, za sprawą metod statystycznych umożliwiających określenie kosztów utrzymania dziecka przez odniesienie do dochodów rodziców oraz określenie ich części obowiązku alimentacyjnego przy zastosowaniu kryteriów matematycznych proporcjonalności. Założenie jest takie, że poczucie krzywdy, jakie towarzyszy dłużnikowi, który postrzega jako niesprawiedliwe orzeczenie skazujące go na zapłatę alimentów ocenianych jako nadmiernie wysokie i nie w pełni uzasadnione, jest przyczyną niepłacenia lub nieregularnego płacenia alimentów 1. - udoskonalenie procedur przymusu, które mogą zostać wdrożone, w szczególności poprzez uproszczenie procedury przekazywania kwot, która umożliwia uprawnionemu do alimentów żądanie bezpośredniej zapłaty należnych kwot od dłużnika alimentacyjnego 2. - powołania instytucji publicznej spełniającej podwójną funkcję wypłacania uprawnionemu należnych kwot i odzyskiwania na koszt dłużnika zalegającego ze spłatami wypłaconych kwot wraz z zaległościami poprzez zastosowanie mechanizmu subrogacji Szczególne trudności związane z prawem międzynarodowym Rozwój swobodnego przepływu osób, migracji, rosnąca liczba związków osób różnego pochodzenia i związany z nią wzrost konfliktów, u których podłoża leży zerwanie więzi rodzinnych między partnerami a ich rodzicami pochodzącymi z różnych krajów, doprowadziły do wprowadzenia elementu zagranicznego do stosunku alimentacyjnego. Element ten może się przejawiać w różnych sytuacjach: położenia zwykłych miejsc zamieszkania uprawnionego i dłużnika w różnych państwach członkowskich, różnej przynależności państwowej uprawnionego i dłużnika czy też, w stosunku alimentacyjnym ograniczającym się wyłącznie do prawa krajowego, umiejscowienia dochodów i majątku 1 Wyrok sądu kasacyjnego, 16 kwietnia 2004 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2004, str. 1014; wyrok sądu kasacyjnego, 2 maja 2005 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2006, str. 543; R. RENARD, Divorce, coût de l enfant, pension alimentaire et fiscalité, Journal des Tribunaux, 1986, str. 101; R. RENARD i STR.A. WUSTEFELD, Le calcul de contribution alimentaire (PCA), De Boeck-Larcier, 1996; J.L. FRANEAU, Proportionnalité, statistiques et arithmétique, przypis do J.STR. Soignies-le- Roeulx, 15 marca 2002, Revue trimestrielle de droit familial, 2002, str. 506; J.L. FRANEAU, La méthode Renard étendue aux familles recomposées, przypis do J.STR. Binche, 2 października 2003 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2004, str. 700; w Belgii patrz metoda obliczania świadczeń alimentacyjnych PCA (proposition de contribution alimentaire) i reformy ustawodawstwa, nad którymi trwają obrady: projekt ustawy zmieniającej kodeks cywilny w celu obiektywizacji obliczania świadczeń alimentacyjnych rodziców na rzecz dzieci, 28 lutego 2008 r., Dok. Parl., Izba, Sesja , dok /001; projekt ustawy zmieniającej niektóre postanowienia kodeksu cywilnego dotyczące świadczeń rodziców na rzecz edukacji ich dzieci, 30 października 2007 r., Dok. Parl., Izba, Sesja , dok / N. GALLUS, Les aliments, Répertoire notarial, Bruksela, Larcier, 2006, str. 330; M.Th. MEULDERS-KLEIN, Les vicissitudes de la délégation de sommes à la lumière de la loi du 31 mars 1987, Revue générale de droit civil belge, 1988, str W Belgii: ustawa z dnia 21 lutego 2003 r. powołująca agencję ds. świadczeń alimentacyjnych w ramach federalnych służb publicznych, Departament Finansów, Moniteur belge, 28 marca 2003 r., str ; N. GALLUS, Le recouvrement des aliments en droit interne, w: Les ressources de la famille, Story-Scientia, 1992, str. 27; N. GALLUS, Pour la constitution d un fond de paiement des pensions alimentaires, w: L argent pour vivre: vers une réforme de l obligation alimentaire, Kluwer, Bruksela, 2000, str. 281; N. GALLUS, La loi du 21 février 2003 créant un service des créances alimentaires au sein du SPF Finances, Divorce: actualité juridique, sociale et fiscale, 2004, str. 17; N. GALLUS, Les aliments, Répertoire notarial, Bruksela, Larcier, 2006, str. 349; STR. SENAEVE, Solidarité familiale et solidarité communautaire dans la société en crise, w: Famille, Etat et sécurité économique d existence, Actes du 5 e congrès mondial de l Association internationale du droit de la famille, Bruksela, 1985, Story-Scientia, 1988, str DV\ doc 25/77 PE v02-00

24 dłużnika, podlegających zajęciu egzekucyjnemu w innym państwie niż to, w którym wydano orzeczenie zasądzające alimenty. Uprawniony do alimentów może wówczas napotkać jeszcze większe trudności, związane z następującymi zagadnieniami prawa prywatnego międzynarodowego: - wybór sądu właściwego - określenie prawa właściwego - wykonanie orzeczenia zasądzającego alimenty w państwie innym niż państwo, w którym zostało ono wydane. Kwestie te próbują rozwiązać liczne konwencje międzynarodowe, które mają też na celu ustanowienie współpracy między władzami administracyjnymi z myślą o egzekucji należności z tytułu świadczeń alimentacyjnych. Wreszcie nowy belgijski Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego, który wszedł w życie dnia 1 października 2004 r. 1 zawiera przepisy uzupełniające, to jest mające zastosowanie z zastrzeżeniem umownego prawa międzynarodowego i prawa wspólnotowego 2. ROZDZIAŁ I PRAWO WŁAŚCIWE DLA ZOBOWIĄZAŃ ALIMENTACYJNYCH 1. UMOWNE PRAWO MIĘDZYNARODOWE A. Konwencja haska z dnia 24 października 1956 r. 4. Przedmiot konwencji Konwencja haska z dnia 24 października 1956 r. określa prawo właściwe dla zobowiązań alimentacyjnych wobec dzieci 1. 1 L. 16 lipiec 2004 r., Moniteur belge, 27 lipca 2004 r., str Patrz szczegółowa analiza w: L obligation alimentaire en droit international privé, vol. 1 i 2, Institut de recherches juridiques comparatives, rapports , wydawca: CNRS, a w szczególności M.VERWILGHEN, Les obligations alimentaires en droit conventionnel vol. 2, str. 181 oraz M. VERWILGHEN i M. DECAT, Rapport belge, vol. 1, str. 28; M. LIENARD-LIGNY, Créances alimentaires en droit international privé belge, w: Les ressources de la famille, Coll. Famille et droit, Story-Scientia, 1992, str. 133; M. LIENARD-LIGNY, L exécution des obligations alimentaires envers les enfants w: L enfant et les relations familiales internationales, Bruksela, Bruylant, 2003, str. 165; M. BILMANS, Les conflits de lois en matière d obligations alimentaires envers les enfants et la convention de La Haye du 24 octobre 1956, Journal des Tribunaux, 1972, str. 129; J. ERAUW, Duitse alimentatievorderingen en de openbare orde in België, R.W., , str. 1729; E. GROFFIER, Les pensions alimentaires à travers les frontières. Etude de droit international comparé, Montréal, Les Presses de l Université de Montréal, Bruksela, Bruylant, 1980; E. GULDIX i K. CAUWELAERT, De onderhoudsvordering van het kind jegens zijn ouders in het Belgisch internationaal privaatrecht, R.W., , str. 258; F. HERZFELDER, Les obligations alimentaires en droit international privé conventionnel. Les deux Conventions de La Haye du 2 octobre 1973, Paris, L.G.D.J., 1985; A. HEYVAERT, Onderhoudsgeld in het Belgische internationaal privaatrecht, w: X. (ed.), Onderhoudsgeld, Bruksela, C.E.D. Samson, 1978, str. 212; M. VERWILGHEN, Contribution à l étude historique du droit international privé des obligations alimentaires, Mélanges VANDER ELST, Bruksela, Némésis, 1986, str. 863; jeżeli chodzi o traktaty dwustronne, patrz w szczególności Konwencja z dnia 29 kwietnia 1959 r. między Belgią a Szwajcarią w sprawie uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych i decyzji arbitrażowych (L. 21 maj 1962 r.). PE v /77 DV\ doc

25 Konwencja ta odnosi się jedynie do dzieci uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych, zgodnie z definicją zawartą w art. 1 ust. 4, która obejmuje dzieci pochodzące z małżeństwa, pozamałżeńskie lub adoptowane, które nie ukończyły dwudziestu jeden lat i nie zawarły małżeństwa. Art. 5 wyłącza stosunki alimentacyjne między krewnymi w linii bocznej. Natomiast zgodnie z art. 1 i 6 konwencja ogranicza się do określenia jako właściwe prawa miejsca zwykłego pobytu dziecka w okresie, w jakim występuje roszczenie o alimenty i pod warunkiem, że prawo wyznaczone w ten sposób jest prawem jednego z państw będących stronami konwencji. Postępowanie dotyczące dziecka, którego miejsce zwykłego pobytu znajduje się na terytorium państwa trzeciego, podlega zatem w dalszym ciągu powszechnie obowiązującemu prawu. Gdy konwencja ma zastosowanie, przynależność państwowa stron pozostaje bez wpływu Wyjątki Konwencja haska z dnia 24 października 1956 r. przewiduje szereg wyjątków od stosowania prawa miejsca zwykłego pobytu dziecka uprawnionego do alimentów. Art. 2 umożliwia każdemu z państw będących stronami konwencji określenie własnego prawa właściwego w sytuacji, gdy miejsce zamieszkania dziecka za granicą stanowi jedyny element zagraniczny stosunku. W art. 2 belgijskiej ustawy z dnia 17 lipca 1970 r. zatwierdzającej konwencję haską z dnia 24 października 1956 r. skorzystano z tego prawa, określając prawo belgijskie jako mające zastosowanie, nawet jeśli miejsce zwykłego pobytu dziecka znajduje się za granicą, w sytuacji gdy sprawa o alimenty została wniesiona do sądu belgijskiego, dziecko i dłużnik alimentacyjny mają belgijskie obywatelstwo i miejsce zwykłego pobytu dłużnika znajduje się w Belgii. Co więcej, art. 3 konwencji haskiej odrzuca możliwość zastosowania prawa miejsca zwykłego pobytu dziecka w sytuacji, gdy prawo to odmawia dziecku wszelkich praw do alimentów. W takim przypadku mają zastosowanie krajowe normy kolizyjne sądu rozpatrującego sprawę. Wreszcie art. 4 pozwala na wyłączenie stosowania prawa określonego przez konwencję w sytuacji, gdy zastosowanie tego prawa w sposób oczywisty narusza porządek publiczny w państwie rozpatrującym sprawę. 1 L. 17 lipca 1970 r,, Moniteur belge, 30 września 1970 r.; wyrok sądu kasacyjnego, 14 listopada 1997 r., Revue du notariat, 1998, str Bruksela, 18 lutego 1981 r., Revue du notariat, 1982, str. 415 (dotyczy zastosowania prawa belgiskiego w sprawie o alimenty na rzecz dziecka pochodzenia tunezyjskiego zamieszkałego w Belgii przeciwko domniemanemu ojcowi pochodzenia tunezyjskiego, utrzymującemu niesłusznie, że konwencja haska nie ma zastosowania, ponieważ Tunezja nie przystąpiła do niej). DV\ doc 27/77 PE v02-00

26 B. A. Konwencja haska z dnia 2 października 1973 r. 6. Przedmiot konwencji Konwencja haska z dnia 2 października 1973 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych ustanawia stosowanie prawa państwa, w którym wierzyciel ma miejsce stałego zamieszkania, dla wszelkich zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunków rodzinnych, pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa. Prawo określone w ten sposób ma zastosowanie niezależnie od wszelkich zasad wzajemności, nawet gdy chodzi o prawo państwa, które nie jest stroną konwencji. Obowiązek alimentacyjny po rozwodzie podlega natomiast, wyjątkowo, przepisom prawa, które miało zastosowanie w przypadku rozwodu; to samo prawo ma zastosowanie w przypadku zmiany decyzji dotyczących stosunku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami 1. Konwencja ta nie była ratyfikowana w Belgii PRAWO POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCE A. Prawo powszechnie obowiązujące wcześniejsze niż kodeks prawa prywatnego międzynarodowego 7. Art. 3 kodeksu cywilnego Przed wejściem w życie kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego art. 3 ust. 3 kodeksu cywilnego stanowił powszechnie obowiązujące prawo określające normy kolizyjne; zobowiązania alimentacyjne wchodziły w zakres statusu osobistego i jako takie podlegały przepisom prawa krajowego zainteresowanych 3, z zastrzeżeniem międzynarodowego porządku prawnego i orzekania w trybie pilnym. 1 Wyrok sądu kasacyjnego, 17 października 2002 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2003, str. 341, przypis M. FALLON; Rechtskundig Weekblad, , str. 1507, przypis B. VOLDERS, Echts.J., 2003, str. 2, przypis M. TRAEST. 2 Patrz również Protokół w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych, przyjęty dnia 23 listopada 2007 r. podczas 21 sesji konferencji haskiej (nieratyfikowany). 3 Wyrok sądu kasacyjnego, 26 maja 2006 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2006, str. 1101; 10 lutego 2006 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2006, str. 1083; 18 czerwca 2007 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2007, str. 1127; izba cywilna sądu w Liège, 30 marca 1988 r., Revue générale de droit civil belge, 1989, str. 417; N. WATTE, Les droits et devoirs respectifs des époux en droit international privé, Bruksela, 1987, str PE v /77 DV\ doc

27 Klauzula porządku publicznego pozwalała na odrzucenie możliwości zastosowania prawa obcego właściwego w sytuacji, gdy prawo to odmawiało wszelkich praw do alimentów, i zastosowanie w zastępstwie prawa krajowego 1. Sąd kasacyjny dopuścił ponadto możliwość zastosowania tymczasowo prawa belgijskiego 2 w sytuacji orzekania w trybie pilnym, bez uszczerbku dla zasadniczej właściwości prawa krajowego. 8. Stosunek alimentacyjny między stronami o różnej przynależności państwowej Odniesienie do prawa krajowego, jako mającego zastosowanie, w art. 3 kodeksu cywilnego stwarzało liczne problemy w sytuacji, gdy stosunek alimentacyjny zachodził między osobami o różnej przynależności państwowej i w związku z tym podlegających różnym systemom prawa krajowego. W orzecznictwie i w doktrynie panowała wówczas niepewność przyznawały one właściwość raz prawu krajowemu uprawnionego do alimentów 3, to znowu prawu korzystniejszemu dla uprawnionego, innym razem prawu miejsca zamieszkania uprawnionego, czy wreszcie prawu regulującemu stosunek alimentacyjny w państwie, w którym zostały zasądzone alimenty 4. Szczególnie trudna sytuacja miała miejsce, gdy alimenty po rozwodzie wobec braku wspólnej przynależności państwowej regulowało albo prawo krajowe uprawnionego, albo prawo pierwszego wspólnego miejsca zamieszkania, lub też prawo instytucji, która zasądziła alimenty, bez uzgodnienia jednak, czy była to instytucja w państwie, w którym miał miejsce rozwód lub ślub, którego alimenty były konsekwencją 5. 1 Bruksela, 9 maja 1989 r., Revue trimestrielle de droit familial, 1989, str. 37; Bruksela, 19 marca 1991 r., Pasicrisie belge, 1991, II, 129; Bruksela, 15 stycznia 2002 r., Journal des tribunaux, 2003, str. 55; izba cywilna sądu w Brukseli, 31 stycznia 1989 r., Revue trimestrielle de droit familial, 1989, str. 42, przypis M. FALLON; izba cywilna sądu w Brukseli, 26 listopada 1992 r., Pasicrisie belge, 1992, III, 125; izba cywilna sądu w Namur, 17 maja 1990 r., Revue trimestrielle de droit familial, 1990, str. 431; J.P. Liège, 30 stycznia 1997 r., Divorce: actualité juridique, sociale et fiscale, 1999, str Wyrok sądu kasacyjnego, 12 grudnia 1985 r., Pasicrisie belge, 1985, I, Wyrok sądu kasacyjnego, 24 marca 1960, Revue critique de droit international prive, 1961, str. 367, przypis P. GRAULICH i Revue critique de jurisprudence belge, 1961, str. 335, przypis F. RIGAUX (dotyczy sprawy o alimenty na rzecz dziecka urodzonego poza małżeństwem); Bruksela, 18 lutego 1981 r., Revue du notariat, 1982, str. 415; izba cywilna sądu w Brukseli, 24 czerwca 1966, Annales du notariat, 1966, str. 193; izba cywilna sądu w Liège, 13 lutego 1976 r., Jurisprudence de Liège, , str Prawo miejsca gospodarstwa domowego małżonków jako prawo regulujące skutki małżeństwa; patrz M. LIENARD-LIGNY, Créances alimentaires en droit international privé belge, w: Les ressources de la famille, Coll. Famille et droit, Story-Scientia, 1992, str W tej sprawie patrz wyrok sądu kasacyjnego, 16 czerwca 1994 r., Revue trimestrielle de droit familial, 1994, str. 505, przypis M. FALLON; wyrok sądu kasacyjnego, 17 października 2002 r., Revue de jurisprudence de Liège, Mons et Bruxelles, 2003, str. 1135; Bruksela, 4 października 1988 r., Pasicrisie belge, 1989, II, 66; Bruksela, 19 marca 1990 r., Revue trimestrielle de droit familial, 1992, str. 54; Bruksela, 10 października 2000 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2001, str. 669 i Divorce: actualité juridique, sociale et fiscale, 2001, str. 66; izba cywilna sądu w Brukseli, 30 października 1990 r., Revue générale de droit civil belge, 1991, str. 293; M. LIENARD-LIGNY, L après divorce en droit international privé, Revue de jurisprudence de Liège, Mons et Bruxelles, 1995, str. 509; N. WATTE, Les conséquences juridiques du divorce en droit international privé, Revue critique de jurisprudence belge, 1996, str. 5; F. RIGAUX i M. FALLON, Droit international privé, T. II, Droit positif belge, Bruksela, Larcier, 1993, str DV\ doc 29/77 PE v02-00

28 B. Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego 9. Zobowiązania alimentacyjne jako kategoria autonomicznego określania jurysdykcji Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. zawierająca kodeks prawa prywatnego międzynarodowego, która weszła w życie dnia 1 października 2004 r., traktuje zobowiązania alimentacyjne jako kategorię autonomicznego określania jurysdykcji i poświęca im jeden rozdział, nie wprowadzając rozróżnienia wśród uprawnionych do alimentów 1. Wobec ogółu zobowiązań alimentacyjnych ma zastosowanie prawo państwa, w którym wierzyciel ma miejsce stałego zamieszkania w chwili, gdy dochodzi się alimentów. Wybór ten, taki sam jak w przypadku prawa umownego, a w szczególności w przypadku konwencji haskiej z dnia 24 października 1956 r., jest podyktowany koniecznością ochrony uprawnionego do alimentów co stanowi główny element stosunku prawnego, o którym mowa poprzez zapewnienie stosowania prawa obowiązującego w jego otoczeniu, uznanego za najodpowiedniejsze Wyjątek od stosowania prawa miejsca stałego zamieszkania wierzyciela Przewidziano wyjątek od stosowania kryterium miejsca stałego zamieszkania uprawnionego do alimentów na rzecz stosowania prawa krajowego wspólnego dla stron w przypadku, gdy odpowiada ono miejscu stałego zamieszkania dłużnika alimentacyjnego 3. Wyjątek ten podyktowany jest chęcią uniknięcia sytuacji dobrowolnej zmiany miejsca zamieszkania uprawnionego do alimentów, który mógłby przeprowadzić się do Belgii lub skorzystać z miejsca zamieszkania w Belgii, aby dochodzić alimentów przy zastosowaniu prawa belgijskiego 4. 1 Art kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego; analiza tego kodeksu patrz: N. WATTE, Le droit international privé, Journal des tribunaux, 2000, str. 34; J. ERAUW, De codificatie van het Belgisch internationaal privaatrecht met het onderwerp van wetboek I.P.R., Rechtskundig Weekblad, , str. 1557; J. ERAUW, Het vernieuwde internationaal privaatrecht van België wordt van kracht, Rechtskundig Weekblad, , str. 121; G. STUER i C. TUBEUF, La codification en droit international privé, Revue de droit de l U.L.B., , str. 143; L. BARNICH, Présentation du nouveau Code belge de droit international privé, Revue du notariat, 2005, str. 6; J.Y. CARLIER, Le Code belge de droit international privé, Revue critique de droit international prive, 2005, nr 1; Le nouveau droit international privé belge, wyd. H. BOULARBAH, Journal des tribunaux, 2005, str. 173; M. FALLON i J. ERAUW, La nouvelle loi sur le droit international privé, Kluwer, Bruksela, 2004, str. 154; P. WAUTELET, Les aliments et les régimes matrimoniaux, w: Le nouveau code de droit international privé, Journée d étude organisée par le Département de droit international de l U.C.L., październik 2004, Documents, str Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego, art. 74 ust. 1 akapit 1. 3 Art. 74 ust. 1 akapit drugi, który przewiduje sytuację, w której miejsce zamieszkania uprawnionego do alimentów jest jedynym elementem zagranicznym. 4 S. SAROLEA, Le nouveau droit international privé belge, Journal des tribunaux, 2005, str. 188; w tym kontekście można też zauważyć, że przepis dotyczący obejścia prawa (art. 18) czy klauzula dotycząca wyjątków (art. 19) także mogłyby mieć zastosowanie w celu ukarania wierzyciela, który w sytuacji braku wspólnej przynależności państwowej przeprowadziłby się za granicę wyłącznie w celu wywołania skutku prawnego, którego nie mógłby uzyskać pozostając w kraju pochodzenia; w tej sprawie patrz M. FALLON i J. ERAUW, La nouvelle loi sur le droit international privé, Kluwer, Bruksela, 2004, str PE v /77 DV\ doc

29 Jednakże w sytuacji, gdy wspólne prawo krajowe nie przyznaje prawa do alimentów, przewiduje się stosowanie w zastępstwie prawa belgijskiego Zastrzeżenie międzynarodowego porządku publicznego Zastrzeżenie międzynarodowego porządku publicznego, o którym mowa w art. 74 ust. 2, ma zastosowanie w sytuacji, gdy prawo miejsca stałego zamieszkania wierzyciela nie pozwala na przyznanie mu prawa do alimentów. W takim przypadku zastosowanie ma prawo państwa, którego obywatelami są zarówno wierzyciel jak i dłużnik lub, w dalszej kolejności, prawo belgijskie 2. Można zauważyć, że wyjątek ten nie będzie miał jednak zastosowania w sytuacji, gdy prawo zagraniczne normalnie właściwe przyznaje wierzycielowi prawo do alimentów, ale w wymiarze niższym niż prawo belgijskie 3. Poza tym wyjątkiem, mającym zastosowanie w przypadku zobowiązań alimentacyjnych, kodeks prawa prywatnego międzynarodowego zawiera w postanowieniach ogólnych klauzulę porządku publicznego 4, na mocy której właściwe prawo zagraniczne nie ma zastosowania w sytuacji, gdy wywoływałoby to skutki w oczywisty sposób sprzeczne z porządkiem publicznym. Sprzeczność ta jest oceniania przy uwzględnieniu w szczególności siły łącznika sytuacji z belgijskim systemem prawnym i znaczenia skutków, jakie wywołałoby zastosowanie prawa zagranicznego. Ta ogólna klauzula porządku publicznego mogłaby mieć zastosowanie w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, w szczególności w sytuacji, gdyby chodziło o zastosowanie w Belgii prawa zagranicznego, które nie uwzględniałoby potrzeb wierzyciela i zasobów dłużnika, albo zawierałoby zobowiązanie alimentacyjne nieznane w prawie belgijskim, czy też umożliwiało małżonkom zawarcie przed rozwodem umowy o rezygnacji z wszelkich roszczeń alimentacyjnych po rozwodzie Zakres prawa właściwego Prawo określone przez kodeks prawa prywatnego międzynarodowego jako mające zastosowanie reguluje następujące kwestie: - w jakim zakresie i od kogo wierzyciel może dochodzić alimentów 1 Art. 74 ust Porównaj z sytuacją poprzedzającą wejście w życie kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego: izba cywilna sądu w Brukseli, 15 maja 1990 r., Revue trimestrielle de droit familial, 1991, str. 422 w sprawie zastosowania prawa belgijskiego zamiast prawa marokańskiego normalnie właściwego, z powodu nieprzyznawania przez to prawo żadnego prawa do alimentów pełnoletniemu dziecku, które kontynuuje kształcenie. 3 P. WAUTELET, Les aliments et les régimes matrimoniaux, w: Le nouveau code de droit international privé, Journée d étude organisée par le Département de droit international de l U.C.L., październik 2004, documents, str Art Mons, 19 stycznia 2000 r., Revue générale de droit civil belge, 2002, str. 185, przypis C. BARBE. DV\ doc 31/77 PE v02-00

30 - kto może wnieść sprawę o alimenty i w jakim terminie - jakie są warunki zmienności i wygaśnięcia świadczenia alimentacyjnego Umowy dotyczące świadczeń alimentacyjnych Zawierając umowę dotyczącą świadczeń alimentacyjnych wynikających ze stosunków pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa, strony mogą zadecydować, czy prawem właściwym będzie prawo państwa, którego obywatelem jest jedna ze stron, czy też prawo państwa, na terytorium którego jedna ze stron ma miejsce stałego zamieszkania (kodeks prawa prywatnego międzynarodowego, art. 75, ust. 1). W razie braku decyzji ma miejsce pozaumowne określenie jurysdykcji dla zobowiązania alimentacyjnego. ROZDZIAŁ II JURYSDYKCJA MIĘDZYNARODOWA 1. PRAWO WSPÓLNOTOWE: ROZPORZĄDZENIE BRUKSELA I 14. Przedmiot rozporządzenia Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 Rady z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych weszło w życie dnia 1 marca 2002 r. Rozporządzenie to zawiera i dostosowuje przepisy konwencji brukselskiej z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, zmienionej konwencją luksemburską z dnia 9 października 1978 r. o przystąpieniu Królestwa Danii, Irlandii i Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej 2. 1 Nabycie praw wierzyciela przez osobę trzecią, która zapłaciła dług podlega przepisom prawa mającego zastosowanie do obowiązku zaspokojenia wierzyciela przez osobę trzecią, a nie przepisom prawa mającego zastosowanie do świadczenia alimentacyjnego (art. 76, ust. 2). Natomiast granice zobowiązania dłużnika podlegają przepisom prawa mającego zastosowanie do świadczenia alimentacyjnego (art. 76, ust. 1, punkt 5). Dlatego też w sytuacji, gdy instytucja publiczna udziela kredytu uprawnionemu do alimentów, prawem właściwym jest prawo regulujące stosunek między instytucją a uprawnionym do alimentów. Rozwiązanie to zostało wybrane w celu ochrony prawa organów publicznych, a w szczególności Centre public d'aide sociale de Bruxelles, do wniesienia skargi. P. WAUTELET, Les aliments et les régimes matrimoniaux, w: Le nouveau code de droit international privé, Journée d étude organisée par le département de droit international de l UCL, październik 2004, documents, str. 27; S. SAROLEA, Le nouveau droit international privé belge, Journal des tribunaux, 2005, str DZ.U.WE nr L 12/1, 16 stycznia 2001 r., str. 3; Sur la Convention de Bruxelles et le règlement de Bruxelles I, patrz: P. GOTHOT i D. HOLLEAUX, La Convention de Bruxelles du 27 septembre 1968, Paryż, Jupiter, 1985; M. LIENARD-LIGNY, Créances alimentaires en droit international privé belge, w: Les ressources de la famille, Coll. Famille et droit, Story-Scientia, 1992, str. 140; N. WATTE, A. NUYTS i H. BOULARBAH, Le règlement Bruxelles I sur la compétence judiciaire, la reconnaissance et l exécution des décisions en matière civile et commerciale, Journal des tribunaux - Droit européen, 2002, str Aby uzyskać więcej informacji o zakresie przedmiotowym stosowania konwencji i możliwości jej zastosowania w omawianym przypadku (konwencja zakłada zasadniczo, że pozwany powinien mieć miejsce zamieszkania na terytorium państwa będącego stroną konwencji), patrz F. RIGAUX i M. FALLON, Droit international privé, T. II, Droit positif belge, Bruksela, Larcier, 1993, str. 169 i nast. PE v /77 DV\ doc

31 Rozporządzenie to ma zastosowanie do zobowiązań alimentacyjnych niezależnie od ich nazwy w prawie wewnętrznym, funkcji, charakteru ryczałtowego bądź nie i sposobu uregulowania, mimo że źródło tych zobowiązań stan cywilny osób, stosunki majątkowe wynikające z małżeństwa i prawo spadkowe jest wyłączone z zakresu stosowania konwencji Przepisy o jurysdykcji bezpośredniej Rozporządzenie Bruksela I zawiera, w dziedzinie świadczeń alimentacyjnych, dwa przepisy dotyczące jurysdykcji bezpośredniej. Pierwszy z nich, zawarty w art. 2 ust. 1, ustanawia zasadniczą jurysdykcję sądu w miejscu zamieszkania pozwanego, przewidując że osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego. Art. 5 ust. 2 reguluje szczególne przypadki jurysdykcji umożliwiające pozwanie osoby, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, w innym państwie członkowskim, czyli w sprawach alimentacyjnych przed sąd miejsca, gdzie uprawniony do alimentów ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Ten sam art. 5 ust. 2 rozporządzenia przewiduje odrębne przepisy dotyczące spraw alimentacyjnych rozpoznawanych łącznie ze sprawą dotyczącą stanu cywilnego: mogą one zostać wniesione do sądu, który ma jurysdykcję do rozpoznania tej sprawy, chyba że jurysdykcja ta opiera się jedynie na obywatelstwie jednej ze stron 2. Ten ostatni przepis miał na celu uniknięcie sytuacji, w której sędzia krajowy właściwy do rozpoznania sprawy dotyczącej stanu cywilnego w szczególności sprawy rozwodowej na podstawie przepisów przyznających mu nadmierne uprawnienia, jak np. dawny art. 15 belgijskiego kodeksu cywilnego, mógłby orzekać w sprawie świadczeń alimentacyjnych po rozwodzie 3. 1 TSWE, 27 marca 1979 r., sprawa 143/78, DE CAVEL / DE CAVEL, Rec., 1979, str i 6 marca 1980 r., Rec., 1981, str. 731: przypadek dotyczy wniosku o świadczenie alimentacyjne między małżonkami; Trybunał zauważa, że nie ma znaczenia, że wniosek ten występuje w ramach postępowania rozwodowego. Patrz również orzeczenie izby cywilnej sądu w Nivelles, 30 grudnia 1994 r., Revue de jurisprudence de Liège, Mons et Bruxelles, 1995, str. 1530: konwencja brukselska reguluje kwestie związane z wnioskiem o świadczenie alimentacyjne w ramach środków tymczasowych w toku postępowania rozwodowego, mimo że tego rodzaju wniosek towarzyszy sporowi, którego przedmiot jest wyłączony z zakresu stosowania konwencji. 2 TSWE, sprawa 170/79, 6 marca 1980 r., DE CAVEL / DE CAVEL, Rec., 1980, str. 731; wyrok sądu kasacyjnego, 29 marca 2001 r., Revue trimestrielle de droit familial, 2001, str. 729; Bruksela, 1 kwietnia 1977 r., Pasicrisie belge, 1977, II, 205 i Journal des tribunaux, 1978, str. 119, przypis A.M. STRANART; Bruksela, 19 września 1995 r., Divorce: actualité juridique, sociale et fiscale, 1996, str. 57; Bruksela, 30 października 2001 r., Divorce: actualité juridique, sociale et fiscale, 2003, str. 42, przypis J.L. VAN BOXSTAEL; M.Th. CAUPAIN, Théorie et pratique de la reconnaissance et de l exécution des décisions relatives aux aliments, Actualités du droit: revue de la Faculté de droit de Liège, 1994, str Spory o właściwość w zakresie stanu cywilnego osób rozwodów, separacji, unieważnienia małżeństwa, odpowiedzialności rodzicielskiej regulują obecnie rozporządzenia Bruksela II i Bruksela II a: Rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 Rady z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej za dzieci obojga małżonków, DZ.U. WE nr L 160, 30 czerwca 2000 r., str. 19 i Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 Rady z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, DZ.U.WE nr L 338, 23 grudnia 2003 r., str. 1. DV\ doc 33/77 PE v02-00

32 16. Konwencja z Lugano z dnia 16 września 1988 r. Konwencja ta, zawarta między państwami członkowskimi Wspólnot Europejskich i państwami członkowskimi Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), opiera się na identycznych zasadach co konwencja brukselska z dnia 27 września 1968 r., przekształcona w rozporządzenie Bruksela I; do konwencji mogą przystąpić państwa trzecie, także spoza Europy Środki tymczasowe, włącznie ze środkami zabezpieczającymi Przepisy o jurysdykcji zawarte w rozporządzeniu Bruksela I dotyczą jurysdykcji w odniesieniu do rozpoznania istoty sprawy i nie stoją na przeszkodzie temu, aby sądy państwa członkowskiego innego niż państwo członkowskie, do którego jurysdykcji należy sprawa główna, zastosowały środki tymczasowe, włącznie ze środkami zabezpieczającymi, przewidziane w ich prawie krajowym i zgodnie z krajowymi przepisami o jurysdykcji międzynarodowej (art. 31) 2. Ta właściwość sądów krajowych do stosowania środków tymczasowych, włącznie ze środkami zabezpieczającymi, opiera się na założeniu, że istnieje rzeczywisty łącznik między przedmiotem wnioskowanego środka a właściwością miejscową państwa, w którym znajduje się sąd prowadzący postępowanie 3. Ważne jest też, aby były to środki tymczasowe w rozumieniu dokumentów wspólnotowych, to jest środki, które służą utrzymaniu stanu faktycznego lub prawnego w celu zabezpieczania praw, o których uznanie wystąpiono do sądu orzekającego, środki o charakterze odwracalnym i odwołalnym PRAWO POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCE 18. Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego Nowy kodeks prawa prywatnego międzynarodowego pełni rolę instrumentu dodatkowego, jego przepisy mają zastosowanie wtedy, gdy nie mają zastosowania rozporządzenia wspólnotowe i umowy dwustronne 5. 1 L. 10 stycznia 1997 r., Moniteur belge, 8 stycznia 1998 r. 2 F. RIGAUX i M. FALLON, Droit international privé, T. II, Droit positif belge, Larcier, Bruksela, 1993, str TSWE, 17 listopada 1998 r., VAN UDEN MARITIME BV / DECO-LINE e.a., sprawa C-391/95, Rec., 1998, str Kryteria te są trudne do zastosowania w sprawach alimentacyjnych jak można wymagać od uprawnionego do alimentów, aby udowodnił, że znajduje się w potrzebie, a jednocześnie, że jest w stanie zagwarantować zwrot środków? Trudności te powodują, że preferuje się występowanie do sądu orzekającego także o zastosowanie środków tymczasowych. Dlatego też sądy belgijskie są właściwe także do zastosowania środków tymczasowych, włącznie ze środkami zabezpieczającymi, w przypadku gdy sprawa główna należy do ich jurysdykcji: jeżeli uprawniony do alimentów ma miejsce zwykłego pobytu w Belgii, nic nie stoi na przeszkodzie, aby sądy belgijskie zarządziły środki w szczególności środki tymczasowe niezależnie od tego, czy pozwany ma miejsce zamieszkania w państwie członkowskim (art. 5 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 44/2001) czy też w państwie trzecim (art. 73 kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego). 5 Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego ma zatem zastosowanie w sytuacji, gdy dłużnik alimentacyjny ma miejsce zamieszkania poza Unią Europejską; w niniejszym opracowaniu nie ma miejsca na analizę umów dwustronnych podpisanych PE v /77 DV\ doc

33 Poza przypadkami przewidzianymi w postanowieniach ogólnych, art. 73 ust. 1 kodeksu ustanawia właściwość sądów belgijskich do rozpoznania wszelkich wniosków dotyczących zobowiązań alimentacyjnych w sytuacji, gdy zwykłe miejsce pobytu uprawnionego do alimentów w chwili złożenia wniosku znajduje się w Belgii lub w przypadku, gdy uprawniony do alimentów i dłużnik w chwili złożenia wniosku mają obywatelstwo belgijskie 1. Co więcej, art. 73 ust. 2 rozszerza właściwość sądów belgijskich, przewidując, że sąd belgijski właściwy do rozpoznania sprawy dotyczącej stanu cywilnego osób jest także właściwy do rozpoznania sprawy alimentacyjnej rozpoznawanej łącznie ze sprawą główną. ROZDZIAŁ III UZNAWANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ SĄDOWYCH 19. Wstęp Kwestie należące do tej dziedziny regulują głównie: rozporządzenie Bruksela I, konwencja haska z dnia 15 kwietnia 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w przedmiocie obowiązków alimentacyjnych w stosunku do dzieci 2, konwencja nowojorska z dnia 20 czerwca 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą 3, umowy dwustronne i dodatkowo nowy belgijski kodeks prawa prywatnego międzynarodowego. 1. PRAWO WSPÓLNOTOWE I UMOWNE A. Rozporządzenie Bruksela I z dnia 22 grudnia 2000 r. 20. Przedmiot rozporządzenia Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 Rady z dnia 22 grudnia 2000 r., określane jako rozporządzenie Bruksela I określa warunki, w jakich orzeczenie w sprawie alimentacyjnej wydane w państwie członkowskim może zostać uznane lub wykonane w innym państwie członkowskim. przez Belgię, trzeba jednak mieć na uwadze fakt, że większość tych umów ogranicza się do uznawania i wykonywania orzeczeń zagranicznych, nie zawierają one natomiast bezpośrednich przepisów o jurysdykcji, to jest przepisów określających sąd właściwy do rozpoznania sprawy. 1 Kryterium zwykłego miejsca pobytu ma także zastosowanie do określenia prawa właściwego, co zapewnia jednolitość sprawy. Art. 73 ust. 1 punkt 1, w którym mowa o zwykłym miejscu pobytu uprawnionego do alimentów, ma na celu jego ochronę. Nie należy natomiast wnioskować z tego, że dłużnik alimentacyjny występujący o zniesienie lub ograniczenie zobowiązania alimentacyjnego nie może powołać się na jurysdykcję państwa miejsca zwykłego pobytu uprawnionego; w tej sprawie patrz P. WAUTELET, Les aliments et les régimes matrimoniaux, w: Le nouveau code de droit international privé, Journée d étude organisée par le département de droit international de l U.C.L., październik 2004, documents, str Konwencja ta weszła w życie dnia 1 stycznia 1962 r. (L. 11 sierpień 1961 r., Moniteur belge, 28 października 1961 r.); Konwencja haska z dnia 2 października 1973 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, wynikających ze stosunków rodzinnych, pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa została podpisana przez Belgię dnia 9 listopada 1976 r., ale nie była ratyfikowana; miała ona zastąpić konwencję haską z dnia 15 kwietnia 1958 r. 3 L. 6 maja 1968 r., Moniteur belge, 30 lipca 1968 r. DV\ doc 35/77 PE v02-00

34 Należy też zwrócić uwagę na rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych, które weszło w życie dnia 21 października 2005 r. 1 Ma ono na celu zapewnienie swobodnego przepływu orzeczeń, ugód sądowych i dokumentów urzędowych we wszystkich państwach członkowskich, bez potrzeby wszczynania jakichkolwiek postępowań pośrednich w państwie członkowskim wykonania przed uznaniem i wykonaniem. Cel ten ogranicza się do roszczeń bezspornych. Orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego w państwie członkowskim wydania, jest zatem uznawane i wykonywane we wszystkich pozostałych państwach członkowskich tak jak orzeczenia wydane przez sądy tych państw bez potrzeby stwierdzania wykonalności i bez możliwości sprzeciwienia się jego uznaniu. Przedmiot tego rozporządzenia ogranicza się jednak do roszczeń bezspornych, to jest uznanych i akceptowanych, które nie stanowią bynajmniej większości wierzytelności alimentacyjnych Uznawanie Zgodnie z art. 33 rozporządzenia Bruksela I uznawanie to jest uznawanie mocy prawnej wyroków ma miejsce zasadniczo z mocy prawa, bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Jeśli dłużnik odmawia uznania orzeczenia, procedura uproszczona przewidziana dla wykonania umożliwi doprowadzenie do uznania spornego orzeczenia 3. Jeżeli uznanie jest powoływane jako kwestia uboczna przy okazji innego sporu między tymi samymi stronami przed sądem państwa członkowskiego, sąd ten może rozstrzygać o uznaniu Warunki odmowy uznania określają art. 34 i 35: chodzi tu głównie o oczywistą sprzeczność z porządkiem publicznym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie, naruszenie prawa do obrony pozwanego, który nie wdał się w spór i niezgodność orzeczenia z orzeczeniem wydanym między tymi samymi stronami w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie, lub z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w innym państwie członkowskim albo w państwie trzecim w sporze o to samo roszczenie między tymi samymi stronami, o ile to wcześniejsze orzeczenie spełnia warunki konieczne do jego uznania. Art. 36 rozporządzenia wyklucza wszelką możliwość kontroli merytorycznej. 1 Dz.U. L 143 z S. BRIJS i J.F. VAN DROOGHENBROECK, Un titre exécutoire européen, Bruksela, Larcier, Zgodnie z rozporządzeniem, niestawiennictwo dłużnika oznacza brak zarzutów. W prawie belgijskim przeciwnie, niestawiennicto jako takie jest formą sprzeciwu wobec roszczenia. Mogą w związku z tym pojawić się trudności w sytuacji, gdy sądy belgijskie będą miały nadać zaświadczenie Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego orzeczeniom wydanym zaocznie (art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia odsyła w celu określenia dłużnika, który nie wniósł sprzeciwu przeciwko roszczeniu, do wymogów proceduralnych wynikających z prawa państwa członkowskiego wydania). 3 Patrz poniżej nr 531. PE v /77 DV\ doc

35 Wykluczona jest też możliwość kontroli prawa zastosowanego przez sąd państwa członkowskiego pochodzenia w odniesieniu do kwestii dotyczącej stanu cywilnego, zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, jak również ustawowego przedstawicielstwa osób fizycznych, stosunków majątkowych wynikających z małżeństwa, czy też prawa spadkowego, w sytuacji, gdy sąd rozstrzygnął tę kwestię przed zajęciem stanowiska w sprawie głównej, należącej do zakresu przedmiotowego rozporządzenia. Zabronione jest wreszcie ponowne badanie jurysdykcji sądu państwa członkowskiego pochodzenia, z zastrzeżeniem pewnych kwestii, nienależących jednak do dziedziny zobowiązań alimentacyjnych. 22. Postępowanie mające na celu stwierdzenie wykonalności Postępowanie to ma na celu stwierdzenie w jednym państwie członkowskim wykonalności orzeczeń wydanych w innym państwie członkowskim i w tym państwie wykonalnych. Celem rozporządzenia Bruksela I jest uczynienie ze stwierdzenia wykonalności, które regulują art. 38 i kolejne, narzędzia czysto formalnej kontroli, umożliwiającego bardzo szybkie wydawanie decyzji dotyczących wykonania 1. Wniosek o stwierdzenie wykonalności składa się do sądu albo innego właściwego organu wskazanego w załączniku do rozporządzenia, to jest, w przypadku Belgii, do sądu pierwszej instancji. Właściwość miejscową określa się w zależności od decyzji wnioskodawcy na podstawie miejsca zamieszkania dłużnika lub na podstawie miejsca, w którym egzekucja powinna zostać przeprowadzona. Stwierdzenie wykonalności orzeczenia wydanego w państwie członkowskim następuje na podstawie zwykłej weryfikacji dokumentów dołączonych do wniosku: odpisu orzeczenia spełniającego warunki wymagane do uznania go za posiadający moc dowodową zgodnie z prawem państwa, w którym orzeczenie zostało wydane, oraz zaświadczenia zgodnego z załącznikiem V do rozporządzenia, mającego na celu poinformowanie organów państwa, w którym wystąpiono o uznanie, o zasięgu i skutkach orzeczenia wydanego w państwie wydania. Na tym etapie nie ma możliwości zbadania, czy istnieją podstawy do odmowy wykonania orzeczenia; może to nastąpić jedynie w ramach złożenia środka zaskarżenia przez dłużnika. Dłużnik w tym stadium postępowania nie ma możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia. Każda ze stron może wnieść środek zaskarżenia od orzeczenia rozstrzygającego o wniosku o stwierdzenie wykonalności. 1 N. WATTE, A. NUYTS i H. BOULARBAH, Le Règlement Bruxelles I sur la compétence judiciaire, la reconnaissance et l exécution des décisions en matière civile et commerciale, Journal des tribunaux - Droit européen, 2002, str DV\ doc 37/77 PE v02-00

36 Środek zaskarżenia przeciwko stwierdzeniu wykonalności należy wnieść do sądu pierwszej instancji w ciągu miesiąca od jego doręczenia, lub w terminie dwóch miesięcy, jeżeli dłużnik ma miejsce zamieszkania w państwie członkowskim innym niż to, w którym nastąpiło stwierdzenie wykonalności. Środek zaskarżenia jest rozpoznawany zgodnie z przepisami właściwymi dla postępowania, w którym wysłuchane zostają obydwie strony; dopuszczalne jest powoływanie się jedynie na podstawy odmowy wykonania przewidziane w rozporządzeniu, do których należą głównie: oczywista sprzeczność z porządkiem publicznym, naruszenie prawa do obrony pozwanego, który nie wdał się w spór i niezgodność orzeczenia z orzeczeniem wydanym między tymi samymi stronami w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie, lub z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w innym państwie członkowskim albo w państwie trzecim w sporze o to samo roszczenie między tymi samymi stronami. Zabroniona jest wszelka kontrola merytoryczna 1. W sytuacji, gdy wniosek o stwierdzenie wykonalności został oddalony, wnioskodawca wnosi środek zaskarżenia do sądu apelacyjnego, w którym wysłuchane zostają obydwie strony Zawieszenie postępowania Sąd rozpoznający środek zaskarżenia przeciwko odmowie wykonania lub środek zaskarżenia przeciwko stwierdzeniu wykonalności może zawiesić postępowanie na wniosek dłużnika jeżeli w państwie członkowskim pochodzenia został wniesiony od orzeczenia zwyczajny środek zaskarżenia lub jeżeli termin do wniesienia takiego środka zaskarżenia jeszcze nie upłynął Środki zabezpieczające Orzeczenie zagraniczne, które zostało uznane, ale którego wykonalność w państwie członkowskim wykonania nie została jeszcze stwierdzona, umożliwia zastosowanie środków zabezpieczających zgodnie z prawem państwa wykonania 4. Co więcej, stwierdzenie wykonalności uprawnia do stosowania takich środków w państwie wykonania w czasie biegu terminu do wniesienia środka zaskarżenia i do chwili rozpoznania środka zaskarżenia 5. 1 Art. 34, 35 i Art Art Jeszcze przed rozporządzeniem Bruksela I prawo belgijskie uznawało, że orzeczenie zagraniczne, które powinno zostać uznane na mocy konwencji międzynarodowej, jest orzeczeniem w rozumieniu art belgijskiego kodeksu sądowego i jako takie dopuszcza zajęcie tytułem zabezpieczenia. Rozporządzenie Bruksela I nie wprowadza zatem pod tym względem innowacji. Natomiast nowy kodeks prawa prywatnego międzynarodowego poważnie zmienia te zasady, uznając z mocy prawa, bez potrzeby przeprowadzania postępowania, wszelkie orzeczenia zagraniczne; kodeks ten umożliwia zatem zajęcie tytułem zabezpieczenia nawet w przypadku braku konwencji międzynarodowej (patrz poniżej nr 539). 5 Art. 47. PE v /77 DV\ doc

37 25. Zagraniczne dokumenty urzędowe Uproszczona procedura wykonania obejmuje też dokumenty urzędowe podlegające wykonaniu w państwie członkowskim. Jedyną podstawą odmowy jest oczywista sprzeczność z porządkiem publicznym 1. Dokumenty urzędowe w rozumieniu rozporządzenia Bruksela I obejmują porozumienia lub zobowiązania alimentacyjne zawarte przed organami administracyjnymi albo sporządzone przez te organy. Te same przepisy mają zastosowanie do ugód sądowych 2. A. Konwencja haska z dnia 15 kwietnia 1958 r. 26. Przedmiot konwencji Celem tej konwencji jest zapewnienie wzajemnego uznawania i wykonywania przez państwasygnatariuszy orzeczeń wydanych w przedmiocie uprawnień alimentacyjnych dzieci pochodzących z małżeństwa, pozamałżeńskich lub adoptowanych, które nie ukończyły dwudziestu jeden lat i nie zawarły małżeństwa, z wyłączeniem stosunków alimentacyjnych między krewnymi w linii bocznej. Na podstawie tej konwencji orzeczenie zawierające postanowienia w zakresie świadczeń alimentacyjnych i inne postanowienia może zostać uznane i wykonane jedynie w części odnoszącej się do świadczeń alimentacyjnych 3. Jeżeli chodzi o zobowiązania alimentacyjne wobec dzieci, może nastąpić kolizja tej konwencji haskiej z rozporządzeniem Bruksela I z dnia 22 grudnia 2000 r. Zgodnie z art. 69 rozporządzenia zastępuje ono w ramach swojego zakresu przedmiotowego konwencje dwustronne zawarte między państwami członkowskimi; art. 71 uściśla, że rozporządzenie nie narusza konwencji, które w sprawach szczególnych regulują uznawanie lub wykonywanie orzeczeń. To pierwszeństwo nadane konwencji ma zastosowanie w przypadku orzeczeń dotyczących świadczeń alimentacyjnych, wchodzących w zakres stosowania konwencji haskiej z dnia 15 kwietnia 1958 r. 1 Art. 57 ust Art Izba cywilna sądu w Termonde, 30 stycznia 1986 r., Rechtskundig Weekblad, , str w sprawie orzeczeń dotyczących ustalenia ojcostwa poza małżeństwem i wynikającego z niego zobowiązania alimentacyjnego. DV\ doc 39/77 PE v02-00

38 Kolizja jest jednak możliwa, ponieważ art. 11 konwencji haskiej umożliwia uprawnionemu do alimentów powołanie się na dowolny inny przepis prawa krajowego lub umownego mającego zastosowanie w państwie, w którym orzeczenie ma zostać wykonane Uznawanie i stwierdzanie wykonalności Orzeczenia wydane w sprawach alimentacyjnych w państwie-sygnatariuszu są uznawane i wykonywane bez kontroli merytorycznej w innych państwach-sygnatariuszach przy spełnieniu warunków, które różnią się w pewnym stopniu od warunków przewidzianych w rozporządzeniu Bruksela I. Warunki te można streścić następująco: - organ, który wydał orzeczenie, powinien być organem właściwym zgodnie z postanowieniami konwencji 2 - pozwany powinien systematycznie być wzywany lub reprezentowany zgodnie z prawem państwa, do którego należy organ orzekający; jednak w przypadku orzeczenia zaocznego możliwa jest odmowa uznania i wykonania, jeśli z uwagi na okoliczności sprawy organ wykonujący uzna, że strona, która się nie stawiła, nie wiedziała o postępowaniu lub nie miała możliwości obrony nie z własnej winy - orzeczenie powinno stać się prawomocne w państwie, w którym zostało wydane; jednakże wykonalność orzeczeń, które tymczasowo można wyegzekwować i środków tymczasowych, mimo że podlegają one zaskarżeniu, stwierdza organ wykonujący w przypadku, gdy podobne orzeczenia mogą być wydawane i wykonywane w państwie, do którego ten organ należy - orzeczenie nie powinno być sprzeczne z orzeczeniem wydanym w sporze o to samo roszczenie między tymi samymi stronami w państwie, w którym wystąpiono o uznanie; możliwa jest odmowa uznania i wykonania w przypadku, gdy przed wydaniem orzeczenia występuje zawisłość sporu w państwie, w którym wystąpiono o uznanie - orzeczenie nie powinno być w oczywisty sposób sprzeczne z porządkiem publicznym państwa, w którym wystąpiono o uznanie 3. Strona ubiegająca się o uznanie lub wykonanie orzeczenia powinna przedstawić rozmaite dokumenty, w tym odpis orzeczenia spełniający warunki wymagane do uznania go za posiadający moc dowodową, dokument stwierdzający, że orzeczenie jest wykonalne oraz, 1 Inne przykłady zastosowania konwencji haskiej patrz w szczególności wyrok sądu kasacyjnego, 24 października 1975 r., Pasicrisie belge, 1976, I, 251; izba cywilna sądu w Liège, 8 października 1976 r., Jurisprudence de Liège, , str. 117; izba cywilna sądu w Brukseli, 22 grudnia 1976 r., Rechtskundig Weekblad, , str. 2606, przypis H. VAN HOUTTE; izba cywilna sądu w Brukseli, 18 listopada 1981, Revue trimestrielle de droit familial, 1982, str Art. 3 konwencji haskiej określa jurysdykcję poprzez odniesienie do zwykłego miejsca pobytu dłużnika alimentacyjnego lub uprawnionego do alimentów, albo też poprzez odniesienie do organu, którego jurysdykcji poddał się dłużnik alimentacyjny, bądź wyraźnie, bądź podejmując merytoryczną obronę w sprawie, nie zgłaszając zarzutów co do jurysdykcji. Rozporządzenie Bruksela I nie przewiduje w sprawach alimentacyjnych badania jurysdykcji sądów państwa pochodzenia. 3 Art. 2. PE v /77 DV\ doc

39 w przypadku orzeczenia wydanego zaocznie, uwierzytelniony odpis dokumentu wszczynającego postępowanie i dokument stanowiący dowód, że stronie nieobecnej należycie doręczono zawiadomienie o wszczęciu postępowania 1. Stwierdzenie wykonalności odbywa się zgodnie z procedurą przewidzianą w prawie krajowym państwa, w którym wystąpiono o uznanie 2. Wreszcie konwencja stanowi, że jeżeli orzeczenie, o którego stwierdzenie wykonalności wniesiono, nałożyło na dłużnika obowiązek okresowej zapłaty świadczeń alimentacyjnych, to wykonalność stwierdza się zarówno w odniesieniu do płatności, które już są należne, jak i do tych, które będą należne 3. C. Konwencja nowojorska z dnia 20 czerwca 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą 28. Przedmiot konwencji Konwencja z dnia 20 czerwca 1956 r., zatwierdzona przez prawo belgijskie dnia 6 maja 1966 r., nie zawiera norm kolizyjnych ani przepisów o jurysdykcji czy uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń zagranicznych. Jej celem jest wyłącznie ułatwienie, poprzez administracyjną i finansową organizację, dochodzenia roszczenia alimentacyjnego, które osoba przebywająca na obszarze jednego z państw-sygnatariuszy jest uprawniona wysunąć przeciwko innej osobie, podlegającej jurysdykcji innego państwa-sygnatariusza. Zgodnie z art. 2 tejże konwencji, każde z państw-sygnatariuszy wyznacza jeden lub więcej organów sądowych lub administracyjnych, które będą działać jako organy przesyłające, oraz publiczny lub prywatny organ, który będzie spełniać funkcje organu przyjmującego. W Belgii obie te funkcje pełni Ministerstwo Sprawiedliwości 4. Organ przesyłający 5 bezpłatnie, na rzecz uprawnionego zamieszkałego na swoim terytorium, kompletuje dokumenty wymagane w państwie zamieszkania dłużnika, które należy dołączyć do wniosku o alimenty i przekazuje komplet dokumentów, zazwyczaj przetłumaczonych, organowi przyjmującemu wyznaczonemu w państwie zamieszkania dłużnika 6. Organ ten reprezentuje bezpłatnie uprawnionego we wszystkich czynnościach i procedurach koniecznych do uzyskania alimentów. 1 Art Art Art Pasinomie, 1966, str Art Art. 6. DV\ doc 41/77 PE v02-00

40 Jego rola polega na dążeniu do uregulowania roszczenia w drodze ugody. Jeżeli ugoda nie jest możliwa, organ przyjmujący wszczyna w imieniu uprawnionego postępowanie, które powinno zostać zastosowane. Art. 6 konwencji określa funkcje organu przyjmującego: organ ten podejmuje w imieniu uprawnionego wszelkie czynności właściwe do uzyskania alimentów; w szczególności dąży do uregulowania roszczenia w drodze ugody i, w razie potrzeby, wszczyna i prowadzi sprawę z powództwa o alimenty oraz przeprowadza egzekucję z wyroku, postanowienia albo jakiegokolwiek innego aktu sądowego 1 Innymi słowy, organ przyjmujący reprezentuje uprawnionego i w związku z tym podlega tym samym przepisom prawa i boryka się z tymi samymi trudnościami, co uprawniony. Należy podkreślić, że w praktyce konwencja nowojorska z dnia 20 czerwca 1956 r. jest często niewłaściwie stosowana: odwołania do niej mają na celu głównie, jeśli nie wyłącznie, wykonywanie za granicą orzeczeń już wydanych, tymczasem konwencja ta powierza organom przyjmującym zadanie wszczynania i prowadzenia spraw alimentacyjnych co do istoty. Należy zwrócić na to uwagę, ponieważ czasem skuteczniejsze i szybsze okazuje się wniesienie sprawy o alimenty do sądu, którego jurysdykcji podlega dłużnik, w celu uniknięcia drugiej procedury, to jest stwierdzania wykonalności. 2. PRAWO POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCE 29. Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego nie zawiera odrębnych przepisów dotyczących wykonywania w Belgii zagranicznych orzeczeń sądowych w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych. W tym kontekście zastosowanie mają zasady ogólne przewidziane w art. 22 i kolejnych Uznawanie zagranicznych orzeczeń sądowych Art. 22 ust. 1 kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego stanowi, że wszelkie orzeczenia sądowe są uznawane w Belgii z mocy prawa, bez potrzeby przeprowadzania postępowania. 1 M. LIENARD-LIGNY, Créances alimentaires et droit international privé belge, w: Les ressources de la famille, Coll. Famille et droit, Story-Scientia, 1992, str. 133; M.Th. CAUPIN i E. LEROY, Le recouvrement des créances alimentaires: état des lieux et perspectives, w: L argent pour vivre: vers une réforme de l obligation alimentaire, Kluwer, Bruksela, 2000, str Le nouveau Code de droit international privé belge, wyd. H. BOULARBAH, Journal des tribunaux, 2005, str. 184; L. BARNICH, Présentation du nouveau Code belge de droit international privé, Revue du notariat, 2005, str. 14. PE v /77 DV\ doc

41 Przepis ten ma poważne konsekwencje w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych, ponieważ oznacza, że nawet w przypadku braku konwencji międzynarodowej orzeczenie zagraniczne umożliwia stosowanie zajęcia tytułem zabezpieczenia, bez uprzedniego zezwolenia sądu. Przed reformą, w przypadku braku konwencji, możliwe było jedynie dokonania zajęcia zabezpieczającego u osoby trzeciej ruchomości należących do dłużnika, dozwolone na podstawie dowolnego dokumentu prywatnego; w przypadku innych rodzajów zajęć zabezpieczających konieczna była zgoda sądu 1. Jeżeli kwestia uznania orzeczenia jest sporna, spór rozstrzyga sąd, przed którym uznanie jest powoływane w sporze, albo sąd pierwszej instancji zgodnie z procedurą opisaną w art. 23. Procedurę tę może wszcząć każda osoba mająca korzyść w tym, aby orzeczenie zostało uznane bądź nie zgłaszając sprzeciw lub brak sprzeciwu wobec orzeczenia zagranicznego a także prokurator w zakresie stanu cywilnego osób. Sądem właściwym jest sąd w miejscu zamieszkania lub zwykłego pobytu w Belgii pozwanego lub, gdy nie jest to możliwe, sąd w miejscu zamieszkania lub zwykłego pobytu powoda, albo też sąd w Brukseli. Zastosowanie ma procedura dotycząca jednostronnego wniosku, przewidziana w art i 1034 kodeksu sądowego; wnioskodawca powinien podlegać jurysdykcji sądu z racji miejsca zamieszkania, a sąd powinien stanowić niezwłocznie, zgodnie z art. 23 ust. 3. Art. 24 wymienia dokumenty, jakie należy przedłożyć. 31. Wniosek o stwierdzenie wykonalności Wnioski o stwierdzenie wykonalności orzeczenia zagranicznego podlegającego wykonaniu w państwie wydania należy składać do sądu pierwszej instancji. Procedura jest określona w art. 23, wspólnym dla uznawania i stwierdzania wykonalności 2. Sądem właściwym jest sąd w miejscu zamieszkania lub zwykłego pobytu w Belgii pozwanego lub, gdy nie jest to możliwe, sąd w miejscu, gdzie egzekucja powinna zostać przeprowadzona. Art. 23 ust. 5 kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego wprowadza odstępstwo od art kodeksu sądowego, dopuszczając stosowanie w odniesieniu do majątku dłużnika jedynie środków zabezpieczających w czasie biegu terminu do wniesienia środka zaskarżenia i do chwili rozpoznania środka zaskarżenia. 1 G. de LEVAL, Traité des saisies, wyd. Faculté de droit de Liège, 1988, str. 322; H. BOULARBAH, Le nouveau droit international privé belge, Journal des tribunaux, 2005, str Patrz powyżej nr 539. DV\ doc 43/77 PE v02-00

42 Wreszcie art. 23 ust. 4 przewiduje, że w przypadku, gdy orzeczenie zagraniczne tymczasowo wykonalne może być przedmiotem zaskarżenia w państwie wydania, sąd może uzależnić jego tymczasowe wykonanie w Belgii od ustanowienia gwarancji. 32. Warunki uznawania i wykonywania Art. 25 ust. 1 kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego zawiera ograniczony wykaz podstaw do odmowy uznania lub wykonania orzeczenia zagranicznego: - oczywista sprzeczność z belgijskim międzynarodowym porządkiem publicznym nie samego orzeczenia zagranicznego, ale skutków jego uznania lub wykonania, przy uwzględnieniu w szczególności siły łącznika sytuacji z belgijskim porządkiem publicznym i znaczenia skutków - naruszenie prawa do obrony - obejście prawa mającego normalnie zastosowanie w dziedzinie, w której osoby nie rozporządzają swobodnie swoimi prawami; podstawa ta ma na celu ukaranie powoda, który przeprowadza się za granicę dla uzyskania rozwiązania, którego nie mógłby uzyskać w sądzie swojego kraju - niezgodność z orzeczeniem wydanym w Belgii lub wcześniejszym orzeczeniem wydanym za granicą, które mogłoby zostać uznane w Belgii; odmowa uznania czy też stwierdzenia wykonalności będzie miała miejsce również w przypadku, gdy sprawa została wniesiona do sądu za granicą po wniesieniu do sądu w Belgii sprawy o to samo roszczenie między tymi samymi stronami, w której nie wydano jeszcze orzeczenia - możliwość wniesienia zwyczajnego środka zaskarżenia orzeczenia zgodnie z prawem państwa wydania także wyklucza możliwość uznania i wykonania, z zastrzeżeniem stosowania art. 23 ust. 4, dotyczącego środków tymczasowych, których zastosowanie może być uzależnione od ustanowienia gwarancji - odmowa uznania i wykonania może mieć miejsce w przypadku, gdy sądy belgijskie były jedynymi właściwymi do rozpoznania sprawy, lub gdy właściwość sądu zagranicznego oparta była jedynie na kryterium obecności w państwie wydania pozwanego lub dóbr niemających bezpośredniego związku ze sporem. Wreszcie art. 25 ust. 2 kodeksu wyraźnie zakazuje wszelkiej kontroli merytorycznej. 33. Uznawanie i wykonywanie dokumentów urzędowych Zgodnie z art. 27 ust. 1 zagraniczne dokumenty urzędowe są uznawane w Belgii bez potrzeby przeprowadzania postępowania, jeżeli ich ważność została ustalona zgodnie z prawem mającym zastosowanie na mocy przepisów łączących kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego i przy szczególnym uwzględnieniu braku obejścia prawa i braku sprzeczności z porządkiem publicznym. PE v /77 DV\ doc

43 W przypadku gdy organ odmawia uznania ważności dokumentu urzędowego lub jeśli jedna ze stron stara się o wykonanie takiego dokumentu, zastosowanie ma procedura dotycząca jednostronnego wniosku do sądu pierwszej instancji, przewidziana dla uznawania i wykonywania orzeczeń zagranicznych 1. WNIOSKI 34. W ramach każdego stosunku alimentacyjnego, a w jeszcze większym stopniu wtedy, gdy występuje w nim element zagraniczny, potrzeby i prawa wierzyciela wymagają dostępu do szybkiego i niedrogiego postępowania egzekucyjnego w chwili, gdy orzeczenie zasądzające alimenty staje się prawomocne. W płaszczyźnie międzynarodowej prawa te wymagają uproszczenia procedur stwierdzania wykonalności, na wzór uproszczenia zaproponowanego w rozporządzeniu wspólnotowym z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego, czy też w rozporządzeniu (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącym jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej 2. Uprawniony do alimentów powinien również móc oczekiwać skutecznej pomocy w transgranicznym wdrożeniu postępowania egzekucyjnego, ale też w zgromadzeniu potrzebnych informacji na początku, przy uzyskiwaniu tytułu wykonawczego i później, przy jego egzekucji: informacji dotyczących miejsca pobytu dłużnika, jego dochodów, majątku i lokalizacji majątku i in. 35. W tym kontekście należy podkreślić znaczenie prac Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego, a w szczególności specjalnej komisji ds. zobowiązań alimentacyjnych, która pracuje nad opracowaniem nowego, kompletnego międzynarodowego instrumentu 3, udoskonalającego istniejące konwencje haskie w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych konwencje z dnia 24 października 1956 r. i 2 października 1973 r., a także konwencje, których przedmiot jest szerszy i obejmuje: - określanie prawa właściwego 4 1 Patrz powyżej nr Rozporządzenie to, określane jako rozporządzenie Bruksela IIa i niemające zastosowania do zobowiązań alimentacyjnych, znosi obowiązek stwierdzania wykonalności w dwóch przypadkach, określonych w art : orzeczenia przyznającego prawo do kontaktów z dzieckiem i orzeczenia dotyczącego powrotu dziecka po jego bezprawnym zabraniu; orzeczenia te są automatycznie wykonywane we wszystkich państwach członkowskich. Jest to niespotykany dotąd mechanizm zapewniający przepływ orzeczeń między państwami członkowskimi, mechanizm, którego podstawą jest całkowite zaufanie do sądu wydania. 3 W pracach uczestniczą państwa niebędące członkami konwencji haskiej, a w szczególności państwa będące stronami konwencji nowojorskiej z dnia 20 czerwca 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą; wstępny projekt konwencji o międzynarodowym dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci i innych członków rodzin, projekt sprawozdania wyjaśniającego, dokument roboczy nr 32, październik 2007, 4 Chodzi o udoskonalenie konwencji z dnia 2 października 1973 r. w celu osiągnięcia kompromisu między różnymi podejściami w dziedzinie prawa właściwego i kompromisu w kwestiach dotyczących okresu przedawnienia, autonomii stron w sprawach DV\ doc 45/77 PE v02-00

44 - a także międzynarodowe dochodzenie roszczeń na rzecz dzieci i innych członków rodzin, przy zapewnieniu współpracy sądowej i administracyjnej. Dokumenty, to jest konwencja o międzynarodowym dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci i innych członków rodzin oraz protokół w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych, zostały przyjęte na 21. sesji konferencji haskiej w dniu 23 listopada 2007 r. 36. Konwencja o międzynarodowym dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych została opracowana w celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań alimentacyjnych w sytuacji, gdy uprawniony i dłużnik znajdują się w różnych krajach. Tekst obejmuje wszystkie zobowiązania alimentacyjne, ale w pierwszej kolejności wymienia zobowiązania wobec dzieci, najważniejszy problem w świetle art. 2, 3 i 27 Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka 1. Konwencja nie zawiera przepisów o jurysdykcji bezpośredniej z uwagi na trudności w znalezieniu konsensusu w tych kwestiach. Konwencja koncentruje się na skutecznym dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych, przy zastosowaniu procedur łatwo dostępnych, szybkich 2, ekonomicznych, sprawiedliwych i dostosowanych do różnorodnych sytuacji, dzięki systemowi współpracy między państwami będącymi stronami konwencji. Współpraca ta zachodzi między organami głównymi wyznaczonymi przez każde z państw będących stronami konwencji 3, pełniącymi specyficzne funkcje nastawione na osiągnięcie skuteczności orzeczeń alimentacyjnych: - pomoc uprawnionym przyjmowanie i przekazywanie wniosków, wdrażanie potrzebnych procedur zarówno w odniesieniu do uznawania czy wykonywania orzeczeń wydanych w państwie będącym stroną konwencji, jak i w odniesieniu do uzyskiwania lub zmiany orzeczeń 4 alimentacyjnych, zastępstwa prawnego dziecka i in.; wstępny projekt protokołu w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych, sprawozdanie wyjaśniające, dokument roboczy nr 33, sierpień 2007, 1 Tekst obejmuje zobowiązania alimentacyjne wobec dzieci, które nie ukończyły 21 lat oraz zobowiązania alimentacyjne małżonków i byłych małżonków. Konwencja daje każdemu z państw-sygnatariuszy możliwość rozszerzenia zakresu jej stosowania na inne zobowiązania alimentacyjne wynikające ze stosunków rodzinnych, pokrewieństwa, małżeństwa i powinowactwa. Konwencja ma zastosowanie także do wniosków instytucji publicznych dochodzących zwrotu świadczeń wypłaconych w zastępstwie nieuregulowanych alimentów. 2 W tym odwołanie do nowoczesnych technologii elektronicznego transferu środków, czy też komputerowego zarządzania aktami spraw i przekazywaniem informacji na ich temat. 3 System ten został przyjęty w Konwencji haskiej z dnia 29 maja 1993 r. o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego. 4 To działanie jest bardzo szerokie, ponieważ mowa tu o uzyskaniu orzeczenia w państwie, w którym o nie wystąpiono, w sytuacji, gdy żadne orzeczenie nie zostało wydane w tym o ustaleniu pokrewieństwa, jeśli zachodzi taka potrzeba ale też w sytuacji, gdy uznanie czy wykonanie istniejącego orzeczenia jest niemożliwe lub wnioski o uznanie czy wykonanie są odrzucane z powodu braku właściwości sądu państwa wydania w świetle przepisów konwencji. Szczególną uwagę zwrócono także na prawa dłużnika, przewidując w szczególności pomoc organów głównych w ramach dostępnych procedur służących zmianie orzeczeń w sprawach o alimenty. PE v /77 DV\ doc

45 - podejmowanie odpowiednich środków w celu: przyznania asysty prawnej, pomocy w ustaleniu miejsca pobytu dłużnika 1, ułatwienia znalezienia informacji dotyczących majątku lub dochodów dłużnika i lokalizacji jego mienia 2, dążenia do ugody i dobrowolnej zapłaty alimentów, ułatwienia wykonywania orzeczeń w sprawach o alimenty, wszczęcia postępowań o zastosowanie środków tymczasowych, aby zapewnić skuteczność dochodzenia, ułatwienia przekazywania i doręczania dokumentów i in Wreszcie konwencja ta zawiera przepisy dotyczące uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach alimentacyjnych, w tym umów i ugód. Podstawy uznawania i wykonywania są klasyczne 4, podobnie jak podstawy odmowy 5. Postępowanie dotyczące uznawania i wykonywania reguluje prawo państwa, w którym wystąpiono o uznanie. Konwencja obejmuje w tym kontekście m. in. procedury zajęcia, ale też bardziej oryginalne środki, takie jak potrącenie świadczeń z dziedziny zabezpieczenia społecznego lub zwrotu podatku, jak również poinformowanie o sprawie instytucji kredytowych, czy też odmowa wydania lub przedłużenia rozmaitych dokumentów, w szczególności prawa jazdy. Wielką zasługą tej konwencji jest to, że kładzie ona nacisk na jedną z głównych trudności, na jakie natrafia uprawniony przy próbie uzyskania i egzekucji tytułu wykonawczego trudność wynikającą z braku dostępnych informacji dotyczących położenia finansowego i majątkowego dłużnika. Ciekawe jest też to, że w konwencji egzekucja opiera się na mechanizmie solidarności i współpracy, którego rzeczywiste wdrożenie pozwoliłoby rozwiązać jeden z głównych problemów, jakim są koszty i czas trwania klasycznych krajowych procedur egzekucyjnych, najczęściej niedostosowanych do szczególnego charakteru stosunku alimentacyjnego. 38. Tę samą troskę o skuteczność można dostrzec w projekcie rozporządzenia w sprawie przepisów dotyczących jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych, które było przedmiotem porozumienia na posiedzeniu Rady Unii Europejskiej w dniu 24 października 2008 r. 1 Obejmuje to informacje, które mogą pomóc potencjalnemu wnioskodawcy w określeniu, czy powinien złożyć wniosek. 2 Także dla zbadania możliwości złożenia wniosku 3 Zadaniem organów głównych jest również pomoc w ustaleniu pokrewieństwa, jeśli jest ono konieczne dla dochodzenia roszczeń alimentacyjnych. 4 Głównie jurysdykcja państwa wydania zależna od miejsca zamieszkania pozwanego lub uprawnionego. 5 Naruszenie porządku publicznego państwa, w którym wystąpiono o uznanie, obejście prawa, spór toczący się o to samo roszczenie między tymi samymi stronami przed sądem państwa, w którym wystąpiono o uznanie i przed który najpierw wytoczono powództwo, naruszenie prawa do obrony, niezgodność z orzeczeniem w sporze toczącym się o to samo roszczenie między tymi samymi stronami, wydanym w państwie, w którym wystąpiono o uznanie, lub uznanym w tym państwie. DV\ doc 47/77 PE v02-00

46 Celem projektu jest zapewnienie swobodnego przepływu orzeczeń w sprawach alimentacyjnych między państwami członkowskimi poprzez zniesienie procedury sprawdzania wykonalności. Rozporządzenie dotyczy też organizacji bezpłatnej pomocy prawnej w zakresie wszystkich procedur odnoszących się do zobowiązań alimentacyjnych rodziców wobec dzieci, które nie ukończyły 21 lat, a także współpracy administracyjnej między państwami członkowskimi, umożliwiającej wymianę informacji, dotyczących między innymi miejsca pobytu dłużnika. PE v /77 DV\ doc

47 KONFLIKT PRAWA SPADKOWEGO NA TERENIE UE: W KIERUNKU EUROPEJSKIEGO ŚWIADECTWA DZIEDZICZENIA Christian Hertel, LL.M., dyrektor DNotI (Deutsches Notarinstitut - Niemieckiego Instytutu Notariatu) DV\ doc 49/77 PE v02-00

48 Kontekst Stan wniosku legislacyjnego Kwestie związane z dziedziczeniem (z uwzględnieniem testamentów) to jedna z kilku dziedzin, które nie są jeszcze objęte istniejącymi instrumentami wspólnotowymi. W szczególności art. 1 ust. 2 lit. a) rozporządzenia Bruksela I 1 wyraźnie wyklucza prawo spadkowe włącznie z testamentami z zakresu swego zastosowania. Prawdopodobnie jednak w roku 2009 Komisja przedstawi wniosek legislacyjny dotyczący rozporządzenia w sprawie kwestii związanych z dziedziczeniem. Dotychczasowe kroki przygotowawcze Przyszły wniosek był długo i starannie przygotowywany. - W 1998 r. w Wiedeńskim Planie Działania 2 jako jeden z priorytetów wymieniono europejski instrument dotyczący kwestii związanych z dziedziczeniem. - W 2001 r. Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej ds. Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych 3 zleciła przygotowanie opracowania DNotI, Niemieckiemu Instytutowi Notariatu 4, który reprezentuję. DNotI przygotował to opracowanie wspólnie z prof. Paulem Lagarde z uniwersytetu Paris I (Sorbonne-Panthéon) w Paryżu i prof. Heinrichem Dörnerem z Uniwersytetu w Münster w Niemczech. Opracowanie DNotI zostało opublikowane w 2002 r. 5 Propozycje zawarte w tym opracowaniu były omawiane także na konferencji międzyrządowej w Brukseli w maju 2004 r. 6 - W związku z programem haskim z grudnia 2004 r. 7, w 2005 r. Komisja opublikowała zieloną księgę w sprawie prawa spadkowego i testamentów 8. Spowodowało to pozytywną rezolucję Parlamentu Europejskiego z dnia 16 listopada 2006 r. 9 Komisja przeprowadziła także przesłuchanie w końcu 2006 r W 2007 r. grupa ekspertów mianowana przez Komisję pracowała nad pierwszym projektem. Rządom państw członkowskim przekazano także projekt dokumentu do rozważenia. Istnieją zatem pierwsze nieopublikowane projekty, ale brak jest jeszcze oficjalnego wniosku legislacyjnego. - Proces legislacyjny może się rozpocząć w roku Następnie, zgodnie z publicznymi oświadczeniami personelu Komisji, wniosek legislacyjny dotyczący przyszłego 1 Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (dalej zwane: rozporządzeniem Bruksela I ). 2 Plan działania Rady i Komisji w sprawie najlepszego sposobu wdrożenia przepisów traktatu z Amsterdamu w zakresie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości tekst przyjęty przez Radę ds. Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych dnia 3 grudnia 1998 r., Dz.U. C 19 z , str W międzyczasie przemianowana na Dyrekcję Generalną ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa. 4 DNotI Deutsches Notarinstitut = Niemiecki Instytut Notariatu; internet: 5 Analiza różnic w prawie spadkowym w Unii Europejskiej, Internet: 6 Różnice w prawie spadkowym w Unii Europejskiej perspektywy harmonizacji. Prezentacje i streszczenie dyskusji z konferencji opublikowano w Internecie: 7 Wnioski prezydencji, posiedzenie Rady Europejskiej w Brukseli, 4-5 listopada 2004 r. 8 COM (2005) 65 wersja ostateczna z dnia r. Otrzymane uwagi na temat zielonej księgi patrz: successions/news_contributions_successions_en.htm Przesłuchanie w sprawie prawa właściwego dla prawa spadkowego włącznie z testamentami w Unii Europejskiej, 30 listopada 2006 r., Bruksela, Berlaymont. Internet: PE v /77 DV\ doc

49 rozporządzenia w sprawie kwestii związanych z dziedziczeniem powinien zostać przedstawiony opinii publicznej i włączony do procesu legislacyjnego. Rozporządzenie mieszane Dzięki doświadczeniom związanym z rozporządzeniami Bruksela i Rzym przyszły instrument będzie rozporządzeniem, a nie dyrektywą. Będzie to rozporządzenie mieszane, regulujące właściwość, uznawanie i wykonanie w sprawach międzynarodowych tak jak to ma miejsce w przypadku dwóch istniejących rozporządzeń Bruksela oraz prawo prywatne międzynarodowe tak jak w przypadku dwóch rozporządzeń Rzym. Takie połączenie międzynarodowego prawa procesowego i prawa prywatnego międzynarodowego jest konieczne. Niemożliwe byłoby uregulowanie kwestii proceduralnych bez harmonizacji prawa prywatnego międzynarodowego dotyczącego kwestii związanych z dziedziczeniem. Dlaczego WE powinna uregulować kwestie związane z dziedziczeniem? Rozumie się samo przez się, że dla obywateli UE z jednego państwa członkowskiego zamieszkałych w innym państwie członkowskim rzeczą najwyższej wagi jest świadomość, iż ich przyszłe sprawy związane z dziedziczeniem mogą być uregulowane jednakowo w obu państwach członkowskich. Nie jestem w stanie podać dokładnej liczby osób, których to dotyczy. W związku z naszym opracowaniem kontaktowaliśmy się z unijnym urzędem statystycznym i innymi urzędami statystycznymi oraz ministerstwami sprawiedliwości. Żadna z tych instytucji nie dysponowała danymi na temat spraw związanych z dziedziczeniem wewnątrz Wspólnoty. Oceniliśmy więc, opierając się na proporcji obywateli UE mieszkających w innych państwach członkowskich (i zakładając, że ich podział wiekowy nie różni się zbytnio od podziału wiekowego ogółu populacji), że w UE 15 (liczba państw w owym czasie) będzie miało miejsce co roku od około do spraw związanych z dziedziczeniem wewnątrz Wspólnoty. Oczywiście w związku z rozszerzeniem UE do 27 państw liczby te znacznie wzrosły. Można więc bezpiecznie powiedzieć, że jest to raczej około spraw rocznie, a może nawet więcej. Różnice dotyczące prawa prywatnego międzynarodowego Dlaczego sprawy związane z dziedziczeniem wewnątrz Wspólnoty mogą powodować szczególne problemy? Krajowe przepisy prawne dotyczące spadków są bardzo różne i poszczególne państwa członkowskie, z których każde stosuje swoje własne prawo prywatne międzynarodowe, mogą do tej samej sprawy stosować różne przepisy. DV\ doc 51/77 PE v02-00

50 Weźmy prosty przykład: Zmarły był obywatelem polskim, którego ostatnim miejscem stałego pobytu była Francja. Jeżeli o spadku ma decydować polski sąd, to zastosuje on polskie prawo spadkowe, ponieważ na mocy polskiego prawa prywatnego międzynarodowego spadki są regulowane przez prawo państwa, którego w chwili swojej śmierci zmarły był obywatelem. Jeżeli jednak o tym samym spadku ma decydować sąd francuski, zastosuje on francuskie prawo spadkowe, opierając się na takich samych zasadach. Zgodnie z francuskim prawem prywatnym międzynarodowym, spadki są regulowane przez prawo państwa, którego zmarły w chwili śmierci był stałym mieszkańcem. Rozbieżności w prawie właściwym stają się problemem, jeżeli przepisy prawne obu państw nie prowadzą do takich samych wyników. Załóżmy, że zmarły nie pozostawił testamentu, pozostawiając współmałżonka i jedno dziecko ze związku małżeńskiego, ale żadnych innych potomków. Na mocy polskiego prawa spadkowego w przypadku braku testamentu, żyjący małżonek otrzymałby połowę spadku, a jedyne dziecko drugą połowę 1. Jednak na mocy prawa francuskiego, w przypadku dziedziczenia ab intestato żyjący współmałżonek otrzymałby tylko jedną czwartą majątku (i prawo bezpłatnego korzystania z mieszkania małżonków), dziecko otrzymałoby trzy czwarte. Zamiast swojego udziału żyjący współmałżonek mógłby wybrać prawo użytkowania lub dożywotni tytuł do całego majątku 2. A zatem udziały żyjącego małżonka i dziecka zależą od tego, jaki sąd decyduje w sprawie. Problem ten nie powinien być rozwiązywany poprzez harmonizację materialnego prawa spadkowego. Taka harmonizacja wcale nie jest pożądana. Jednakże WE może i powinna zharmonizować przepisy międzynarodowego prawa prywatnego w kwestii tego, jakie prawo ma zastosowanie do danego spadku. Prawo właściwe Prawo przedmiotowo właściwe A zatem jedną z najważniejszych decyzji, jaką wspólnotowi prawodawcy będą musieli podjąć w związku z przyszłym rozporządzeniem w sprawie kwestii związanych z dziedziczeniem, będzie to, jakie prawo zastosować. W zasadzie wspólnotowi prawodawcy mają trzy możliwości, a mianowicie: - prawo kraju, którego obywatelstwo posiadał zmarły, - prawo kraju, który był ostatnim miejscem stałego pobytu zmarłego, - lub połączenie obydwu czynników. Obecna sytuacja Zob. załącznik mapa 1 Prawo przedmiotowo właściwe w kwestiach związanych z dziedziczeniem. Obecnie wyraźna większość państw członkowskich UE w kwestiach związanych z dziedziczeniem stosuje prawo kraju obywatelstwa: 1 Art. 931 polskiego kodeksu cywilnego. 2 Art. 757 francuskiego kodeksu cywilnego. PE v /77 DV\ doc

51 - 13 państw członkowskich stosuje w kwestiach związanych z dziedziczeniem prawo kraju którego obywatelstwo posiadał zmarły, 12 z nich w odniesieniu zarówno do nieruchomości, jak i do majątku ruchomego, a mianowicie Austria, Republika Czeska, Niemcy, Grecja, Węgry, Włochy, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania i Szwecja. - Jedno z tych 13 państw członkowskich stosuje prawo kraju obywatelstwa, ale z wydzieleniem części spadku, to znaczy, stosując prawo situs czyli lex rei sitae w odniesieniu do nieruchomości (to znaczy prawo kraju, w którym znajdują się grunty), jest to Rumunia. - 7 państw członkowskich stosuje prawo kraju, który był ostatnim miejscem stałego pobytu zmarłego (czyli miejsca zamieszkania lub siedziby w kontekście prawa cywilnego, dla ułatwienia nie będę w niniejszym dokumencie dokonywał rozróżnienia), tylko w dwu z nich dotyczy to całego majątku: w Danii i Estonii. - Częściej prawo kraju, który był ostatnim miejscem stałego pobytu zmarłego w odniesieniu do majątku ruchomego jest łączone z wydzieleniem części spadku (stosowaniem lex sitae do nieruchomości). Jest to stosowane w 5 państwach członkowskich: Belgii, Bułgarii, Francji, Litwie i Luksemburgu. - 2 państwa członkowskie stosują połączenie prawa kraju obywatelstwa i stałego pobytu, biorąc za wzór konwencję haską dotyczącą dziedziczenia 1. Generalnie stosuje się prawo kraju obywatelstwa. Jednakże po okresie 5 lat stałego pobytu w innym państwie stosuje się prawo tego państwa 2. Taka jest zasada w Finlandii i w Holandii. - Wreszcie 4 państwa członkowskie stosują system common law międzynarodowego prawa prywatnego (Cypr, Irlandia, Malta oraz Wielka Brytania we wszystkich swoich trzech systemach prawnych: w Anglii i Walii, Szkocji, Północnej Irlandii), który jest także podzielonym systemem: Dziedziczenie nieruchomości jest regulowane przez prawo państwa, w którym nieruchomość się znajduje 3. Dziedziczenie majątku ruchomego jest regulowane przez prawo miejsca zamieszkania lub siedziby. Angielskie pojęcie miejsca zamieszkania lub siedziby jest zbliżone do obywatelstwa. W dużym uproszczeniu można to wyrazić tak: Anglik nie zmienia swojej siedziby; nawet jeśli mieszka za granicą, w głębi serca pozostaje Anglikiem i jego miejscem zamieszkania lub siedziby jest Anglia. - Wreszcie, jedno państwo członkowskie wydaje się zawsze stosować prawo miejsca położenia, zarówno w odniesieniu do nieruchomości, jak i majątku ruchomego, jest to Łotwa. Prawo kraju obywatelstwa czy miejsca stałego pobytu? Jaki przepis należałoby zatem wybrać dla przyszłego rozporządzenia WE? - Jeśli przyjrzymy się obecnej sytuacji, to zgodnie z opinią większości, zwyciężyłoby prawo kraju obywatelstwa. Takie rozwiązanie zostałoby także prawdopodobnie przegłosowane, gdyby zapytano zwykłych ludzi w różnych państwach członkowskich. - Jednakże eksperci w dziedzinie międzynarodowego prawa prywatnego w większości wyraźnie popierają prawo ostatniego miejsca stałego pobytu. Wielu ekspertów nie lubi 1 Konwencja haska z dnia 1 sierpnia 1989 r. o prawie właściwym w przypadku dziedziczenia po zmarłych. 2 Rzeczywisty przepis jest nieco bardziej skomplikowany, ale do tego właśnie się sprowadza. 3 Na Cyprze jest to prawo wskazane przez międzynarodowe prawo prywatne miejsca, w którym znajduje się odnośna nieruchomość. DV\ doc 53/77 PE v02-00

52 kryteriów opartych na obywatelstwie, ponieważ uważają, że kryterium to jest przestarzałe albo, co gorsza, dyskryminujące (moim zdaniem tak nie jest). Pod względem technicznym oba rozwiązania mają swoje zalety: - Łatwiej jest określić obywatelstwo. - Jednakże miejsce stałego pobytu częściej zbiega się z miejscem, gdzie znajdują się dobra wchodzące w skład spadku po zmarłym, i z miejscem zamieszkania spadkobierców. Jest to więc dla prawodawcy wybór polityczny: oba rozwiązania są równie wykonalne. Decyzja należy do prawodawcy. Dlaczego by nie wziąć pod uwagę rozwiązania z konwencji haskiej? Doradzałbym nawet wzięcie pod uwagę trzeciego rozwiązania, rozwiązania zastosowanego w konwencji haskiej dotyczącej dziedziczenia 1, którą stosuje się w Holandii oraz w postaci bardzo zbliżonego rozwiązania w Finlandii. W 2002 r., gdy DNotI wspólnie z profesorami Lagarde i Dörnerem przygotowywał swoje opracowanie, zrezygnowaliśmy z rozwiązania zawartego w konwencji haskiej zasadniczo z dwóch powodów: - Konwencja haska dotycząca dziedziczenia nie okazała się sukcesem. Została ratyfikowana jedynie przez Holandię i podpisana (ale nieratyfikowana) jedynie przez trzy inne państwa (Argentynę, Luksemburg i Szwajcarię). - Wiele powiedziano i napisano o nadmiernie skomplikowanym przepisie dotyczącym prawa właściwego w art. 3 Konwencji, zawierającym wyjątki i odstąpienia od nich. Teraz jednak mamy kilka lat doświadczenia w praktycznym zastosowaniu postanowień konwencji haskiej w Holandii od 1996 r. i bardzo podobnych przepisów w Finlandii od 2002 r. Rozmawiałem zwłaszcza z wieloma holenderskimi kolegami i nie zgłaszali żadnych problemów ze stosowaniem tych przepisów. Art. 3 konwencji haskiej, podany w uproszczonym brzmieniu, przewiduje, że: - Spadek jest regulowany przez prawo państwa, które było miejscem stałego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci, jeżeli zamieszkiwał tam przez okres co najmniej pięciu lat bezpośrednio poprzedzających jego śmierć. - W innym przypadku spadek jest regulowany przez prawo państwa, którego obywatelem był zmarły w chwili swojej śmierci. Proponowałbym, aby na nowo przyjrzeć się tym przepisom i włączyć je do rozwiązań dostępnych dla wspólnotowych prawodawców: - Postanowienia konwencji haskiej dotyczącej dziedziczenia mogłyby stanowić pomost między dwoma różniącymi się rozwiązaniami. 1 Konwencja haska z dnia 1 sierpnia 1989 r. o prawie właściwym w przypadku dziedziczenia po zmarłych. PE v /77 DV\ doc

53 - Postanowienia konwencji haskiej uwzględniają fakt, iż na osiedlenie się w nowym kraju potrzeba czasu. Dostosowanie się do nowego kraju zamieszkania jest procesem stopniowym, który zwykle zajmuje kilka lat. - Wreszcie, okres poprzedzający zamianę prawa kraju obywatelstwa na prawo kraju będącego miejscem stałego pobytu także daje testatorowi czas konieczny na uświadomienie sobie, że będzie podlegać innemu prawu niż dotychczas i umożliwia zareagowanie na tę sytuację i sporządzenie testamentu. Bez wyodrębniania części masy spadkowej Niezależnie od tego, które z rozwiązań prawodawcy wybiorą, bardzo proszę, aby wybrali zasadę jedności spadku i sprzeciwili się wyodrębnianiu części masy spadkowej. Innymi słowy: lex rei sitae nie powinno mieć już dłużej zastosowania do nieruchomości, ale do majątku ruchomego i nieruchomości powinno mieć zastosowanie takie samo prawo. Wyodrębnianie części masy spadkowej było uzasadnione we wcześniejszym okresie, gdy trudno było stwierdzić, jaka jest treść obcego prawa i kiedy nie chciało się, aby nieruchomości, który wówczas były najcenniejszą własnością, były narażone na niepewność związaną z zastosowaniem obcego prawa. Jednakże wyodrębnianie części masy spadkowej poprzez stosowanie prawa spadkowego dwóch, a nawet więcej państw do spadku po tej samej osobie, stwarza mnóstwo praktycznych problemów. Wiele z tych problemów stanowi interesujące przypadki do dyskusji na zajęciach z prawa, ale mogą stać się koszmarem dla zainteresowanych stron. Takie problemy mogą wyniknąć w przypadku: - spłaty wierzycieli z masy spadkowej, - zachowków, - lub po prostu administrowania podzieloną masą spadkową. Weźmy za przykład Angielkę, wdowę, mającą dwoje dzieci. Jest ona właścicielką dwóch domów, jednego w Anglii i jednego we Francji (ale dla uproszczenia nie posiada ponadto nic wartościowego). Dom w Anglii zapisuje w testamencie synowi, dom we Francji córce. Załóżmy, że oba domy są tej samej wartości. A zatem każde z dzieci powinno być zadowolone z tego, co dostaje. Co jednak się stanie, jeżeli syn w Anglii wytoczy swej siostrze przebywającej we Francji sprawę o zachowek? Na mocy prawa francuskiego każde z dzieci ma ustawowe prawo do jednej trzeciej spadku. Domy we Francji i w Anglii są traktowane jako dwa oddzielne spadki, ponieważ do każdego z nich ma zastosowanie prawo państwa, w którym są położone. A zatem syn może wstąpić wobec siostry na drogę sądową o jedną trzecią nieruchomości znajdującej się we Francji. Siostra nie może mu się zrewanżować takim samym postępowaniem, ponieważ na mocy prawa angielskiego nie ma czegoś takiego, jak zachowek. Prawdopodobnie w końcu francuski sędzia zastosuje wyjątek, opierając się na fakcie, iż syn już dostał dom w Anglii. Ale trudno się przy tym upierać. DV\ doc 55/77 PE v02-00

54 W takiej sytuacji wyodrębnienie części masy spadkowej powoduje wiele skomplikowanych problemów, których wolelibyśmy raczej uniknąć. Renvoi tylko wobec państw nieczłonkowskich Między państwami członkowskimi nie będzie renvoi (odesłania do prawa międzynarodowego prywatnego). Jednakże, w nawiązaniu do art. 4 i art. 17 konwencji haskiej dotyczącej dziedziczenia, jeżeli prawo przedmiotowo właściwe jest prawem państwa nieczłonkowskiego i jeżeli przepisy tego państwa o wyborze prawa, w odniesieniu do całości lub części spadku, wskazują na prawo innego państwa nieczłonkowskiego, które zastosowałoby swoje własne prawo, albo na prawo państwa członkowskiego, stosuje się prawo państwa członkowskiego. Wybór prawa (professio juris) Obecna sytuacja Zob. załącznik mapa 2 Wybór prawa. Obecnie wybór prawa w kwestiach związanych z dziedziczeniem jest dozwolony jedynie w 7 państwach członkowskich UE, głównie w tych, w których stosunkowo niedawno nastąpiła kodyfikacja prawa międzynarodowego prywatnego, a są to: - Belgia (nowa kodyfikacja prawa międzynarodowego prywatnego w 2004 r., wybór prawa nie dotyczy zastrzeżonych części masy spadkowej), - Estonia (2002 r., tylko w odniesieniu do majątku ruchomego), - Finlandia (2002 r.), - Niemcy (1986 r., chociaż jest ona ograniczona do wyboru lex rei sitae w odniesieniu do nieruchomości zlokalizowanych w Niemczech), - Włochy (1995 r., wybór prawa wymaga, aby miejscem stałego pobytu testatora w chwili jego śmierci było państwo, którego prawo wybrał; wybór prawa nie wpływa także na zachowek dla tych spadkobierców, których miejscem stałego pobytu są Włochy), - Holandia (1996 r.) - i Rumunia (1992 r., tylko w odniesieniu do ruchomości). Przyszłe rozporządzenie WE Niezależnie od rozwiązania wybranego przez wspólnotowego prawodawcę, testator powinien mieć możliwość wyboru prawa właściwego (professio juris) w testamencie (w innym rozporządzeniu mortis causa). - Pod względem politycznym łatwiej będzie uzgodnić wspólną normę kolizyjną (albo zasadę obywatelstwa, albo zasadę ostatniego miejsca stałego pobytu), jeśli testatorzy w państwach członkowskich, które musiałyby zrezygnować z obecnej normy kolizyjnej będą mieli możliwość skorzystania z wcześniejszych wyników dzięki wyborowi prawa. - Pod względem technicznym nowocześniejsze rozwiązania w dziedzinie norm kolizyjnych także obejmują professio juris w kwestiach związanych z dziedziczeniem. PE v /77 DV\ doc

55 - Jeśli chodzi o meritum, to testator, który mieszka w państwie członkowskim, którego nie jest obywatelem powinien mieć wybór, czy stosować prawo kraju, którego jest obywatelem, czy prawo kraju będącego jego miejscem stałego pobytu. Powinny istnieć tylko dwa dozwolone kryteria w przypadku wyboru prawa, albo w czasie dokonywania wyboru, albo w czasie śmierci testatora 1 : - obywatelstwo, - miejsce stałego pobytu. Nie powinny być dozwolone inne kryteria: w szczególności nie powinien być dozwolony wybór prawa situs (miejsca) w przypadku nieruchomości. W innym wypadku może być ponownie wprowadzone wyodrębnienie części masy spadkowej. Domniemany wybór prawa będzie musiał zostać określony w przypadku testamentów, które są obecnie ważne na mocy obowiązującego prawa, ale do których zgodnie z nowym rozporządzeniem będzie miało zastosowanie inne prawo i które w związku z tym na mocy nowego prawa właściwego będą nieważne. Przykład: Obywatel Niemiec, którego miejscem stałego pobytu są Włochy w swoim testamencie ustanowił pierwotnych i wtórnych spadkobierców. Tego rodzaju zastępstwo beneficjenta (substitutio fideicomissaria) jest dozwolone na mocy prawa niemieckiego 2, ale generalnie prawo włoskie go zabrania 3. Obecnie testament jest zupełnie ważny, ponieważ zarówno z perspektywy niemieckiego, jak i włoskiego międzynarodowego prawa prywatnego, stosuje się prawo kraju obywatelstwa, czyli prawo niemieckie. Jeżeli jednak przyszłe rozporządzenie WE zastosowałoby prawo kraju będącego ostatnim miejscem stałego pobytu, testament byłby rozpatrywany na mocy prawa włoskiego i w związku z tym zostałby uznany za nieważny. Taki wynik byłby nie do przyjęcia. Proponowałbym zatem, aby w takich przypadkach założyć (i dopuścić) domniemany wybór prawa. Wówczas stare prawo, na mocy którego testament został przygotowany nadal miałoby zastosowanie do całego testamentu 4. Żadnych klauzul porządku publicznego wymierzonych w inne państwa członkowskie Wybór prawa i przedmiot nie powinny podlegać klauzuli porządku publicznego (ordre public). Klauzula porządku publicznego powinna mieć zastosowanie tylko w odniesieniu do prawa państw trzecich, nie w odniesieniu do innych państw członkowskich. Problemy wynikające z różnic w prawie krajowym Zachowki 1 To ostatnie jest ważniejsze, ponieważ może być łatwiej ustalić kryteria w chwili śmierci niż wstecznie w czasie dokonania wyboru prawa ss. BGB (niemiecki kodeks cywilny). 3 Art. 692 włoskiego kodeksu cywilnego dopuszcza zastępstwo beneficjenta tylko na rzecz osób będących pod opieką. 4 Innym możliwym rozwiązaniem, aczkolwiek nie tak skutecznym, może być tymczasowy przepis, zgodnie z którym testamenty które były ważne na mocy prawa właściwego w chwili ich podpisania nie staną się nieważne jedynie z powodu zastosowania nowych przepisów. DV\ doc 57/77 PE v02-00

56 Wybór prawa brzmi jak bardzo techniczna kwestia prawna, a nie jak coś, co może zainteresować czy nawet poruszyć przeciętnego człowieka. Niemniej jednak idea Komisji, aby wprowadzić instrumenty legislacyjne w sprawie spadków i testamentów, w szczególności klauzula dotycząca możliwości wyboru prawa znalazła się na pierwszych stronach ważnej irlandzkiej gazety. Nie pamiętam sformułowań, ale duch artykułu był mniej więcej taki mogę odrobinę przesadzać: Irlandczycy, miejcie się na baczności! Komisja planuje odebrać zachowek wdowom i sierotom. W ten sposób wybór prawa dotyka kwestii zachowków. Zachowek jest prawdopodobnie najważniejszą przesłanką bezwzględną w prawie spadkowym. Przepisy dotyczące zachowku obowiązujące w poszczególnych państwach członkowskich różnią się znacznie pod względem charakteru prawnego zachowku, osób uprawnionych do zachowku i wielkości zachowku. Co do charakteru prawnego można rozróżnić cztery różne podejścia: - Zachowek może stanowić ustawową część masy spadkowej, czyniąc uprzywilejowanych krewnych lub współmałżonka spadkobiercami z mocy prawa, nawet jeśli w testamencie nie zapisano im żadnej części spadku i nawet jeśli uprzywilejowana osoba nie domaga się swojej części. Takie prawo obowiązuje w Bułgarii, Republice Czeskiej (art. 479 KC), Grecji (art KC), na Litwie (art KC), Słowacji (art. 479 KC), - Drugie rozwiązanie to także ustawowa część, ale uprzywilejowany spadkobierca musi o nią wystąpić w określonym czasie; inaczej ważny jest zapis testamentowy nieprzewidujący zachowku. Takie jest prawo w Belgii (art. 920 ss. KC), na Cyprze (rozdział 42 testamenty i prawo spadkowe), Estonii ( 104 ss. ustawy o spadkach), Francji (art. 920 ss. KC), we Włoszech (art. 457 KC), na Łotwie (art. 693 KC), w Luksemburgu (art. 920 ss. KC), Portugalii (art ss. KC), Rumunii (art. 841 ss. KC), Słowenii (art. 40 ustawy o spadkach), Hiszpanii (art. 806 ss. KC) i Szwecji (rozdz. 7 3 ustawy o spadkach). Okres, w którym można wystąpić o ustawowy zachowek może wynosić zaledwie sześć miesięcy (w Szwecji) albo nawet 30 lat od śmierci testatora (we Francji). - Trzecim rozwiązaniem jest zwykłe roszczenie pieniężne, obliczone na podstawie wartości spadku, które jednak nie czyni uprzywilejowanych osób współspadkobiercami. Nie są one współwłaścicielami spadku i nie mogą decydować o podziale masy spadkowej. Mogą tylko wystąpić o określoną sumę pieniędzy. Takie prawo ma Austria ( 762 ss. ABGB), Dania (art. 25 ustawy o spadkach), Finlandia (rozdz. 7 ustawy o spadkach), Niemcy ( 2303 ss. BGB), Węgry (art. 666 ss. KC), Irlandia (dla współmałżonka: art. 111 ustawy o spadkach 1965), Malta (art. 615 KC), Holandia (art. 4:63 ss. BW), Polska (art. 991 ss. KC) i Szkocja. - Czwarte rozwiązanie to także roszczenie pieniężne, nie obliczane jednak na podstawie wartości masy spadkowej, ale ograniczone do rozsądnego zabezpieczenia finansowego osób pozostających na utrzymaniu. Takie rozwiązanie wybrano w trzech systemach w dwóch państwach członkowskich opartych na systemie common law, a mianowicie w Anglii, Irlandii i Irlandii Północnej. Zob. załącznik mapa 3 Wielkość zachowku. Co ważniejsze wielkość zachowku jest bardzo zróżnicowana. Przyjrzyjmy się maksymalnej możliwej wielkości zachowku: PE v /77 DV\ doc

57 W niektórych państwach członkowskich zachowek może wynieść nawet 100% spadku: w Republice Czeskiej (art. 479 KC) i na Słowacji (art. 479 KC), jeżeli zmarły pozostawił jedynie nieletnie dzieci (ale żadnych dorosłych dzieci ani żyjącego współmałżonka), wówczas cały spadek ustawowo przypada dzieciom. W Bułgarii zachowek może stanowić nawet 5/6 masy spadkowej (jeśli zmarły pozostawił żyjącego współmałżonka i co najmniej 3 dzieci, art. 29 ustawy o spadkach). W niektórych innych krajach zachowek może stanowić do ¾ masy spadkowej, a mianowicie w Belgii (art. 916 KC, co najmniej 3 dzieci), na Cyprze (rozdział 41 ss. testamenty i prawo spadkowe), Francji (art. 913 KC), Luksemburgu (art. 913 ss. KC), na Malcie (art. 615, 631 ss. KC) i w Rumunii. Zachowek może stanowić do 2/3 masy spadkowej w Polsce (art. 991 KC), Portugalii (art ss. KC) i Hiszpanii (art. 806 ss. KC). W 14 systemach prawnych testator może dysponować przynajmniej połową majątku; zachowek może stanowić tylko do ½ masy spadkowej, tak jest w Austrii ( 765 ABGB), Estonii (art. 104 ss. ustawy o spadkach), Finlandii (rozdział 7 1 ustawy o spadkach), Niemczech ( 2303 BGB), Grecji (art. 765 KC), na Węgrzech, w Irlandii (rozdział 109 ss. ustawy o spadkach), we Włoszech (art. 540 KC), na Łotwie (art. 425 ss. KC), Litwie (art ss. KC), w Holandii (art. 4:63 ss. BW), w Szkocji (tylko w przypadku majątku ruchomego), Słowenii (art. 25 ustawy o spadkach) i w Szwecji (rozdz. 7 1 ustawy o spadkach). Zachowek jest ograniczony do maksymalnie ¼ masy spadkowej w Danii (art. 10 ustawy o spadkach). Wreszcie w tradycyjnym systemie common law nie ma ustalonego zachowku. Jednakże sąd może przyznać zabezpieczenie finansowe z masy spadkowej rodzinie lub innym osobom, które były na utrzymaniu zmarłego, jeżeli zmarły nie dokonał rozsądnego zabezpieczenia finansowego na ich rzecz: Takie jest prawo w Anglii i Walii 1 oraz w Irlandii Północnej 2. Problem i możliwe rozwiązania A zatem testator żyjący na terenie jurysdykcji, w której przewidziany jest duży zachowek, może wybrać inną jurysdykcję, w której zachowku nie ma lub jest on znacznie niższy. Jako przykład rozważmy różnice między zachowkiem w Republice Irlandii i Irlandii Północnej: Zgodnie z prawem irlandzkim żyjący współmałżonek ma prawo do 1/3 spadku, jeśli zmarły pozostawił dzieci, w innym przypadku do 1/2 spadku (co w przypadku dziedziczenia bez testamentu oznacza dla żyjącego współmałżonka zachowek w wysokości połowy masy spadkowej) 3. W Irlandii Północnej żyjący współmałżonek nie otrzymuje zachowku. Jednakże sąd może, po upewnieniu się, że dyspozycje wydane przez zmarłego w testamencie lub prawo dotyczące 1 Ustawa o spadkach (zaopatrzenie rodziny i osób pozostających na utrzymaniu) 1975; Internet: 2 Rozporządzenie w sprawie spadków (zaopatrzenie rodziny i osób pozostających na utrzymaniu) (Irlandia Północna) 1979; Internet: 3 Art. 111 irlandzkiej ustawy o spadkach; Internet: DV\ doc 59/77 PE v02-00

58 dziedziczenia bez testamentu, albo połączenie testamentu i przepisów tego prawa, nie dają wnioskodawcy rozsądnego zabezpieczenia finansowego, wydać nakaz w sprawie takiego zabezpieczenia finansowego, jakiego otrzymanie przez męża lub żonę byłoby rozsądne wziąwszy pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, niezależnie od tego, czy takie zabezpieczenie jest konieczne dla jego lub jej utrzymania 1. Takie rozsądne zabezpieczenie finansowe może także wynieść jedną trzecią spadku (a nawet więcej), ale generalnie byłoby to znacznie mniej niż to, do czego żyjący współmałżonek byłby uprawniony zgodnie z prawem irlandzkim. A zatem irlandzki testator, który chce wydziedziczyć żonę, może zdecydować się na zmianę stałego miejsca pobytu i na pewien czas przenieść się do Irlandii Północnej. Tam może wybrać prawo Irlandii Północnej i sporządzić testament, wydziedziczając żonę 2. Jeżeli przyjrzeć się tabeli dotyczącej maksymalnej wysokości zachowku, to najbardziej prawdopodobnym miejscem docelowym dla kogoś, kto chce uniknąć krajowych przepisów dotyczących zachowku, byłyby Dania, Anglia i Irlandia Północna. Ale w zależności od sytuacji wybór innego prawa spadkowego może także zmniejszyć wielkość zachowku. Czy te różnice stanowią prawdziwy problem? - Jak widzieliśmy, w większości systemów zachowek może wynieść połowę spadku. Stąd też poziom ochrony może w indywidualnych przypadkach być różny. Jednak żaden system nie pozostawia bliskich krewnych i współmałżonka bez żadnego spadku. Nawet Anglia i Irlandia wymagają rozsądnego zabezpieczenia finansowego dla żony i zstępnych. A zatem w większości przypadków praktyczne różnice występujące między różnymi systemami prawnymi nie będą aż tak duże, aby uważać rezultaty jednego z systemów za nie do przyjęcia. - Podobnie wybór prawa kraju obywatelstwa przez testatora nie powinien być uważany za problem. W takim przypadku testator wybrałby po prostu system, który stanowi prawo w większości państw członkowskich UE. - Problematyczne mogą być zatem jedynie przypadki, w których testator wybrał prawo miejsca swego stałego pobytu, a następnie przeprowadził się do innego kraju (a mianowicie powrócił do kraju ojczystego). Skrajny przykład może być taki: Obywatel czeski studiuje w Londynie. Jest jeszcze stanu wolnego. Niemniej jednak dokonuje wyboru prawa i wybiera angielskie prawo spadkowe, ponieważ chce sobie zapewnić swobodę dokonywania zapisów w testamencie. Później wraca do Republiki Czeskiej, żeni się i ma dzieci. Po pewnym czasie kłóci się z żoną i dziećmi. W związku z tym, opierając się na klauzuli dotyczącej wcześniejszego wyboru prawa, wydziedzicza żonę i dzieci. Zgodnie z prawem czeskim, jeżeli dzieci są jeszcze nieletnie, żona i dzieci z mocy ustawy dziedziczą cały spadek. 1 Rozdziały 3 ust. 1, 4 ust. 2 i 2 ust. 2 rozporządzenia w sprawie spadków (zaopatrzenie rodziny i osób pozostających na utrzymaniu) (Irlandia Północna) 1979; Internet: 2 Ten model nie jest równie skuteczny, aby wydziedziczyć dzieci, ponieważ Irlandia i Irlandia Północna mają podobne przepisy ustawowe dotyczące rozsądnego zabezpieczenia finansowego dzieci. PE v /77 DV\ doc

59 Jednakże na mocy angielskiego prawa spadkowego sąd przyznałby jedynie rozsądne zabezpieczenie finansowe. W zależności od wielkości spadku i od swoich potrzeb żona i dzieci z pewnością uzyskaliby pewne płatności, ale prawdopodobnie nie cały spadek. Co wspólnotowy prawodawca może i powinien zrobić w takich skrajnych przypadkach? - Pierwsze rozwiązanie przyjęto w prawie włoskim 1 : Zgodnie z prawem włoskim wybór prawa jako prawa kraju będącego miejscem pobytu testatora jest ważny tylko wówczas, jeżeli w chwili śmierci testatora dany kraj był nadal miejscem jego stałego pobytu. Taki przepis pozostawia jednak do czasu śmierci wątpliwość, czy wybór prawa jest ważny. - Drugie rozwiązanie przyjęli ustawodawcy belgijscy (i częściowo także włoscy) 2 : Wyklucza ono przepisy dotyczące zachowku z wyboru prawa. Taki przepis prowadziłby jednak do zastosowania do spadku dwóch różnych praw w kwestii spraw związanych z dziedziczeniem. - Trzecim rozwiązaniem mógłby być wymóg pewnego okresu oczekiwania zanim będzie można dokonać wyboru prawa. W ten sposób wybór prawa miejsca stałego pobytu byłby ważny tylko wówczas, gdyby testator mieszkał tam przez kila lat, może to być trzy lub pięć lat. Takie rozwiązanie zapewnia większą pewność prawną niż poprzednie, ponieważ późniejsze wydarzenia nie mogą spowodować nieważności wyboru. - Na koniec prawodawca może zostawić sądom unieważnienie takich ekstremalnych przypadków jak w naszym przykładzie, na zasadzie fraus legis (in fraudem legis). Takie rozwiązanie ja osobiście popieram. Moim zdaniem sama goła klauzula wyboru prawa bez zapisów testamentowych dzielących spadek jest tego rodzaju działaniem in fraudem legis. Testamenty i inne rozporządzenia mortis causa Zdolność testowania Specjalny przepis powinien mieć zastosowanie do zdolności testowania, chodzi o kwestię jaki minimalny wiek i jakie minimalne zdolności umysłowe są wymagane, aby dana osoba mogła sporządzić testament. Najwłaściwszą rzeczą wydaje się zastosowanie prawa kraju obywatelstwa testatora w chwili sporządzenia testamentu (lub innego rozporządzenia mortis causa). Ważność ze względu na formę We wszystkich systemach prawnych testament wymaga określonej formy. Wymogi formalne mają służyć uniknięciu fałszerstwa, a także uniknięciu sporów o prawdziwość testamentu. Jednakże w różnych systemach prawnych wymogi formalne nie są takie same. Testament, który jest całkowicie ważny w jednym państwie, w innym państwie może zostać uznany za sporządzony w niewłaściwej formie. 1 Art. 46 włoskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym. 2 Art. 79 belgijskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym. To samo, na mocy art. 46 włoskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, dotyczy zachowku dla spadkobierców, których stałym miejscem pobytu w chwili śmierci zmarłego były Włochy. DV\ doc 61/77 PE v02-00

60 Zob. załącznik mapa 4 Ważność ze względu na formę testamentów sporządzonych w formie lokalnej. Prawdopodobnie wszyscy państwo zgodzą się z następującym stwierdzeniem: Rozporządzenie testamentowe jest ważne pod względem formy, jeżeli jego forma jest zgodna z prawem wewnętrznym miejsca, w którym testator je sporządził. Jest to przepis z art. 1 lit. a) konwencji haskiej dotyczącej formy rozporządzeń testamentowych 1. - Jednak tylko 16 państw członkowskich UE ratyfikowało konwencję haską dotyczącą formy rozporządzeń testamentowych, a mianowicie Austria, Belgia, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Luksemburg, Holandia, Polska, Słowenia, Hiszpania, Szwecja i Wielka Brytania; - dziewięć innych państw członkowskich ma w swoim krajowym prawie prywatnym międzynarodowym mniej więcej identyczny przepis uznający ważność testamentu, który jest zgodny z wymogami pod względem formy obowiązującymi w państwie, w którym testator go sporządził. Są to Bułgaria (art. 90 ustawy międzynarodowe prawo prywatne), Republika Czeska (art. 18 ustawy międzynarodowe prawo prywatne), Węgry (art. 36 ustawy międzynarodowe prawo prywatne), Włochy (art. 48 ustawy międzynarodowe prawo prywatne), Litwa (art ustawy międzynarodowe prawo prywatne), Malta (art. 682 KC), Portugalia (art. 66 KC), Rumunia (art. 68 ust. 3 ustawy międzynarodowe prawo prywatne), Słowacja (art. 18 ustawy międzynarodowe prawo prywatne). - Są jednak dwa państwa członkowskie, w przypadku których niejasne jest, czy wystarczy zgodność pod względem formy z wymogami państwa, w którym testament został sporządzony. Są to Cypr i Łotwa (art. 16 i art. 21 odpowiednich ustaw międzynarodowe prawo prywatne). Weźmy przykład Cypru czy Łotwy: Oba państwa nie są stroną konwencji haskiej dotyczącej formy rozporządzeń testamentowych. Obydwa nie mają jednoznacznego przepisu uznającego ważność pod względem formy testamentu zgodnego pod względem formy z przepisami miejsca, w którym testator go sporządził. W takiej sytuacji nawet testament spisany notarialnie może nie wystarczyć, jeżeli nie podpisało go dwóch świadków. A prawo krajowe dotyczące uwierzytelniania np. w Niemczech, Polsce czy Hiszpanii nie wymaga udziału świadków. Podobnie testament holograficzny nie wystarczyłby na Cyprze, nawet jeśli został sporządzony zgodnie z prawem w miejscu, w którym testator go sporządził. W tej sytuacji przyszłe rozporządzenie musi zawierać odniesienie do lub przepis wzorowany na art. 1 konwencji haskiej dotyczącej formy rozporządzeń testamentowych. - Ten sam przepis powinien dotyczyć ważności pod względem formy testamentów wspólnych i umów spadkowych 2. - Ten sam przepis powinien także dotyczyć ważności pod względem formy odwołania testamentu lub umowy spadkowej 1. 1 Konwencja haska dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozporządzeń testamentowych z dnia 5 października 1961 r. 2 Testamenty wspólne zob. też art. 4 konwencji haskiej dotyczącej formy rozporządzeń testamentowych. PE v /77 DV\ doc

61 Ważność materialna Ważność materialna rozporządzenia testamentowego lub odwołania rozporządzenia testamentowego jest zazwyczaj regulowana przez prawo, które byłoby właściwe, gdyby testator zmarł w chwili sporządzenia testamentu (to jest spodziewane prawo spadkowe). To powinno także mieć zastosowanie na mocy przyszłego rozporządzenia. Umowa spadkowa i testament wspólny Umowa spadkowa Zob. załącznik mapa 5 Umowy spadkowe. Umowy spadkowe i testamenty wspólne będą powodować szczególne problemy. Umowy spadkowe regulujące spadek co najmniej jednej ze stron umowy są dozwolone przez prawo spadkowe tylko niektórych krajów: - Umowa spadkowa jest dozwolona w Austrii ( 1253 ABGB tylko między małżonkami, ograniczona do ¾ spadku), Estonii ( 102 ss. ustawy o spadkach), Niemczech ( 2278), na Łotwie (art. 604 ss. KC), w Hiszpanii w niektórych przepisach regionalnych (Aragonia, Kraj Basków, Katalonia, Galicja, Nawarra, Ibiza i Formentera na Balearach). - Inne systemy nie zawierają przepisów w sprawie umów spadkowych, chociaż pozwalają na wiążący testament wspólny, tak jest w Danii i na Litwie (art ss. KC). - Węgry zezwalają na umowę spadkową tylko w zamian za zobowiązania alimentacyjne (art. 655 KC). - W innych państwach umowa spadkowa jest zabroniona, ale w Grecji (art. 368, 2032 KC) i w Holandii (art. 4:42, 4:44 BW) możliwe jest wiążące donatio mortis causa. - W państwach systemu common law nie przewiduje się umowy spadkowej jako rozporządzenia mortis causa, ale dopuszczona jest obowiązkowa umowa w celu sporządzenia lub niesporządzenia testamentu. Dotyczy to Anglii i Walii, Irlandii, Północnej Irlandii i Szkocji, prawdopodobnie także Cypru. - Jednak w 15 państwach członkowskich umowy spadkowe są zabronione (chociaż niektóre państwa dopuszczają wyjątki w intercyzach). Tak jest w Belgii (art KC), Bułgarii, Republice Czeskiej (art. 476 KC), Finlandii (art. 10:5 ustawy o spadkach), Francji (art. 722 KC), we Włoszech (art. 598, 635 KC), Luksemburgu (art KC), na Malcie (art. 568 KC), w Polsce (art KC), Portugalii (art. 1755, 2028 KC), Rumunii (art. 965 KC), Słowacji (art. 476 KC), Słowenii (art. 103 ustawy o spadkach), Hiszpanii (art KC), Szwecji (rozdz ustawy o spadkach). Przykład: Niemieckie małżeństwo zawiera umowę spadkową regulującą spadek obojga małżonków. Jest to bardzo popularne w Niemczech. Są oni także właścicielami domku letniego we Włoszech. - Niemieckie i włoskie prawo prywatne międzynarodowe stosują do spadków prawo obywatelstwa, stąd też prawo niemieckie, które pozwala na umowy spadkowe. 1 Zob. też art. 2 konwencji haskiej dotyczącej formy rozporządzeń testamentowych. DV\ doc 63/77 PE v02-00

62 - Prawo włoskie zakazuje umów spadkowych. Niektóre decyzje sądów i niektórzy autorzy piszący o włoskiej praktyce sądowej uważają ten zakaz za część włoskiego porządku publicznego (ordre public). Jeśli jest to część porządku publicznego, włoski sąd lub włoski rejestr katastralny musiałyby uznać umowę spadkową za nieważną, nawet jeśli prawem właściwym jest niemieckie prawo spadkowe. Przyszłe rozporządzenie powinno uregulować takie sytuacje. Można wykorzystać art konwencji haskiej dotyczącej dziedziczenia, być może z małymi zmianami: - Zgodnie z art. 10 jeżeli umowa dotyczy spadku po więcej niż jednej osobie, umowa jest ważna pod względem materialnym tylko wówczas, jeżeli jest ważna na mocy wszystkich przepisów prawnych, które regulowałyby dziedziczenie spadku po wszystkich tych osobach, gdyby każda z tych osób zmarła w dniu zawarcia umowy. - Moim zdaniem wystarczyłaby ocena rozporządzeń każdej ze stron umowy spadkowej pod kątem prawa spadkowego właściwego dla spadku po niej. Prawo to mogłoby także regulować konsekwencje, jeśli rozporządzenia drugiej strony są nieważne. - W szczególności ważne dla tego rodzaju kwestii związanych z umowami w sprawie dziedziczenia byłoby dopuszczenie wyboru prawa (professio juris) 1 i zakaz wykorzystywania klauzuli porządku publicznego (ordre public) 2 przeciwko prawu innego państwa członkowskiego. Testament wspólny Podobna sytuacja dotyczy testamentów wspólnych. - Niektóre państwa członkowskie dopuszczają wiążące testamenty wspólne. Są to Dania, Estonia ( 87 ss. ustawy o spadkach), Niemcy ( 2270 BGB), Litwa (art ss. KC) i Hiszpania w niektórych przepisach regionalnych (Aragonia, Kraj Basków, Galicja, Nawarra). - Inne państwa członkowskie dopuszczają testament wspólny, który jednak można swobodnie odwołać i nie jest on wiążący. Są to: Austria ( 1248 ABGB), Anglia i Walia, Finlandia, Irlandia, Północna Irlandia, Łotwa (art. 604 ss. KC), Malta (art. 592 KC), Szkocja, Słowenia i Szwecja (rozdz ustawy o spadkach). - W pozostałych państwach członkowskich testamenty wspólne są zabronione i nieważne. Są to Belgia (art. 968 KC), Bułgaria, Republika Czeska (art. 476 KC), Francja (art. 968 KC), Grecja (art KC), Węgry (art. 73 KC), Włochy (art. 598 KC), Luksemburg (art. 968 KC); Holandia (art. 4:42 BW); Polska; Portugalia (art KC), Rumunia (art. 857 KC), Słowacja (art. 476 KC) i Hiszpania (w ogólnym prawie hiszpańskim, art. 669, 733 KC, testamenty wspólne są także zabronione w Katalonii i na Balearach). Ponieważ rozporządzenie będzie obejmować nie tylko testament, ale także testamenty wspólne i umowy spadkowe, ogólne wyrażenie rozporządzenie mortis causa wydaje się bardziej odpowiednie niż szczegółowe określenie testament lub ostatnia wola. 1 Zob. ust Zob. ust PE v /77 DV\ doc

63 Zakres zastosowania Prawo spadkowe Prawo spadkowe obejmuje szereg zagadnień prawnych. Wymienię tylko niektóre: - Kim są spadkobiercy w przypadku dziedziczenia ab intestato (tzn. przy braku testamentu)? - Jaką formę ma mieć testament? Jakie zapisy testator może umieścić w swoim testamencie? - Jaki jest zachowek dla dzieci, współmałżonka i innych bliskich krewnych? - W jaki sposób zarządzana jest masa spadkowa oraz przekazywana spadkobiercom i zapisobiorcom? - W jaki sposób spłacane są długi zmarłego? Jak jest odpowiedzialność spadkobierców? Zarządzanie masą spadkową w systemie common law Rząd brytyjski 1 chce jednak ograniczyć zakres przyszłego instrumentu do kwestii tego, kto co dostaje w wyniku czyjegoś zgonu. Rozporządzenie nie powinno jednak obejmować zarządzania masą spadkową. W większości systemów na kontynencie europejskim spadkobiercy stają się właścicielami spadku albo bezpośrednio z chwilą śmierci zmarłego, albo po objęciu spadku. Jednak zgodnie z prawem angielskim z chwilą śmierci zmarłego właścicielem majątku zmarłego staje się mianowany przez sąd osobisty przedstawiciel i on zarządza masą spadkową. Osobisty przedstawiciel jest nazywany wykonawcą, jeśli został wskazany przez zmarłego, lub administratorem, jeśli został określony przez sąd. Osobisty przedstawiciel gromadzi aktywa, spłaca długi i rozdziela resztę masy spadkowej między zapisobiorców. Na Cyprze, w Irlandii, Irlandii Północnej i Szkocji osobisty przedstawiciel musi także administrować masą spadkową (ale nie na Malcie, gdzie w zasadniczym prawie spadkowym zastosowano podejście prawa cywilnego). Komisarze sądowi w Austrii, Republice Czeskiej i na Słowacji Podobnie w Austrii, Republice Czeskiej i na Słowacji mianowany przez sąd komisarz sądowy (Gerichtskommissär), generalnie notariusz prawa cywilnego, wymienia części składowe majątku w spisie, określa beneficjentów i przygotowuje ostateczną decyzję sądu w sprawie podziału majątku między beneficjentów. System węgierski jest podobny, ale tutaj notariusz prawa cywilnego nie działa jako komisarz sądowy, aczkolwiek ma również kompetencje do podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie podziału. Rozwiązania dotyczące przyszłego rozporządzenia WE Dlatego też rząd brytyjski zaproponował wyłączenie administrowania majątkiem z zakresu przyszłego rozporządzenia lub z właściwego prawa spadkowego. 1 Rząd brytyjski jest także przeciwny propozycji, aby prawo spadkowe regulowało kwestię, czy prezenty dane przez zmarłego w czasie jego życia mają być wliczone do obliczania zachowku. W ten sposób chce zapewnić, aby ważne prezenty i inne rozporządzenia dokonane za życia przez zmarłego nie zostały zaprzepaszczone przez działanie obcego prawa spadkowego. DV\ doc 65/77 PE v02-00

64 Sprawiłoby to jednak problemy większości państw członkowskich, w których przekazywanie tego spadku i administrowanie nim stanowi część prawa spadkowego materialnego. Problemy mogą pojawić się w szczególności w odniesieniu do sposobu obsługi zadłużenia obciążającego spadek, jeżeli nie zapewni się, że to samo prawo będzie odnosić się tak do administrowania, jak do innych zagadnień prawa spadkowego. Dlatego też zdecydowanie doradzam włączenie również administracji w zakres rozporządzenia. W rezultacie uprawnienia administracyjne osobistego przedstawiciela dotyczące spadku podlegającego prawu angielskiemu lub austriackiemu zarządowi komisarza sądowego zostałyby rozciągnięte na wszystkie państwa członkowskie. Trzecią możliwością i ewentualnym rozwiązaniem pośrednim mogłoby być zastosowanie specjalnej procedury administracyjnej, jakiej wymagają wyżej wymienione państwa członkowskie (wymagającej administrowania przez osobistego przedstawiciela lub komisarza sądowego) wyłącznie w odniesieniu do majątku znajdującego się w takim państwie członkowskim, lecz bez względu na obowiązujące prawo spadkowe. Rozwiązanie takie mogłoby w niektórych przypadkach doprowadzić także do rozczłonkowania procesu administrowania takim majątkiem, ale też ograniczałoby takie rozczłonkowanie inaczej niż całościowe wyłączenie, proponowane przez brytyjski rząd. Własność małżeńska W większości państw członkowskich żyjący współmałżonek otrzymuje część majątku zmarłego lub wspólnej własności małżonków nie w oparciu o prawo spadkowe, lecz o majątkowy ustrój małżeński. Dotyczy to ustawowego majątkowego ustroju małżeńskiego w większości państw członkowskich, z jednym tylko wyjątkiem, który dotyczy systemów opartych na common law. Może więc się zdarzyć tak, że spadek składać się będzie tylko z połowy własności zmarłego. Dlatego też przyszłe rozporządzenie w sprawie kwestii związanych z dziedziczeniem musi zostać zharmonizowane z przyszłym rozporządzeniem w sprawie majątku małżeńskiego, które również znajduje się w planach Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa, lecz którego żaden projekt nie został jeszcze rozpowszechniony 1. Przyszłe rozporządzenie w sprawie własności małżeńskiej obejmie również prawo właściwe (tj. prawo międzynarodowe prywatne), jak również jurysdykcję, uznawanie i wykonywanie decyzji oraz wykonywanie postanowień autentycznych instrumentów pochodzących z innych państw członkowskich. Prawo majątkowe Nowe rozporządzenie będzie musiało określić granicę pomiędzy prawem spadkowym a prawem majątkowym. Jest to szczególnie trudna kwestia, zważywszy na fakt, że zgodnie z art. 295 traktatu WE Wspólnota nie może mieć wpływu na obowiązujące w państwach członkowskich 1 Zob. Analiza prawa porównawczego dotyczącego przepisów regulujących zbieg właściwości i konfliktów ustawodawstw dotyczących majątkowego ustroju małżeńskiego i sposobów zastosowania kwestii własnościowych w przypadku separacji par pozostających w związkach partnerskich w państwach członkowskich; Internet: PE v /77 DV\ doc

65 zasady dotyczące systemu własnościowego majątku. Chciałbym przytoczyć dwa przykłady zagadnień, których dotyczy przedmiotowa kwestia: - Niektóre krajowe przepisy prawne pozwalają na zawarcie pomiędzy współwłaścicielami porozumienia, na mocy którego w przypadku śmierci jednego współwłaściciela, część należąca do zmarłego automatycznie przypada pozostałemu współwłaścicielowi (pozostałym współwłaścicielom). Jest to zagadnienie z zakresu prawa majątkowego. Przyszłe rozporządzenie w sprawie spadków nie powinno mieć na nie wpływu. - Podobne pytanie powstaje w związku z odmiennymi skutkami prawnymi spadku lub zapisu. W niektórych państwach członkowskich zapis stwarza tylko zobowiązanie wobec spadkobiercy. W innych państwach członkowskich zapisobiorca z chwilą śmierci testatora staje się właścicielem zapisanego mu przedmiotu. Tak więc jeżeli włoski testator zapisuje komuś nieruchomość w Niemczech, to wówczas które prawo powinno obowiązywać? Prawo włoskie, zgodnie z którym własność automatycznie przypada zapisobiorcy, czy też prawo niemieckie, zgodnie z którym wymagany jest odrębny dokument regulujący przekazanie majątku przez spadkobiercę na rzecz zapisobiorcy? Uwzględniając niemieckie orzecznictwo, uważam 1, że prawo spadkowe nie może być ważniejsze od obowiązującego prawa majątkowego. Automatyczne przekazanie własności z chwilą śmierci powinno dotyczyć tylko takich przypadków, w których obowiązujące prawo własności na to pozwala. Moim zdaniem, zagadnienia te należy rozwiązać poprzez wyraźne wyłączenie prawa majątkowego z zakresu przyszłego rozporządzenia w sprawie spadków. Powiernictwa W krajach systemu common law dość powszechne jest ustanawianie powiernictwa w celu uregulowania kwestii przekazywania majątku następnemu pokoleniu. Pojawia się więc pytanie, czy przyszłe rozporządzenie w sprawie kwestii związanych z dziedziczeniem ma również obejmować reguły dotyczące funduszów powierniczych ustanawianych na mocy testamentu. Stanowczo sprzeciwiałbym się włączaniu takich reguł. O ile mogłem zauważyć również w debatach włączenie tych reguł nigdy nie znajduje poparcia u żadnej z liczących się partii. - Nie będzie możliwe uregulowanie wyłącznie funduszów powierniczych ustanawianych na mocy testamentu bez uregulowania kwestii powiernictw ustanawianych za życia ich założyciela, ponieważ obydwie te formy są często ze sobą powiązane w związku z tworzeniem takich ustanawianych za życia powiernictw, do których dodatkowe środki zapisywane są w testamencie. - Uznanie powiernictw w krajach, w których obowiązuje prawo cywilne może prowadzić do powstania tak wielu trudnych zagadnień prawnych, że nawet jeśli uda nam się w ogóle 1 BayObLG (Bayerisches Oberstes Landesgericht bawarski sąd najwyższy w obszarze prawa cywilnego), decyzja z dn , BayObLGZ 1961, 1, 19 = IPRspr 1960/61, No 143; decyzja z dn Z BR 163/94, BayObLGZ 1995, 366 = DNotI-Report 1996, 125 = FamRZ 1996, 694 = MittRhNotK 1996, 366 = Rpfleger 1996, 199; OLG Hamm, NJW 1954, 133. Podobnie BGH (Bundesgerichtshof - niemiecki sąd najwyższy w obszarze prawa cywilnego) również odmówił stworzenia ustawowej dzierżawy wieczystej lub dożywotnich odsetek dla żyjącego współmałżonka z mocy prawa, ponieważ byłoby to sprzeczne także z zasadami prawa własności; dlatego też dzierżawa wieczysta będzie musiała zostać ustanowiona przez spadkobierców odrębnie dla każdego majątku: BGH, orzeczenie z dn IV ZR 95/93, DNotZ 1995, 704 = FamRZ 1994, 1585 = IPRax 1996, 39 = MittBayNot 1995, 224 = NJW 1995, 58 = Rpfleger 1995, 213 = ZEV 1995, 298. DV\ doc 67/77 PE v02-00

66 uzgodnić jakiekolwiek rozwiązanie, to w ciągu kilku najbliższych lat nie stworzymy żadnego instrumentu dotyczącego spadków. Jurysdykcja, uznawanie i wykonywanie Jako mieszany akt prawny przyszłe rozporządzenie w sprawie kwestii związanych z dziedziczeniem zawierać będzie nie tylko przepisy dotyczące międzynarodowego prawa prywatnego, ale również dotyczące jurysdykcji, uznawania i wykonywania. Wiele z tych przepisów może być formułowanych w oparciu o odpowiednie przepisy rozporządzeń Bruksela I i Bruksela II bis. Jurysdykcja Jurysdykcja w ujęciu ogólnym Istnieje ogólna zgoda co do tego, że jurysdykcja lub właściwość ogólna należeć będzie do tego państwa członkowskiego, które było ostatnim miejscem stałego pobytu zmarłego. Przepis dotyczący pozostałej właściwości obejmować będzie te przypadki, w których żadne z państw członkowskich nie było ostatnim miejscem stałego pobytu zmarłego (lub przypadki, w których takiego miejsca stałego pobytu nie da się ustalić). Umowa dotycząca jurysdykcji i przekazywanie jurysdykcji Dla stron danego sporu powinna być dostępna także umowa dotycząca jurysdykcji (wybór miejsca). Oczywiście umowa taka może być wiążąca tylko dla stron umowy przekazującej jurysdykcję, a nie innych stron lub innych spadkobierców. Ta sama reguła powinna dotyczyć spraw niespornych, na przykład stosowania świadectwa dziedziczenia, jeżeli wszyscy spadkobiercy (oraz wykonawcy, jeżeli testator wskazał określone osoby jako wykonawców) zgodzą się co do jurysdykcji innego państwa członkowskiego. Zgodnie z art. 15 rozporządzenia Bruksela II bis powinno być również możliwe przekazanie sprawy takiemu sądowi, który dysponuje lepszymi możliwościami jej rozpatrzenia. Z takiej możliwości przekazania można byłoby też skorzystać, gdy: - prawo spadkowe państwa członkowskiego, na rzecz którego dokonane zostanie przekazanie, ma zastosowanie do spadku, - lub gdy większość spadkobierców zamieszkuje w tym państwie członkowskim - lub gdy większość masy spadkowej znajduje się w tym państwie członkowskim. Nieruchomości i majątek zarejestrowany PE v /77 DV\ doc

67 W oparciu o przepisy art. 22 ust. 1 i 3 rozporządzenia Bruksela I, należy przekazywać wyłączną jurysdykcję nad nieruchomościami lub innym zarejestrowanym majątkiem władzom państwa członkowskiego, na którego terytorium znajduje się ten majątek 1. Powinno to dotyczyć nie tylko jurysdykcji sądów w sprawach spornych, ale też w sprawach niespornych, a w szczególności w odniesieniu do procedury rejestracji. W tym przypadku można wykorzystać sformułowanie zaproponowane przez GEDIP 2 w 1993 r. 3 Zgodnie z tą zasadą państwo członkowskie, w którym znajduje się jakaś nieruchomość lub majątek zarejestrowany, wymaga interwencji swoich własnych organów, które podejmują środki związane z administracją, aktem przekazania lub rejestracji takiego mienia, a następnie organy tego państwa członkowskiego posiadają wyłączną właściwość w zakresie stosowania tych środków. Przyjęcie bądź zrzeczenie się spadku Dla celów praktycznych uwzględniony zostanie specjalny przepis, na mocy którego jurysdykcja specjalna w zakresie przyjęcia bądź zrzeczenia się spadku lub podobnych oświadczeń (takich jak sporządzenie spisu lub wystąpienie o stwierdzenie braku płynności danego spadku) przyznana zostaje również organom państwa członkowskiego, w którym osoba przyjmująca bądź zrzekająca się (spadkobierca lub zapisobiorca) posiada swoje stałe miejsce zamieszkania. W innym przypadku może pojawić się konieczność odbycia przez spadkobiercę podróży do innego państwa członkowskiego tylko w celu zrzeczenia się spadku. Uznanie i wykonanie Przepisy dotyczące uznania i wykonania będą prawdopodobnie formułowane w oparciu o odpowiednie przepisy rozporządzenia Bruksela I 4. Odnośnie do wykonania, omawia się również możliwość użycia nieco innych przepisów zawartych w rozporządzeniu Bruksela II bis 5. W obydwu przypadkach wymagana będzie procedura exequatur, lecz przy raczej ograniczonym zakresie kontroli w państwie członkowskim wykonania. Uznanie lub wykonanie można podważyć na takiej samej podstawie, jak ta, którą regulują te rozporządzenia, zwłaszcza jeżeli uznanie lub wykonanie w rażący sposób stoi w sprzeczności z porządkiem publicznym państwa członkowskiego, w którym zamierza się dokonać uznania lub wykonania. Dla autentycznych instrumentów dobry przykład, moim zdaniem, stanowić może art. 57 rozporządzenia Bruksela I. 1 Inne wyłączne zakresy właściwości art. 22 rozporządzenia Bruksela I nie są istotne dla spadków. 2 GEDIP = Groupe Européen de Droit International Privé. 3 Artykuł 5 Proposition pour une Convention concernant la compétence judiciaire et l exécution des décisions en matière familiale et successorale, Heidelberg Art. 33 ss., 38 ss., 57 rozporządzenia Bruksela I. 5 Art. 33 ss., 38 ss., 57 rozporządzenia Bruksela I. DV\ doc 69/77 PE v02-00

68 Europejskie świadectwo dziedziczenia. Skutki przyszłego europejskiego świadectwa dziedziczenia. Komisja chce uwzględnić w swoim projekcie reguły dotyczące europejskiego świadectwa dziedziczenia. - Świadectwo to byłoby wystarczające jako pełny dowód, że dana osoba jest spadkobiercą lub wykonawcą danego spadku. Świadectwo to stanowiłoby w szczególności dowód na to, kto jest uprawniony do sprzedaży lub rozporządzania w inny sposób mieniem należącym do spadku. - Ochronie podlegać będzie również dobra wiara osoby trzeciej, jeśli chodzi o treść tego świadectwa, jeżeli osoba trzecia nabywa mienie będące częścią spadku lub spłaca obciążające go zadłużenie oraz dokonuje różnych operacji wspólnie z osobą, która zgodnie ze świadectwem dziedziczenia jest do tego upoważniona. A zatem europejskie świadectwo dziedziczenia (lub europejskie świadectwo wykonawcy) mogłoby ułatwić spadkobiercy lub wykonawcy udowodnienie jego pozycji, a z drugiej strony ułatwiłoby osobom trzecim pracę ze spadkobiercami lub wykonawcą pochodzącym z innego państwa członkowskiego. Aktualna sytuacja Zob. załącznik mapa 6 pt. Świadectwo dziedziczenia. W chwili obecnej takie świadectwo dziedziczenia nie obowiązuje w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich. - Świadectwo spadkowe (Erbschein) używane jest jako dowód, że dana osoba jest spadkobiercą w większości państw Europy Środkowej i Wschodniej, a mianowicie w Bułgarii, Estonii ( 140 ustawy o spadkach), Niemczech ( 2353 ss. BGB), Grecji (art KC), na Łotwie, Litwie (art. 66 KC), w Polsce (art. 669 KPC), Portugalii (art KC i art. 82 ss. Kodeksu Notarialnego), Rumunii (art. 68 ff. ustawy o notariacie). Jest ono również stosowane we Francji w trzech departamentach Alzacji i Lotaryngii (certificat d héritier), we Włoszech w prowincjach Bolzano-Bozen (Południowy Tyrol), Trydencie, Gorycji oraz w częściach prowincji Belluno i Udine (certificato ereditario). Jednakże tylko w niektórych państwach dobra wiara w świadectwo spadkowe jest w sposób wyraźny chroniona (w szczególności w Estonii 140 ustawy o spadkach, w Niemczech 2366 ss BGB, w Grecji art KC oraz w wymienionych powyżej częściach Francji i Włoch). - W krajach prawa cywilnego, których prawo opiera się na różnych wariantach Kodeksu Napoleona, fakt bycia spadkobiercą poświadcza się za pośrednictwem aktu notarialnego (acte de notorité), który sporządza zasadniczo notariusz prawa cywilnego. Dobra wiara w treść takiego aktu notarialnego w niektórych państwach podlega ochronie dzięki niedawno wprowadzonym zmianom w kodeksie cywilnym (we Francji art KC, PE v /77 DV\ doc

69 w Holandii art. 4:187 BW). W innych krajach dobra wiara osoby trzeciej nie podlega ochronie (Belgia, Włochy, Luksemburg i Hiszpania). - W należących do Unii państwach skandynawskich (Dania, Finlandia, Szwecja) do poświadczenia statusu spadkobiercy wykorzystywany jest spis majątku sporządzany przez spadkobiercę, który w Danii i Finlandii wymaga również poświadczenia przez sąd lub władze gminne. Dobra wiara w ten spis podlega ochronie na mocy prawa fińskiego i szwedzkiego. - W niektórych krajach Europy Środkowej status beneficjentów potwierdzają wyznaczeni przez sąd komisarze sądowi (Gerichtskommissär), którzy również przygotowują podział aktywów pomiędzy beneficjentów. Następnie podział taki zostaje potwierdzony decyzją sądu (w Austrii: Einantwortung), na mocy której beneficjentom przekazane zostaje prawo własności i która stanowi dowód ich własności. Jeżeli przed ostatecznym podziałem spadkobiercy muszą udowodnić swój status aktem administracyjnym, to wówczas sąd może poświadczyć ich status. Takie jest prawo w Austrii, Republice Czeskiej i na Słowacji a podobne obowiązuje na Węgrzech. Do tej grupy zaliczyć można również Słowenię, w której to sąd decyduje o spadku (art. 164 ustawy o spadkach). - W krajach systemu common law majątkiem administruje wyznaczony przez sąd osobisty przedstawiciel. Takie prawo obowiązuje na Cyprze, w Anglii, Irlandii, Irlandii Północnej i Szkocji. W systemach tych osobisty przedstawiciel otrzymuje uprawnienia do zarządzania tym majątkiem poprzez decyzję sądu, pełnomocnictwo. Bardziej szczegółowymi dokumentami są zatwierdzenie testamentu, jeżeli sporządzono testament albo, w przypadku jego braku, pismo ustanawiające administratora spadku. Zatwierdzenie testamentu stanowi jednocześnie uznanie woli poświadczenia: Oznacza to, że będzie ono decydować o tym, czy załączony do niego testament zostanie należycie wykonany i czy jest ważny pod innymi względami. Ponieważ osobisty przedstawiciel zajmuje się spadkiem i przekazuje mienie beneficjentom, wystarcza dowód poświadczający jego status; dalsze dowody poświadczające status spadkobierców nie są niezbędne. - Na Malcie w ogóle nie ma żadnych świadectw. Potwierdzenie statusu spadkobiercy może nastąpić jedynie poprzez zbadanie zawartości rejestru testamentów. Obecnie brak jest ogólnej zasady, która dotyczyłaby wzajemnego uznawania różnego rodzaju certyfikatów: - Konwencja haska dotycząca międzynarodowego administrowania majątkiem osób zmarłych z dnia 2 października 1973 r. nie była udana. Ratyfikowały ją tylko trzy państwa Republika Czeska, Portugalia i Słowacja 1. - Niektóre państwa uznają zagraniczne świadectwa dziedziczenia zgodnie ze swoim prawem krajowym. 1 Dlatego też konwencja ta weszła w życia w dn natychmiast po rozpadzie byłej Republiki Czechosłowackiej na Republiki Czeską i Słowacką. DV\ doc 71/77 PE v02-00

70 Dotyczy to więc europejskiego świadectwa dziedziczenia. Ważne jest, szczególnie dla państw systemu common law, że takie świadectwo może zostać wydane także wykonawcy opiekującemu się spadkiem. Rozwiązania dotyczące europejskiego świadectwa dziedziczenia. W ramach europejskiego świadectwa dziedziczenia nie można wymagać jedynie uznawania świadectw wydanych w innych państwach członkowskich, ponieważ treść i skutki dokumentacji dowodowej są zróżnicowane. Dlatego też europejskie świadectwo dziedziczenia musi wyznaczać określone minimalne standardy. - Jedną z możliwości mogłoby być wprowadzenie całkowicie nowej procedury dla europejskiego świadectwa. Wówczas spadkobierca mógłby w przypadku międzynarodowego spadku wnioskować o wydanie zamiast świadectwa krajowego europejskiego świadectwa dziedziczenia. - Inną możliwość stanowi model europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych 1 : Świadectwo krajowe, którym może być każdy z wyżej opisanych dokumentów będzie musiało być uznawane w innych państwach członkowskich pod warunkiem, że zostało ono poświadczone w państwie członkowskim pochodzenia jako europejskie świadectwo dziedziczenia. W przypadku procedury poświadczania mogą okazać się niezbędne dodatkowe kroki w kierunku podwyższenia statusu krajowego instrumentu, jeżeli sam ten instrument nie spełnia wszystkich wymogów dotyczących europejskiego świadectwa spadkowego (np. jeżeli prawo krajowe nie wymaga wyraźnego przyjęcia spadku przez wszystkich spadkobierców lub gdy wymaga potwierdzenia przez wnioskującego zamiast przysięgi lub gdy instrument krajowy nie został wydany przez przedstawiciela organów publicznych). Osobiście zasadniczo preferuję drugą możliwość, która w mniejszym stopniu ingeruje w prawo krajowe. W każdym razie, po wejściu w życie europejskiego świadectwa dziedziczenia wspólnotowy prawodawca będzie musiał nie tylko uregulować kwestię wzajemnego uznawania, ale koniecznie także prawa materialnego, ponieważ kwestia ochrony dobrej wiary w takie świadectwo nie została we wszystkich państwach członkowskich uregulowana. Inne środki Współpraca pomiędzy krajowymi rejestrami testamentów Zwiększona współpraca pomiędzy krajowymi rejestrami testamentów ułatwi w przypadku wewnątrzwspólnotowego przekazywania spadków wypełnianie wszelkich odpowiednich rozporządzeń mortis causa. 1 Rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych. PE v /77 DV\ doc

71 Publikacja krajowego prawa spadkowego państw członkowskich w Internecie W przypadku międzynarodowych spadków problemy mogą zacząć się już w związku z próbami znalezienia odnośnego prawa obowiązującego za granicą. Obecnie większość państw członkowskich już zamieściła swoje przepisy prawa krajowego w Internecie. Często i ze zrozumiałych względów akty te publikowane są wyłącznie w języku urzędowym. Zamieszczenie przynajmniej streszczenia zasadniczych postanowień ułatwiłoby prawnikom z innych państw członkowskich czy to sędziom, czy notariuszom, czy też prokuratorom prace nad spadkami przekazywanymi wewnątrz Wspólnoty. Dlatego też bardzo pomocne jest to, że niektóre państwa członkowskie już dokonały przekładu swoich najważniejszych aktów prawnych na język angielski (np. państwa bałtyckie, czy Finlandia; inne przynajmniej niektóre wybrane ustawy). (Nie powinien być to oczywiście przepis w ramach rozporządzenia, lecz środek w ramach miękkiego prawa). DV\ doc 73/77 PE v02-00

72 Mapa 1: Prawo przedmiotowo właściwe w kwestiach związanych z dziedziczeniem ciemnoczerwony = obywatelstwo jaskrawoczerwony = obywatelstwo + lex rei sitae (w przypadku nieruchomości) (Rumunia) ciemnożółty = ostatnie miejsce stałego pobytu (lub zamieszkania w rozumieniu prawa cywilnego) jasnożółty = ostatnie miejsce stałego pobytu + lex rei sitae (w przypadku nieruchomości) ciemnopomarańczowy = obywatelstwo, po 5 latach: miejsce stałego pobytu jasnopomarańczowy = miejsce zamieszkania w systemie common law + lex rei sitae (w przypadku nieruchomości) szary = prawdopodobnie lex rei sitae także w przypadku majątku ruchomego PE v /77 DV\ doc

73 Mapa 2: Wybór prawa w kwestiach związanych z dziedziczeniem Belgia (2004 r., nie ma wpływu na zachowek) Estonia (2002 r., tylko majątek ruchomy) Finlandia (2002 r.) Niemcy (1986 r., tylko nieruchomości niemieckie) Włochy (1995 r., uzależniony od stałego miejsca zamieszkania w chwili śmierci; nie ma wpływu na zachowek dla spadkobierców mieszkających we Włoszech) Holandia (1996 r.) Rumunia (2002 r., tylko majątek ruchomy) DV\ doc 75/77 PE v02-00

74 Mapa 3: Wielkość zachowku ciemnoniebieski = zachowek może stanowić nawet 100% spadku ciemnofioletowy = do 5/6 spadku jasnofioletowy = do ¾ spadku ciemnoczerwony = do 2/3 spadku jasnoczerwony = do ½ spadku ( standard ) jasnopomarańczowy = do ¼ spadku żółty = brak zachowku w określonej wysokości, rozsądne zabezpieczenie finansowe osób pozostających na utrzymaniu PE v /77 DV\ doc