Postępowanie logopedyczne w przypadku niewłaściwej realizacji głoski f (dyslalii)

Transkrypt

1 Postępowanie logopedyczne w przypadku niewłaściwej realizacji głoski f (dyslalii) Mowa, dając możliwość wzbogacania i wyrażania przeżyć, jest podstawowym przejawem rozwoju umysłowego dziecka. Poprzez język porządkuje ono swoją wiedzę o świecie, a jej komponenty tworzą w umyśle dziecka struktury umożliwiające dostrzeżenie zależności istniejących pomiędzy pojęciami oraz zrozumienie zasad rządzących światem. Każde dziecko uczy się mówić według własnego programu, według własnych możliwości i predyspozycji. Kolejność stadiów, przez które przechodzi i czas trwania każdego z nich, są do pewnego stopnia zdeterminowane przez to, co dziecko czerpie z najbliższego otoczenia. Rozwój mowy dziecka jest procesem spontanicznym i zależy od tego, czy styka się ze słownictwem bogatym czy ubogim, czy obraca się wśród osób, które mówią poprawne, czy też ich mowa jest w jakiś sposób zdefektowana. Już sam fakt rozwoju zakłada istnienie okresów wzmożonej podatności na określone zewnętrzne oddziaływania. Język, który powstał jak pisze Kurcz1 z jednej strony jako narzędzie reprezentacji świata a z drugiej jako narzędzie komunikacji, jest jednym z głównych narządzi poznania. Aby więc prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie, należy przyswoić sobie język system znaków, którym posługuje się dana społeczność. Tożsamość językowa bowiem zdaniem Bugajskiego 2 jest jednym z najważniejszych czynników kształtujących tożsamość człowieka. Dla wszelkiej nauki, w tym dla nauki mowy, istnieją optymalne, sprzyjające okresy życia. Gdy zakończy się proces dojrzewania pewnych procesów, zbyt późno podjęta nauka nie będzie już tak efektywna, gdyż możliwość wpływu na nie, ich tworzenie się i rozwijanie znacznie się zmniejsza. Odchylenie w każdą stronę, a więc zarówno zbyt wczesny, jak i zbyt późny okres nauki, jest niekorzystny dla rozwoju dziecka i może negatywnie odbić się na dalszym rozwoju umysłowym. Aby mowa dziecka mogła prawidłowo funkcjonować, musi ono opanować kompetencję językową. Umożliwia ona bowiem zarówno rozumienie, jak i nadawanie mowy. Wszelkie nieprawidłowości mowy (w sferze artykulacyjnej, leksykalnej, gramatycznej lub ekspresyjnej) o różnej etiologii, które prowadzą do zaburzeń procesu porozumiewania, nazywamy zaburzeniem mowy. Jest to więc termin bardzo ogólny, pod którym należy rozumieć różne rodzaje trudności w zakresie mowy. Z uwagi na fakt, iż z nieprawidłowościami dotyczącymi artykulacji mamy do czynienia w bardzo wielu zaburzeniach mowy, na określenie wszelkich problemów związanych z porozumiewaniem się językowym zwykło się stosować właśnie ten termin3. W literaturze można znaleźć dwa podejścia traktujące o definiowaniu wad wymowy. Pierwsze mające liczniejszych zwolenników wadami wymowy nazywa tylko takie zjawiska, w I. Kurcz, 2000, Psychologia języka i komunikacji, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa, s. 69. M. Bugajski, 2006, Język w komunikowaniu, PWN, Warszawa, s. 61. A. Sołtys Chmielowicz, 2008, Zaburzenia artykulacji, teoria i praktyka, Oficyna wydawnicza Impuls, Kraków.

2 których występują nieprawidłowości w realizacji fonemów. Przedstawiciele drugiego kierunku rozszerzają definicję również na pozostałe elementy aktu mowy oprócz nieprawidłowej wymowy głosek zaliczają też nieprawidłowości w realizacji elementów prozodycznych, np. akcent, melodię, rytm. Ogólnym pojęciem stosowanym przy określaniu różnych postaci wad wymowy jest dyslalia (z greckiego dys zaburzenie i lalia i mowa ). Termin dyslalia, najczęściej stosowany w klasyfikacjach zaburzeń mowy, wywodzi się z foniatrii. Nie jest on jednak stosowany na oznaczenie jednostki chorobowej, objawów na określenie zespołu objawów wywołanych różnymi czynnikami4. Według Ireny Styczek5 dyslalia (alalia) jest opóźnieniem w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych. Inną definicję podaje Genowefa Demelowa6. Według niej, dyslalia to nieprawidłowość w realizacji jednej bądź kilku głosek, a nawet niemal wszystkich lub wszystkich od razu (tzw. bełkot) i choć zachowane są rytm, melodia i akcent, mowa jest zatarta, mało lub zupełnie niezrozumiała. Przyjmując definicję Demelolwej, w przypadku niewłaściwej realizacji głosek f możemy mówić właśnie o dyslalii. Głoska f najczęściej ulega substytucji i jest zastępowana głoską h. Każdą z głosek utrwalamy na etapie: a. izolacji i sylaby b. wyrazu c. par wyrazów d. zdania e. mowy spontanicznej Przyjmuje się, że jeden etap automatyzacji głoski to jedno spotkanie, jednak w przypadku gdy dziecko wyjątkowo sprawnie i szybko powie właściwie brzmiący dźwięk w izolacji i sylabie, w trakcie tego samego spotkania można wprowadzić etap wyrazu, podobnie jak dopuszczalne jest połączenie kolejnych etapów utrwalania głoski. W celu wywołania głoski f a następnie jej dźwięcznego odpowiednika w należy przeprowadzić szereg ćwiczeń oddechowych i usprawniających artykulatory, szczególnie wargi, gdyż to one biorą znaczący udział w realizacji głosek. Aby uzyskać głoski należy: nagryzać naprzemiennie dolną i górną wargę (choć realizacja głoski f to zbliżenie górnych G. Jastrzębowska, 1999, Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s I. Styczek, 1979, Logopedia..., s G. Demelowa, 1986, Elementy logopedii, WSiP, Warszawa, s. 40.

3 siekaczy do dolnej wargi, istotne jest nagryzanie również górnej wargi, aby dziecko nie nauczyło się cofać żuchwy); dmuchać na zmianę na nos i brodę; dmuchać do butelki umieszczonej pionowo pod dolną wargą; przyłożyć poziomo palec do dolnej wargi, tak, aby przyciskał dolną wargę do krawędzi górnych zębów i długo, lekko dmuchnąć na palec. Uzyskamy w ten sposób głoskę f. Po uzyskaniu głoski f należy powtórzyć czynność, kontrolując ułożenie buzi w lusterku: W trakcie realizacji głoski f: górne zęby lekko nagryzają dolną wargę. Gdy dziecko kilkakrotnie prawidłowo wypowie głoskę f (ważne, aby za każdym razem od nowa ułożyło buzię pomiędzy wypowiedzeniem kolejnych f np. oblizujemy wargi), można przejść do utrwalania jej na poziomie sylaby. Zaczynamy więc od realizacji głoski f w izolacji f-a, f-e, f-o, f-u, f-i, f-y. Gdy za każdym razem usłyszymy prawidłowo realizowaną głoskę f, można je połączyć z samogłoską, i tak ćwiczymy: fa, fe, fo, fu, fi, fy. Kolejnym etapem jest utrwalanie wygłosowego f. Czynność powtarzamy najpierw oddzielnie, następnie łącząc sylabę a-f, e-f, o-f, uf, i-f, y-f; af, ef, of, uf, if, yf. Po utrwaleniu głoski f w nagłosie i wygłosie sylaby można ćwiczyć dźwięk w śródgłosie, tu już od razu łącznie, lub początkowo, robiąc krótką przerwę przed f: afa, efe, ofo, ufu, ifi, yfy. Do kolejnego etapu automatyzacji głoski f można przejść dopiero po prawidłowym usłyszeniu sylaby. Gdy zbyt wcześnie zaczniemy ćwiczenia na poziomie wyrazu, możemy spotkać się z: a. niewłaściwą realizacją głoski w wyrazie (błędne miejsce bądź sposób artykulacji np. zbyt mocno nagryziona warga, powietrze gromadzące się w policzkach itp.) b. niewłaściwym różnicowaniem głoski f z dźwiękiem, na który do tej pory była zamieniana. Na tym etapie pracy korekcyjnej (gdy sylaba jest utrwalona) można rozpocząć różnicowanie dźwięków, dbając o poprawny rozwój słuchu fonematycznego i kinestezji artykulacyjnej. Zakładając, że dziecko zamienia głoskę f na h (jest to najczęstsza substytucja), ćwiczymy przed lustrem, demonstrując ułożenie buzi do każdej z głosek, tak, by dziecko za nami powtarzało: f h f h f h f h... Następnie zasłaniamy swoje usta i czynność powtarzamy. Gdy dziecko prawidłowo powtórzy na zmianę głoski f i h, zwiększamy stopień trudności ćwiczenia dziecko powtarza głoski w przypadkowej kolejności, np. f f h f h h f f f...

4 Wszystko to czyni bez kontroli wzrokowej. Gdy przekonamy się, że dziecko właściwie słuchowo różnicuje dźwięki w izolacji, można przejść do sekwencji dwóch, trzech głosek a następnie sylab. I tak dziecko za nami powtarza najpierw po dwie, następnie po trzy głoski (również bez kontroli wzrokowej): np. fh, hf, ff, fh, ffh, fhf, hff itp. a następnie: fa ha, fe he, fo ho, fu hu, fi hi, fy fy af ah, ef eh, of oh, uf uh, if ih, yf yh afa aha, efe ehe, ofo oho, ufu uhu, ifi ihi, yfy yhy fa ha, fe fu, uf ha, ho fu, fa fe ho, fy ha fa itp. Równocześnie z tymi ćwiczeniami można zacząć utrwalać głoskę na poziomie wyrazu odpowiednio w kolejności nagłos, wygłos i śródgłos, jednak z uwagi na różny sposób pracy i trudność w utrwalaniu kolejności miejsca głoski w sylabie i wyrazie dopuszcza się dowolność na tym etapie pracy korekcyjnej. Przykładowe ćwiczenia głoski f na poziomie wyrazu: a. Powtarzanie 1.Powtórz za mną: fajka, foka, farba, fabryka, figa, figura, film, ford, forma, foremka, fikus, ferie, furia, futro, fotel, fioletowy, firanka, falbanka, flaga, flanela, flądra, flausz, frędzle, fragment; ufo, szafa, lufa, bufet, kufer, laufer, muffinka, trufle, gafa,bufka, zaufanie, żyrafa, telefon, kaloryfer; klif, blef, pif paf; 2.Jak trzeba powiedzieć (dziecko powtarza właściwą formę): hoka czy foka? fabryka czy habryka? foremka czy horemka? halbanka czy falbanka?itp. 3.Dobrze czy źle powiedziałam? (gdy źle, dziecko poprawia, gdy dobrze powtarza) hlaga (źle! flaga), ufo (Tak! Ufo), fotel (Tak! Fotel), hiranka (źle! Firanka) itp. b. Nazywanie: 1.Znajdź pary i powiedz, co jest na obrazku Załącznik 1 Dziecko łączy dwa takie same obrazki, nazywając przedstawione ilustracje. 2.Ile jest... - Załącznik 2 Dziecko odnajduje w rozsypance wszystkie obrazki przedstawiające ten sam przedmiot. Określa,

5 czego jest najwięcej, czego najmniej. 3.Jedna, dwie Załącznik 3 Nazywając przedstawione ilustracje ćwiczymy odmianę liczba pojedyncza liczba mnoga Gdy podczas nazywania dziecko popełnia coraz mniej, ćwiczymy głoskę w parach wyrazów 1.Powtórz za mną: fioletowa falbanka, fajny film, francuska fabryka, fajka Filipa, frędzle firanki, fartuszek Stefy, fura frytek, kufer pod fotelem, flakon perfum; 2.Co widzisz? Znajdź słowa, w których trzeba powiedzieć f - Załącznik 4 Dziecko maluje fioletową kredką przedmioty na obrazkach, jednak tylko te, które w swojej nazwie zawierają głoskę f a następnie nazywa: fioletowa filiżanka, fioletowa firanka, fioletowy fartuszek itp. Łącznie z utrwalaniem głoski f w parach wyrazów należy różnicować głoski f h na poziomie wyrazu i par wyrazów. 1.Otocz kółkiem słowa, zawierające w nazwie f Załącznik 5 2.Pokaż obrazek, na którym jest np. fontanna przed hotelem. (dziecko wskazuje właściwy obrazek) Co to? (dziecko samodzielnie nazywa) Załącznik 6 W momencie, gdy dziecko prawidłowo łączy wyrazy z głoską f w pary, można rozpocząć utrwalanie głoski w zdaniu, najpierw krótkim, następnie coraz dłuższym. Pokazując dziecku obrazek np. fartucha pytamy :co mama zakłada, gdy pracuje w kuchni? Dziecko odpowiada: Mama zakłada fartuch. Kolejno rozwijamy zdania: Mama zakłada fioletowy fartuch Mama Franka zakłada fioletowy fartuch Mama Franka zakłada fioletowy fartuch z falbanką Tata pali fajkę. Tata Filipa pali fajkę Tata Filipa, siedząc w fotelu pali fajkę Tata Filipa, siedząc w fotelu pali fajkę i ogląda film. Tata Filipa, siedząc w fotelu pali fajkę i ogląda fajny film. Ostatnim etapem automatyzacji głoski f jest ćwiczenie jej w mowie spontanicznej. Prosimy więc dziecko, aby opowiedziało np. jak wygląda jego dzień, kontrolując sposób realizacji głoski f. Należy pamiętać, że aby dziecko utrwaliło sobie w krótkim czasie ćwiczoną głoskę, należy stale kontrolować jego mowę, korygować (bądź sygnalizować) błędy. Nie należy tego czynić wprost, aby

6 nie zniechęcić dziecka do mówienia, lecz podczas lub po skończonej wypowiedzi zapytać o słowo, które dziecko źle wypowiedziało, np. (dziecko) Patrz mamo, jaką żyraha ma długą szyję! (rodzic) Jakie zwierzę ma długą szyję? (dziecko) Żyraha. (rodzic) Aha. Żyrafa! Jak się nazywa to zwierzę? (dziecko) żyrafa. Pracując w ten sposób jesteśmy w stanie skontrolować mowę dziecka, skorygować potencjalne błędy, bez konieczności jasnego komunikatu źle powiedziałeś, powtórz jeszcze raz, co może zniechęcać dzieci do ćwiczeń i obniżać ich samoocenę. Taką kontrolę mowy w codziennych rozmowach należy wprowadzić w momencie automatyzacji głoski na poziomie par wyrazów i krótkich zdań podczas terapii w gabinecie. Na wcześniejszym etapie pracy korekcyjnej możemy oczekiwać, aby dziecko używało prawidłowo nowo nauczonej głoski w często używanych wyrazach oraz nagłosie wyrazu. Powyższy program terapii głoski f został wypracowany na drodze dziesięcioletniej praktyki w gabinecie logopedycznym z dziećmi i osobami dorosłymi z różnymi zaburzeniami komunikacji językowej. Załączniki:

7

8

9

10

11

12