ZABEZPIECZENIE PRAWNE MAJĄTKU DOROSŁYCH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE NA WYPADEK ŚMIERCI ICH OPIEKUNÓW INSTYTUCJE TESTAMENTU ORAZ FUNDACJI.

Transkrypt

1 ZABEZPIECZENIE PRAWNE MAJĄTKU DOROSŁYCH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE NA WYPADEK ŚMIERCI ICH OPIEKUNÓW INSTYTUCJE TESTAMENTU ORAZ FUNDACJI. Artur Zawadowski Marcin Gruszka Seminarium 15 grudnia 2015 r.

2 ZAGADNIENIA WSTĘPNE Przedmiot prezentacji: Przedmiotem niniejszej prezentacji jest możliwość wykorzystania istniejących instytucji prawnych sporządzenia testamentu oraz ustanowienia fundacji do zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłych osób niepełnosprawnych na wypadek śmierci ich opiekunów. Plan prezentacji: Testament 1) Testament jako forma rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci (mortis causa). 2) Rozrządzenia testamentowe. 3) Istota zapisu zwykłego, polecenia oraz ich wykonanie i odpowiedzialność z tym związana. 4) Wykorzystanie testamentu w strukturze zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Fundacja 1) Ustanowienie fundacji oraz ustalenie jej statutu. 2) Cele statutowe fundacji. 3) Wykorzystanie fundacji w strukturze zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Podstawa prawna prezentacji: 1) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny ( KC ); 2) ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach ( UF ). 2

3 TESTAMENT Art. 941 KC: Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Termin "testament" występuje w różnych znaczeniach, w zależności od kontekstu oznacza bowiem czynność prawną albo dokument, w którym zostało zawarte oświadczenie woli testatora. Cechy testamentu jako czynności prawnej: 1) wyłączność (tylko w drodze testamentu można rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci); 2) jednostronność (brak oznaczonego adresata); 3) skuteczność mortis causa (występuje odstęp czasu między sporządzeniem testamentu, a wywarciem przez niego skutków - rozrządzenia stają się skuteczne w chwili śmierci spadkodawcy); 4) osobisty charakter (nie można dokonać testamentu przez pełnomocnika); 5) sformalizowanie (testament może być sporządzony wyłącznie w jednej z form przewidzianych w Kodeksie cywilnym); 6) odwołalność (osoba powołana na spadkobiercę aż do chwili otwarcia spadku nie ma ekspektatywy prawa do spadku (ani do rzeczy i praw wchodzących w skład spadku), a testator w dowolnym momencie może zmienić treść swojej ostatniej woli). 3

4 TESTAMENT Podsumowując testament jest czynnością prawną jednostronną, przy której oświadczenie woli testatora nie jest skierowane do żadnej osoby, w każdej chwili odwołalną, mocą której spadkodawca osobiście, zachowując szczególną formę, rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci, co do której przyjmuje się, z mocy przepisów ustawy, że musi być dokonana w formie szczególnej. Formy testamentu: 1) testamenty zwykłe: a) testament własnoręczny (holograficzny) (art. 949 KC); b) testament notarialny (art. 950 KC); c) testament allograficzny (art. 951 KC); 2) testamenty szczególne: a) testament ustny (art. 952 KC); b) testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym (art. 953 KC); c) testament wojskowy (art. 954 KC). Art. 955 KC: Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego. 4

5 TREŚĆ TESTAMENTU - ROZRZĄDZENIA Większość doktryny wskazuje, że polskie prawo nie wyznacza zakresu minimalnej treści testamentu, a więc dla uznania określonego instrumentu prawnego za testament wystarczające i konieczne jest wyłącznie spełnienie przezeń formalnych przesłanek ważności aktu ostatniej woli. Przede wszystkim na treść testamentu składają się tzw. rozrządzenia testamentowe, czyli dyspozycje czynione na wypadek śmierci. Przykładowe rozrządzenia testamentowe: 1) powołanie spadkobiercy; 2) wyłączenie od dziedziczenia określonej osoby z kręgu spadkobierców ustawowych bez powoływania w jej miejsce innej osoby (testament negatywny); 3) wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku; 4) ustanowienie fundacji; 5) ustanowienie zapisu zwykłego (legat); 6) ustanowienie zapis windykacyjnego (nabycie przez oznaczoną osobę przedmiotu zapisu z chwilą otwarcia spadku; forma aktu notarialnego); 7) polecenie; 8) powołanie wykonawcy testamentu. 5

6 ZAPIS ZWYKŁY Art KC: Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły). Na skutek ustanowienia zapisu zwykłego pomiędzy obciążonym zapisem a zapisobiercą powstaje stosunek prawny o charakterze zobowiązaniowym. W stosunku tym zapisobierca jest wierzycielem, obciążony zapisem - dłużnikiem, a przedmiotem - świadczenie majątkowe określone przez spadkodawcę w testamencie. Zapisobiercy przysługuje więc roszczenie o spełnienie świadczenia z tytułu zapisu zwykłego. Przedmiot zapisu zwykłego: Zapis zwykły musi mieć postać świadczenia o charakterze majątkowym, bowiem jego ustanowienie jest źródłem zobowiązania. Powinien być skonkretyzowany i określać sposób wykonania, co jest istotne dla wzajemnych relacji stron. Ponadto zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego przedmiotem zapisu zwykłego może być m.in. obowiązek spełniania przyszłych i powtarzających się świadczeń, np. płacenia renty zapisobiercy. 6

7 ZAPIS ZWYKŁY Jeżeli jednak ustanowienie zapisu zwykłego zmierza do zrealizowania tego samego celu, któremu służy umowa dożywocia, a mianowicie do zapewnienia zapisobiercy dożywotniego zaspokojenia wszystkich jego potrzeb życiowych, to identyczność zarówno celu, jak i treści obowiązków pozwala na zastosowanie do roszczeń zapisobiercy - w drodze analogii - niektórych przepisów normujących umowę dożywocia, w szczególności art KC, zgodnie z którym sąd może na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień. W związku z powyższym, stosując odpowiednio ten przepis do stosunku powstałego między stronami wskutek zapisu zwykłego, sąd może przyznać zapisobiercy tytułem odszkodowania za niespełnione świadczenia rentę w naturze lub pieniądzach. Możliwe jest obciążenie spadkobiercy wprost obowiązkiem ustanowienia na rzecz zapisobiercy dożywocia, przez co do stron stosunku będą miały zastosowanie przepisy art KC. 7

8 POLECENIE Art. 982 KC: Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie). Polecenie nie tworzy stosunku zobowiązaniowego, jednakże nakłada na obciążonego poleceniem obowiązek prawny danego działania lub zaniechania, którego wykonania może żądać każdy spadkobierca, wykonawca testamentu, a w niektórych przypadkach także właściwy organ państwowy. Osoba mająca odnieść korzyść z wykonania polecenia nie należy (jako taka) do kręgu osób uprawnionych do żądania wykonania polecenia. Treść polecenia - przepisy nie precyzują żadnych konkretnych wymagań co do treści polecenia, tak więc zastosowanie mają zasady ogólne dotyczące czynności prawnych. Przyjmuje się więc że niedopuszczalne jest m.in. polecenie sprzeczne z prawem, z zasadami współżycia społecznego lub zmierzające do obejścia prawa. Przedmiot polecenia przedmiotem polecenia jest nałożenie obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania, a więc spełnienie świadczenia oznaczonego przez spadkodawcę. W świetle powyższej szerokiej definicji przedmiotu polecenia, świadczenie z niego wynikające może polegać na podjęciu określonego działania o charakterze majątkowym lub niemajątkowym, a także może mieć charakter jednorazowy, okresowy albo ciągły. 8

9 WYKONAWCA TESTAMENTU Art. 986 KC: 1. Spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę lub wykonawców testamentu. 2. Nie może być wykonawcą testamentu, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych. Zadaniem wykonawcy testamentu jest zapewnienie by wola spadkodawcy ujawniona w testamencie została zrealizowana w jak najszerszym zakresie. Jest on gwarantem realizacji tej woli i zapewnia bezstronność przy wypełnianiu swoich obowiązków (w przypadku braku wykonawcy testamentu jego obowiązki są pełnione przez spadkobierców). Ustanowienie wykonawcy testamentu może być szczególnie użyteczne, gdy spadkobierca jest małoletni albo jest osobą pozbawioną zdolności do czynności prawnych, ponieważ wówczas to spadkodawca decyduje, kto będzie zarządzał jego majątkiem po śmierci (wyklucza to zarząd majątkiem, który wchodzi w skład spadku, przez przedstawiciela ustawowego). W doktrynie podkreśla się, że dopuszczalne jest powołanie zastępczego wykonawcy testamentu na wypadek, gdyby wykonawca testamentu powołany w pierwszej kolejności nie mógł lub nie chciał przyjąć tego obowiązku. 9

10 WYKONAWCA TESTAMENTU Okres działania wykonawcy testamentu: 1) Przepisy kodeksu cywilnego nie określają, w jakim czasie wykonawca testamentu ma zrealizować ciążące na nim obowiązki, przez co przyjmuje się że ustawodawca zaakceptował konstrukcję czasu zadaniowego, tzn. że okres ten wynika z zakresu jego obowiązków. 2) Wykonawca testamentu ma przede wszystkim zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy zwykłe i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy, jednakże spadkodawca może w testamencie postanowić inaczej. 3) Spadkobiercy mogą próbować doprowadzić do zakończenia pełnienia funkcji przez wykonawcę poprzez: (i) uprawnienie do żądania działu majątku spadkowego, co związane jest z obowiązkiem wykonawcy do jego wydania (mechanizm ten nie będzie skuteczny, gdy dział spadku nie będzie mógł zostać przeprowadzony, np. gdy do dziedziczenia dochodzi jedyny spadkobierca; spadkodawca może ustanowić wykonawcę testamentu nawet wówczas, gdy powołuje jedynego spadkobiercę); (ii) możliwość wystąpienia do sądu na podstawie art. 990 KC domagając się zwolnienia wykonawcy testamentu z pełnionej funkcji dowodząc, że wykonawca celowo i zbędnie przedłuża utrzymywanie swojego statusu zamiast wykonać ciążące na nim obowiązki. 10

11 WYKORZYSTANIE TESTAMENTU DO ZABEZPIECZENIA INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ Proponowana struktura: 1) Opiekunowie dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie ( Osoba Niepełnosprawna ) ( Opiekunowie ) sporządzają testament w jednej z form zwykłych (tj. własnoręcznie, w formie aktu notarialnego lub ustnie w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego). 2) W treści testamentu dokonują następujących rozrządzeń testamentowych: a) powołanie spadkobiercy, który będzie opiekował się Osobą Niepełnosprawną po śmierci Opiekunów oraz przepisanie na niego całości majątku, który będzie wchodził w skład masy spadkowej ( Spadkobierca ); b) ustanowienie zapisu zwykłego na rzecz Osoby Niepełnosprawnej obciążającego Spadkobiercę; świadczeniem majątkowym, które ma wykonać spadkobierca będzie dostarczanie Osobie Niepełnosprawnej renty lub określonych usług i towarów niezbędnych do jej utrzymania i będzie ono miało charakter ciągły; c) ustanowienie polecenia obciążającego Spadkobiercę, a polegającego na opiece i dostarczaniu określonych usług, towarów, środków utrzymania na rzecz Osoby Niepełnosprawnej; d) powołanie wykonawcy testamentu w postaci osoby trzeciej, do której obowiązków będzie należało wydanie majątku Spadkobiercy oraz nadzór nad wykonywaniem zapisu zwykłego oraz polecenia przez Spadkobiercę. 11

12 WYKORZYSTANIE TESTAMENTU DO ZABEZPIECZENIA INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ żądanie wykonania testamentu SĄD powołanie Wykonawca testamentu kontrola kontrola powołanie Opiekunowie Testament zapis zwykły Spadkobierca Masa spadkowa polecenie Renta Opieka Usługi i towary Osoba Niepełnosprawna kontrola żądanie wykonania testamentu LLP

13 FUNDACJA Założenie fundacji: Fundację ustanawia fundator w drodze oświadczenia woli złożonego w formie aktu notarialnego (forma ta nie jest wymagana, jeżeli ustanowienie następuje w drodze testamentu), a także ustala statut fundacji, który powinien zawierać postanowienia dotyczące: 1) nazwy i siedziby; 2) majątku; 3) celu lub celów fundacji; 4) sposobów realizacji celów fundacji, czyli zasad, form i zakresu działalności; 5) składu i organizacji zarządu; oraz 6) sposobu reprezentowania fundacji i zaciągania zobowiązań majątkowych. Organy fundacji: Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd, który kieruje jej działalnością oraz reprezentuje fundację na zewnątrz. Utworzenie innych organów oraz zakres ich kompetencji zależą od woli fundatora. Cele fundacji: Art. 1 UF: Fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami. 13

14 CELE FUNDACJI Cele zakładanej fundacji są określane przez fundatora w statucie, jednakże zakres swobody w tym zakresie ograniczony jest przez ustawę o fundacjach. Z art. 1 UF jednoznacznie wynika, że cele fundacji muszą być zgodne z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto muszą one mieć charakter społecznie lub gospodarczo użyteczny, co wyłącza możliwość tworzenia fundacji rodzinnych. Nie można założyć fundacji, której celem będzie zaspokojenie prywatnego, osobistego dobra fundatora czy jakiejkolwiek innej osoby lub która będzie wspierała inne cele nie mające charakteru publicznego. Ustawodawca zawarł katalog celów, które fundacja może realizować. Fundacje mogą prowadzić działalność statutową na obszarach: 1) ochrony zdrowia, 2) rozwoju gospodarki i nauki, 3) oświaty i wychowania, 4) kultury i sztuki, 5) opieki i pomocy społecznej, 6) ochrony środowiska i zabytków. Powyższe wyliczenie ma charakter przykładowy. Zakres możliwości przysługujących fundatorowi w zakresie wyboru celu jest więc bardzo szeroki. 14

15 WYKORZYSTANIE FUNDAJCI DO ZABEZPIECZENIA INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ Proponowana struktura: 1) Opiekunowie dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie ( Osoba Niepełnosprawna ) ( Opiekunowie ) ustanawiają fundację, określając jej statut i wskazując cel o charakterze publicznym. 2) Celem, który Opiekunowie chcą osiągnąć jest opieka nad Osobą Niepełnosprawną, dostarczanie jej środków do życia czy nabywanie dla niej towarów i usług. 3) Nie można założyć fundacji o takim celu, bo służyłaby ona tylko jednej osobie (wspierała indywidualne interesy Opiekunów oraz Osoby Niepełnosprawnej). Można jednakże powołać fundację, której celem byłaby przykładowo ochrona zdrowia oraz pomoc dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, przy czym jednym z beneficjentów tej fundacji byłaby Osoba Niepełnosprawna. 4) Takie ujęcie zakłada, że fundacja musiałaby działać nie tylko na rzecz Osoby Niepełnosprawnej, ale również realizować pozostałe cele statutowe, a więc prowadzić działalność o charakterze publicznym. 15

16 WYKORZYSTANIE FUNDAJCI DO ZABEZPIECZENIA INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ Sąd Opiekuńczy Opiekun Prawny / Kurator kontrola Opiekunowie ustanowienie Fundacja powiernictwo Pozostałe cele statutowe zarządzanie majątkiem kontrola Kurator / Opiekun Prawny / Sąd Osoba Niepełnosprawna świadczenia usługi i towary LLP

17 Dziękujemy za uwagę.