EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI 2013

Transkrypt

1 EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI września 2013, godz. 13:45 15:15 Sofitel Grand Hotel, Sala Balowa Debata obiadowa Jak włączyć grupę wykluczonych do krwiobiegu gospodarki? Skutki wykluczenia społecznego dla europejskiej gospodarki Jak pokonać emocjonalne i funkcjonalne bariery wykluczonych przed uczestnictwem w życiu społecznym i gospodarczym? Rola państwa, rola przedsiębiorców. Jak powinna wyglądać współpraca w przywracaniu relacji grup wykluczonych z rynkiem? Dobre praktyki walki z wykluczeniem społecznym, finansowym, cyfrowym i edukacyjnym I. Skutki wykluczenia społecznego dla europejskiej gospodarki Fakt, że wykluczenie społeczne wpływa negatywnie na gospodarkę jest bezdyskusyjny. Ogranicza rynek, zarówno producentów, jak i konsumentów. Generuje koszty koniecznych transferów społecznych i ich obsługi. Świadczy o niewykorzystaniu potencjału ludzkiego na rynku pracy. Jest przeszkodą na drodze do integracji społecznej - wyłącza ludzi z nie tylko z aktywności gospodarczej, ale także z życia społecznego i politycznego, z dostępu do edukacji, uczestnictwa w kulturze. Problem dotyczy 120 mln mieszkańców UE (ok. 25%) i 10 mln mieszkańców Polski (ok. 27%), których aktywność gospodarcza z racji małych zasobów finansowych (w znacznym stopniu pochodzących z transferów społecznych) jest bardzo ograniczona. Kwadratura koła problemu wykluczenia społecznego Bez wolności społecznej i gospodarczej nie ma dobrej gospodarki i rozwoju. Konsekwencją tej wolności jest zróżnicowanie, w tym także zróżnicowanie 1

2 dochodowe. Zróżnicowanie dochodowe prowadzi do wykluczenia społecznego. Ograniczanie skutków wykluczenia społecznego wymaga środków, które zapewnić może jedynie dobra, rozwijająca się gospodarka. Barierą dla rozwoju gospodarki jest wykluczenie społeczne. Potrzebne są nowe idee, które pozwolą przezwyciężać ograniczenia dotychczasowych schematów myślenia i działania w kwestii wykluczenia. W krajach UE przyjęto, że walka z ubóstwem i wykluczeniem musi opierać się na wzroście gospodarczym i zatrudnieniu oraz na nowoczesnej i skutecznej ochronie socjalnej. Trzy lata od rozpoczęcia realizacji strategii Europa poziom bezrobocia w Unii Europejskiej wzrósł i nie nastąpił postęp w zakresie spójności społecznej i terytorialnej. Rządowe polityki równoważenia budżetów ograniczyły społeczne transfery i redystrybucję dochodów. Utrudnia to powrót na - zakładaną w strategii - ścieżkę inteligentnego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Wykluczenie społeczne a gospodarka Znaczna skala wykluczenia społecznego stanowi poważną barierę rozwoju gospodarczego. Realizowana w Polsce polityka społeczna nie ogranicza w wystarczającym stopniu negatywnych skutków wykluczenia. Potrzebna jest aktywna (zintegrowana) polityka społeczno-gospodarcza, umożliwiająca rozwój gospodarczy poprzez bardziej efektywne wykorzystanie instrumentów polityki społecznej. 1. Czy gospodarki krajów europejskich będą w stanie przezwyciężyć kryzys tolerując w dalszym ciągu tak znaczną skalę wykluczenia? 2. Czy zmiana polityki wobec wykluczonych poprawi konkurencyjność gospodarek UE? 3. W jakim kierunku powinna iść polityka społeczna, aby wspierać realizację strategii Europa 2020? II. Jak pokonać emocjonalne i funkcjonalne bariery wykluczonych przed uczestnictwem w życiu społecznym i gospodarczym? 2

3 Wykluczenie społeczne jest potwierdzeniem społecznej porażki - nieumiejętności zapewnienia przez państwo swoim obywatelom możliwości godnego życia i wykorzystania potencjału, jakim dysponują. Włączanie wykluczonych do uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym to skomplikowany proces budowania i odtwarzania relacji społecznych i instytucjonalnych z otoczeniem. Warunkiem powodzenia jest eliminowanie barier, które doprowadziły do wykluczenia. Aby wykluczeni mogli stać się uczestnikami systemu społeczno-gospodarczego, sami muszą tego chcieć. Ale muszą także odczuć, że są dla reszty społeczeństwa istotni, potrzebni do rozwiązywania wspólnych problemów. Wszyscy (zarówno wykluczeni, jak i zainteresowani ich społecznym włączeniem) muszą przede wszystkim przełamać barierę akceptacji społeczeństwa, gdzie wykluczenie jest uznawane za zjawisko naturalne (skoro zawsze wcześniej występowało), czy wręcz bazujące na przekonaniu, że jedynie obserwacja statusu materialnego innych motywuje ludzi do pracy i zmusza do brania odpowiedzialności za swój los. Dopiero rzeczywista niezgoda na wykluczające społeczeństwo (nie tylko zapisana w unijnych i krajowych dokumentach, ale przede wszystkim indywidualnie odczuwana przez ludzi) może otwierać drogę dla zmiany postaw i realizacji programów rzeczywistego włączania wykluczonych do aktywności społecznej i gospodarczej. Najważniejsza jednak wydaje się być generalna (obejmująca działania instytucji, różnych grup społecznych i pojedynczych ludzi) społeczna kultura świadczenia pomocy wykluczonym, na którą składają się takie kwestie, np. jak jest prezentowana zasadność jej realizowania, jaką rangę zyskuje prowadzona przez państwo polityka przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, czy jak jest oceniana działalność podmiotów (osób i instytucji) ją świadczących? Bariery wykluczonych przed włączeniem społecznym Każdy przypadek wykluczenia społecznego ma swoje konkretne powody. Nie wszystkie powody wykluczenia są możliwe do wyeliminowania (np. niepełnosprawność, ograniczenia zdrowotne, itp.). Walka z wykluczeniem polega na likwidowaniu barier, minimalizowaniu ich znaczenia, czy kompensowaniu ich skutków innymi możliwościami. Kluczowe znaczenie ma eliminowanie barier emocjonalnych, otwierających drogę do budowania przez wykluczonych relacji z otoczeniem. 3

4 Skuteczna walka z wykluczeniem powinna być oferowaniem trwałej nadziei na samodzielne utrzymanie się w systemie społeczno-gospodarczym. Warunkiem efektywności udzielanej pomocy jest kultura empatii wobec wykluczonych. 1. Jaki jest nasz osobisty stosunek do wykluczonych? Czy w swoim otoczeniu (w rodzinie, sąsiedztwie, wśród znajomych) mamy kogoś, o kim można by było powiedzieć wykluczony społecznie czy zagrożony wykluczeniem? 2. Czy potrafilibyśmy rozmawiać z człowiekiem wykluczonym o jego problemach, pomóc mu je rozwiązać, podjąć z nim współpracę w jakieś ważnej sprawie? 3. Które ze zmian, jakie obserwujemy w ostatnich latach w polskim społeczeństwie wpisują się w postulowaną kulturę empatii, a które stanowią dla niej największe zagrożenie? Jak przekazywać innym, promować pożądane wzorce zachowania? III. Rola państwa, rola przedsiębiorców. Jak powinna wyglądać współpraca w przywracaniu relacji grup wykluczonych z rynkiem? Wykluczonych nie da się łatwo włączyć w relacje rynkowe - głównie dlatego, że dotąd praktycznie nikomu, poza ograniczonymi grupami społeczników, na tym nie zależało. Wykluczeni zaś też już przestali być zainteresowani, czy utracili wiarę w powodzenie integracji ze społeczeństwem. Sytuację mogłaby zmienić jedynie szeroko zakrojona interwencja społeczno-gospodarcza. Jej podjęcie powinno bazować na przekonaniu, że jeśli ograniczymy skalę wykluczania, czyli wyrzucania ludzi na społeczny i ekonomiczny margines, to automatycznie zmniejszymy koszty transferów społecznych i koszty ponownego włączania wykluczonych w relacje społeczne i gospodarcze. Tym samym poprawimy podstawy do i i zyskamy stabilniejszą perspektywę dla wzrostu gospodarczego. Wymaga to innego niż dotychczasowy sposobu myślenia nie tylko o wykluczeniu, ale - przede wszystkim - o gospodarce i istotnej reorientacji sposobu funkcjonowania państwa. Na chwilę obecną administracja publiczna jest skoncentrowana przede wszystkim na obsłudze wypłat zasiłków socjalnych, a dla przedsiębiorców wykluczeni są problemem społecznym rozwiązywanym lepiej lub gorzej przed podatki, które MUSZĘ płacić. 4

5 Właściwa interwencja powinna mieć charakter państwowy. Stanowić, obok rozwoju gospodarczego, jeden z najważniejszych priorytetów działania państwa i płaszczyznę do trójstronnej współpracy ze środowiskiem przedsiębiorców i organizacji społecznych. Jej realizacja powinna bazować na dobrej kooperacji polegającej na maksymalizowaniu mocnych stron i doświadczeń racjonalnie działającej administracji z jednej strony i działalności komercyjnej (rynkowej) z drugiej strony. Jej katalizatorem powinny zaś być podmioty społeczne, które potrafią nadać właściwy, prawdziwie ludzki charakter działaniom pomocowym nakierowanym na realizację celów gospodarczych. Rola państwa i przedsiębiorców w przywracaniu relacji grup wykluczonych z rynkiem Polityka aktywnej integracji społecznej musi mieć charakter państwowy. Powinna ona stanowić, obok rozwoju gospodarczego, jeden z najważniejszych priorytetów działania państwa i płaszczyznę do współpracy ze środowiskiem przedsiębiorców i organizacji pozarządowych. Mechanizmy administracyjne i mechanizmy rynkowe mają istotne ograniczenia w skutecznym przywracaniu relacji grup wykluczonych z rynkiem. Potrzebny jest inny sposób myślenia o wykluczeniu i inny sposób myślenia o gospodarce. Nakłady na przywracanie relacji grup wykluczonych z rynkiem powinny być traktowane jak inwestycje (gdzie spodziewane korzyści są wyższe niż ponoszone obecnie koszty). Skuteczna polityka przywracania relacji grup wykluczonych z rynkiem powinna opierać się na mądrej kooperacji instytucji państwa, gospodarki i społeczeństwa. 1. Czy środowisko przedsiębiorców jest zainteresowane/powinno/potrafiłoby zajmować się problemem wykluczenia społecznego? 2. Czy możliwa jest dobra kooperacja administracji państwowej z przedsiębiorcami w zakresie przywracania relacji grup wykluczonych z rynkiem? Na jakich zasadach powinna się ona opierać? 3. Czy społeczna odpowiedzialność biznesu to element budowania wizerunku firmy, czy rzeczywisty trend zmieniający dotychczasowe relacje biznes - społeczeństwo? 5

6 IV. Dobre praktyki walki z wykluczeniem społecznym, finansowym, cyfrowym i edukacyjnym Wykluczenie społeczne to efekt wystąpienia wielu czynników. Są nimi te wszystkie uwarunkowania, które ograniczają możliwości pełnego uczestnictwa w systemie społeczno-gospodarczym. Należą do nich, m.in. wykluczenie finansowe (brak możliwości korzystania z usług bankowych), wykluczenie cyfrowe (brak możliwości korzystania z usług realizowanych przez Internet), czy wykluczenie edukacyjne (brak możliwości wykorzystania szans, jakie daje edukacja). Decydującą rolę w zakresie ograniczania zakresu i skutków tego rodzaju wykluczeń mają instytucje państwa. Dobrze funkcjonujące państwo to struktura samoucząca się, która potrafi dostosowywać swoje działania do prawidłowo sformułowanych diagnoz i zdolna do generowania optymalnych rozwiązań. Potrzebne jest więc otwarcie na nowe idee, które mogą okazać się lepsze, skuteczniejsze od tych już znanych i rutynowo realizowanych. Jedną z takich idei, która może stanowić nową jakość w działaniach mających na celu włączenie wykluczonych do krwiobiegu gospodarki jest ekonomia społeczna - rozumiana jako biegun użyteczności społecznej pomiędzy sektorem kapitalistycznym a sektorem publicznym. Prowadzi to, np. do zasadniczej zmiany filozofii świadczenia publicznej pomocy - z rozdawnictwa świadczeń na aktywizację, samoorganizację i samodzielność. Ich realizacją zajmują się - w tym celu animowane - różnego rodzaju podmioty: centra integracji społecznej, przedsiębiorstwa społeczne, spółdzielnie socjalne, spółki o cechach non-profit tworzone w partnerstwie publiczno-społecznym, itp. Dobre praktyki walki z wykluczeniem Walka z wykluczeniem powinna mieć przede wszystkim charakter praktyczny, realizowany bezpośrednio z wykluczonym i w jego otoczeniu. Polityka społeczna polegająca na redystrybucji zasiłków jest niewystarczająca, przede wszystkim ze względu na fakt, że jest nieefektywna i w dłuższej perspektywie niemożliwa do sfinansowania. Istnieje bardzo wiele różnego rodzaju recept na walkę z wykluczeniem społecznym. Dobre są te rozwiązania, które pozwalają trwale włączyć wykluczonych do funkcjonowania w systemie społeczno-gospodarczym. Ekonomia społeczna może być obiecującym rozwiązaniem w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej w środowiskach lokalnych. 6

7 Aby sektor ekonomii społecznej mógł dobrze wypełniać swoją rolę, powinien być odpowiednio zdefiniowany i usytuowany w państwowym porządku prawnym, tak aby jego działalność uzupełniała i dynamizowała funkcjonowanie gospodarki. 1. Czy tak wysoki poziom wykluczenia społecznego i zagrożenia wykluczeniem (W UE 25%, w Polsce 27% populacji) to skutek tylko złych praktyk w zakresie świadczenia pomocy społecznej?? 2. W jakim kierunku powinny iść zmiany w polityce społecznej, aby istotnie ograniczyć skalę wykluczenia? 3. Gdzie szukać remedium na problem wykluczenia społecznego? Czy jest nim np. rozwój ekonomii społecznej? 7